Πώς η Τηλεόραση Έχει Αλλάξει τον Κόσμο

ΠΕΡΣΙ το καλοκαίρι η τηλεόραση μετέτρεψε τον κόσμο σε παγκόσμιο αθλητικό στάδιο. Στη Ρώμη της Ιταλίας, οι δρόμοι ήταν έρημοι. Περίπου 25 εκατομμύρια Ιταλοί παρακολουθούσαν τους αγώνες για το Παγκόσμιο Κύπελλο Ποδοσφαίρου. Στο Μπουένος Άιρες της Αργεντινής, οι δρόμοι ήταν το ίδιο έρημοι, για τον ίδιο λόγο. Στο Καμερούν της Δυτικής Αφρικής, το ίδιο γκριζογάλανο, απόκοσμο θα έλεγε κανείς, φως τρεμόπαιζε στα παράθυρα, καθώς εκατομμύρια άνθρωποι ζητωκραύγαζαν με μια φωνή. Στο σπαρασσόμενο από τον πόλεμο Λίβανο, οι στρατιώτες έβαζαν πάνω στα άρματα μάχης που δεν χρησιμοποιούνταν τις τηλεοράσεις για να παρακολουθήσουν το πρόγραμμα. Υπολογίζεται πως όταν το Παγκόσμιο Κύπελλο έφτασε στο αποκορύφωμά του, παρακολουθούσε τηλεόραση το ένα πέμπτο του πληθυσμού της γης—το κουτί της τηλεόρασης τραβούσε τους ανθρώπους όπως τραβούν οι φλόγες τα έντομα, και φώτιζε τα πρόσωπά τους με την αχνή του λάμψη.

Αυτό το τεράστιο τηλεοπτικό γεγονός δεν ήταν η μοναδική περίπτωση. Το 1985, σχεδόν το ένα τρίτο του πληθυσμού της γης—γύρω στα 1.600.000.000 άτομα—παρακολούθησαν τη ροκ συναυλία Λάιβ Έιντ (Live Aid). Δώδεκα δορυφόροι έκαναν αναμετάδοση του προγράμματος σε 150 περίπου χώρες, από την Ισλανδία μέχρι την Γκάνα.

Τηλεόραση—αυτό το πανταχού παρόν κουτί βρίσκεται στην καρδιά μιας αδιόρατης επανάστασης. Από τις μικροσκοπικές οθόνες της δεκαετίας του 1920 και του 1930 με το τρεμουλιαστό φως, η τεχνολογία έχει προχωρήσει μέχρι τις πολύπλοκες οθόνες του σήμερα, με τα ζωντανά χρώματα και την καθαρή εικόνα, πυροδοτώντας στο μεταξύ μια ταχεία αύξηση σε όλο τον κόσμο. Το 1950 υπήρχαν λιγότερο από πέντε εκατομμύρια τηλεοπτικές συσκευές στον κόσμο. Σήμερα υπάρχουν περίπου 750.000.000.

Γεγονότα όπως οι αγώνες για το Παγκόσμιο Κύπελλο Ποδοσφαίρου απλώς και μόνο δείχνουν τη δύναμη που έχει η τηλεόραση να ενώνει την υδρόγειο με ένα και μοναδικό δίκτυο πληροφοριών. Η τηλεόραση έχει αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι πληροφορούνται τι συμβαίνει στον κόσμο που τους περιβάλλει. Έχει συντελέσει στη διάδοση ειδήσεων και ιδεών, ακόμα και πολιτιστικής παιδείας και αξιών, από τη μια χώρα στην άλλη, παρακάμπτοντας χωρίς δυσκολία τα πολιτικά και γεωγραφικά σύνορα, που κάποτε αναχαίτιζαν τέτοιου είδους τάσεις. Η τηλεόραση έχει αλλάξει τον κόσμο. Μερικοί λένε ότι μπορεί να αλλάξει κι εσάς.

Είναι ευρέως γνωστό ότι ο Ιωάννης Γουτεμβέργιος έφερε επανάσταση στον τομέα των μαζικών επικοινωνιών, όταν τύπωσε στο πιεστήριό του την πρώτη Αγία Γραφή, το 1455. Τώρα πια ένα μήνυμα μπορούσε ξαφνικά να φτάσει σε τρομερά μεγαλύτερο κοινό και σε μικρότερο χρονικό διάστημα, με πολύ μικρότερο κόστος. Οι κυβερνήσεις διέκριναν σύντομα τη δύναμη που διέθετε το πιεστήριο και προσπάθησαν να το θέσουν υπό έλεγχο θεσπίζοντας νόμους για την έκδοση άδειας εκτύπωσης. Αλλά τα έντυπα μέσα ενημέρωσης κέρδιζαν ολοένα και μεγαλύτερο κοινό. Στις αρχές της δεκαετίας του 1800, ο ιστορικός Αλεξίς ντε Τοκβίλ έκανε την παρατήρηση ότι οι εφημερίδες είχαν την εκπληκτική δύναμη να εμφυτεύουν την ίδια ιδέα σε 10.000 διάνοιες σε μια και μόνη μέρα.

Τώρα σκεφτείτε την τηλεόραση. Μπορεί να εμφυτεύσει την ίδια ιδέα σε εκατοντάδες εκατομμύρια διάνοιες—και μάλιστα σε μια και μόνη στιγμή! Και, ανόμοια με την έντυπη σελίδα, δεν απαιτεί από εκείνους που τη βλέπουν να γνωρίζουν την πολύπλοκη τέχνη της ανάγνωσης ούτε τους ζητάει να σχηματίζουν οι ίδιοι εικόνες και παραστάσεις στο μυαλό τους. Δίνει τα μηνύματά της μέσα από εικόνες και ήχους και μέσα απ’ όλα τα θέλγητρα που μπορούν αυτά να παράγουν.

Οι πολιτικοί δεν άργησαν να διακρίνουν τις φοβερές δυνατότητες της τηλεόρασης. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο Ντουάιτ Ντ. Αϊζενχάουερ χρησιμοποίησε με έξυπνο τρόπο την τηλεόραση στην προεδρική του εκστρατεία το 1952. Σύμφωνα με το βιβλίο Η Αστείρευτη Συσκευή—Πώς Εξελίχθηκε η Αμερικανική Τηλεόραση (Tube of Plenty—The Evolution of American Television), ο Αϊζενχάουερ κέρδισε τις εκλογές, επειδή αποδείχτηκε ότι ήταν ο πιο «εμπορικός» υποψήφιος στα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Το βιβλίο δείχνει ότι η τηλεόραση ίσως έπαιξε ακόμα μεγαλύτερο ρόλο στη νίκη του Τζον Φ. Κένεντι επί του Ρίτσαρντ Μ. Νίξον στις εκλογές του 1960. Στην τηλεοπτική αναμέτρηση μεταξύ των υποψηφίων, ο Κένεντι υπερίσχυσε έναντι του Νίξον, σύμφωνα με τη γνώμη των περισσότερων τηλεθεατών. Εντούτοις, οι ακροατές που άκουσαν την ίδια αναμέτρηση στο ραδιόφωνο σχημάτισαν την εντύπωση ότι το αποτέλεσμα ήταν ισόπαλο. Γιατί αυτή η διαφορά; Ο Νίξον φαινόταν ωχρός και καταβεβλημένος, ενώ ο Κένεντι ήταν ακμαίος και ηλιοκαμένος, αποπνέοντας εμπιστοσύνη και ζωτικότητα. Μετά τις εκλογές, ο Κένεντι είπε σχετικά με την τηλεόραση: «Δεν θα είχαμε καμιά πιθανότητα επιτυχίας χωρίς αυτή τη συσκευή».

‘Αυτή η συσκευή’ εξακολούθησε να κάνει αισθητή τη δύναμή της παγκόσμια. Κάποιοι άρχισαν να την αποκαλούν τρίτη υπερδύναμη. Η τεχνολογία των δορυφόρων έδωσε στους ραδιοτηλεοπτικούς σταθμούς τη δυνατότητα να μεταδίδουν τα σήματά τους πέρα από εθνικά σύνορα, πέρα ακόμα και από ωκεανούς. Οι παγκόσμιοι ηγέτες χρησιμοποίησαν την τηλεόραση ως χώρο για δημόσιες συζητήσεις προκειμένου να κερδίσουν τη διεθνή υποστήριξη και να στηλιτεύσουν τους αντιπάλους τους. Μερικές κυβερνήσεις τη χρησιμοποίησαν για να διαδώσουν την προπαγάνδα τους σε εχθρικές χώρες. Και όπως οι κυβερνήσεις έκαναν προσπάθειες να θέσουν υπό έλεγχο την εφεύρεση του Γουτεμβέργιου από τη στιγμή που κατάλαβαν τη δύναμή της, έτσι και πολλές κυβερνήσεις έσφιξαν τον κλοιό γύρω από την τηλεόραση. Το 1986, σχεδόν στα μισά απ’ όλα τα κράτη μεταδίδονταν μόνο προγράμματα που ελέγχονταν από την κυβέρνηση.

Ωστόσο, λόγω της τεχνολογίας γίνεται ολοένα και πιο δύσκολο να τεθεί υπό έλεγχο η τηλεόραση. Οι σημερινοί δορυφόροι αναμεταδίδουν σήματα που μπορούν να τα πιάσουν ακόμα και σπίτια με σχετικά μικρές δορυφορικές κεραίες. Οι μικρές, φορητές βιντεοκάμερες και βιντεοκασέτες, σε συνδυασμό με τους πάμπολλους ερασιτέχνες φωτογράφους, παράγουν ένα συχνά ασταμάτητο χείμαρρο μαγνητοσκοπήσεων σχεδόν για κάθε γεγονός που αποτελεί είδηση.

Ένας αμερικανικός ειδησεογραφικός οργανισμός, το CNN (Cable News Network) του τηλεοπτικού δίκτυου Τέρνερ, συγκεντρώνει ειδήσεις από 80 περίπου χώρες και τις μεταδίδει σε όλο τον κόσμο. Η παγκόσμια κάλυψη ειδήσεων που προσφέρει το δίκτυο αυτό είκοσι τέσσερις ώρες το εικοσιτετράωρο μπορεί να μετατρέψει οποιοδήποτε γεγονός σε διεθνές ζήτημα σχεδόν αυτοστιγμεί.

Ολοένα και περισσότερο, η τηλεόραση αλλάζει από μέσο καταγραφής των παγκόσμιων γεγονότων σε μέσο διαμόρφωσης των παγκόσμιων γεγονότων. Η τηλεόραση έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αλυσίδα των επαναστάσεων που συγκλόνισαν την Ανατολική Ευρώπη το 1989. Πλήθη ανθρώπων στην Πράγα της Τσεχοσλοβακίας φώναζαν στους δρόμους, απαιτώντας «ζωντανή μετάδοση» από την τηλεόραση. Και ενώ κάποτε οι επαναστάτες έχυναν το αίμα τους για να εξασφαλίσουν την κατοχή κάποιων κυβερνητικών κτιρίων, φρουρίων ή αρχηγείων της αστυνομίας, οι επαναστάτες του 1989 έδωσαν μάχη πρώτα απ’ όλα για να κερδίσουν πρόσβαση σε τηλεοπτικούς σταθμούς. Μάλιστα, το νέο καθεστώς της Ρουμανίας άρχισε να κυβερνάει τη χώρα από τον τηλεοπτικό σταθμό! Συνεπώς, το να αποκαλεί κανείς την τηλεόραση τρίτη υπερδύναμη ίσως δεν είναι καθόλου παρατραβηγμένο.

Αλλά η τηλεόραση δεν αρκείται μόνο στο να επηρεάζει την πολιτική σκηνή. Αλλάζει ακόμα και σήμερα την πολιτιστική παιδεία και τις αξίες του κόσμου. Οι Ηνωμένες Πολιτείες κατηγορούνται συχνά για ‘πολιτιστικό ιμπεριαλισμό’, κατηγορούνται δηλαδή ότι εισάγουν έντεχνα την πολιτιστική τους παιδεία στον κόσμο μέσω της τηλεόρασης. Επειδή οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν η πρώτη χώρα που συγκέντρωσε μεγάλο αριθμό επικερδών εμπορικών προγραμμάτων, στα τέλη της δεκαετίας του 1940 και στις αρχές της δεκαετίας του 1950, οι Αμερικανοί παραγωγοί μπορούσαν να πουλούν προγράμματα σε άλλα κράτη αντί ασήμαντων ποσών σε σύγκριση με όσα θα κόστιζε στις χώρες αυτές η παραγωγή δικών τους προγραμμάτων.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1980, η Κένυα εισήγε το 60 τοις εκατό των τηλεοπτικών της προγραμμάτων, η Αυστραλία το 46 τοις εκατό, ο Ισημερινός το 70 τοις εκατό και η Ισπανία το 35 τοις εκατό. Τα περισσότερα απ’ αυτά τα εισαγόμενα προγράμματα προέρχονταν από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Μια αμερικανική εκπομπή, Το Μικρό Σπίτι στο Λιβάδι, μεταδόθηκε σε 110 χώρες. Η σειρά Ντάλας παίχτηκε σε 96 χώρες. Ορισμένοι εξέφρασαν το παράπονο ότι το τοπικό χρώμα εξαφανιζόταν από την τηλεόραση σε ολόκληρο τον κόσμο και ότι εξαπλώνονταν οι καταναλωτικές και οι υλιστικές τάσεις της Αμερικής.

Πολλά κράτη ανησυχούν για τον ‘πολιτιστικό ιμπεριαλισμό’. Στη Νιγηρία, οι ραδιοτηλεοπτικοί σταθμοί παραπονούνται ότι η εισαγωγή των ξένων προγραμμάτων διαβρώνει τον πολιτισμό του έθνους· αυτοί ανησυχούν για το γεγονός ότι οι Νιγηριανοί τηλεθεατές φαίνονται να είναι περισσότερο πληροφορημένοι για τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Βρετανία παρά για τη Νιγηρία. Την ίδια ανησυχία εκφράζουν και οι Ευρωπαίοι. Σε μια πρόσφατη συνεδρίαση του κογκρέσου των Η.Π.Α., ο μεγιστάνας των ραδιοτηλεοπτικών δικτύων Ρόμπερτ Μάξγουελ εξέφρασε την οργή του: «Κανένα κράτος δεν πρέπει να ανέχεται το να υποτάσσεται ο πολιτισμός του σε κάποιο ξένο κράτος». Γι’ αυτό, μερικά κράτη έχουν αρχίσει να θέτουν όρια στον αριθμό των μη εγχώριων προγραμμάτων που μπορούν να μεταδίδουν οι σταθμοί.

Ο ‘πολιτιστικός ιμπεριαλισμός’ δεν βλάπτει μόνο τον πολιτισμό των χωρών. Μπορεί να πλήξει ακόμα και ολόκληρο τον πλανήτη. Ο καταναλωτισμός της Δυτικής κοινωνίας, ο οποίος προωθεί την ιδέα ‘αποκτήστε τα όλα τώρα’, έχει παίξει το ρόλο του στη μόλυνση του αέρα, στη δηλητηρίαση του νερού, στη γενική λεηλασία της γης. Όπως το έθεσε ένας συντάκτης της λονδρέζικης εφημερίδας Δι Ιντιπέντεντ (The Independent): «Η τηλεόραση δίνει στον κόσμο τη λαμπρή προοπτική της υλικής απελευθέρωσης, της Δυτικής ευμάρειας, η οποία είναι παραπλανητική, επειδή ο μόνος τρόπος για να αποκτηθεί είναι να καταστραφεί ανεπανόρθωτα το φυσικό περιβάλλον».

Είναι σαφές ότι η τηλεόραση στην εποχή μας αλλάζει τον κόσμο, και όχι πάντα προς το καλύτερο. Αλλά έχει επίσης πολύ πιο συγκεκριμένες συνέπειες στα άτομα. Εσείς είστε τρωτοί;

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 4]

Οι εφημερίδες μπορούν να βάλουν μια ιδέα σε δέκα χιλιάδες διάνοιες μέσα σε μια μέρα

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 5]

Η τηλεόραση μπορεί να βάλει μια ιδέα σε εκατοντάδες εκατομμύρια διάνοιες αυτοστιγμεί