Η Μάχη για τους Τυρφώνες της Ιρλανδίας

Από τον ανταποκριτή του Ξύπνα! στην Ιρλανδία

«ΑΝ ΔΕΝ γίνει κάτι, και μάλιστα γρήγορα, μπορεί να χαθεί για πάντα ένα μοναδικό τμήμα της ζωντανής κληρονομιάς του κόσμου». Αυτά είπε ο Βρετανός συγγραφέας Δρ Ντέιβιντ Μπέλαμι. Σε ποια κληρονομιά αναφερόταν; Στους τυρφώνες της Ιρλανδίας, δηλαδή στις βαλτώδεις εκτάσεις της.—Η Ιρλανδία του Μπέλαμι—Οι Παρθένοι Τυρφώνες (Bellamy’s Ireland—The Wild Boglands).

Δεν πιστεύουν όλοι στην Ιρλανδία ότι οι τυρφώνες αποτελούν κληρονομιά. Στο παρελθόν, λέει ο συγγραφέας Μάικλ Βάινι, η λέξη «τυρφώνας ήταν συνώνυμο των ταλαιπωριών και του πιο στερημένου τρόπου ζωής». Σήμερα, σύμφωνα με το Συμβούλιο για τη Διατήρηση των Τυρφώνων της Ιρλανδίας (IPCC), πολλοί πιστεύουν ότι αυτό που πρέπει να γίνει με όλους τους τυρφώνες είναι «να τους πάρουν την τύρφη, να τους αποστραγγίσουν και να τους μετατρέψουν σε γη στεγνή και πιο ‘χρήσιμη’». Εφόσον με την εξόρυξη της τύρφης και την αποστράγγιση των τυρφώνων παράγεται πολύτιμη καύσιμη ύλη και δημιουργείται εύφορη καλλιεργήσιμη γη, γιατί στεναχωριούνται οι υπέρμαχοι της διατήρησης του φυσικού περιβάλλοντος; Επειδή εκείνοι πιστεύουν ότι οι τυρφώνες αποτελούν «μοναδικά υγροτοπικά οικοσυστήματα».

Απειλούνται δυο κύρια είδη τυρφώνων. Το ένα είδος λέγεται τοπογενής τυρφώνας και το άλλο ομβρογενής τυρφώνας. Οι ομβρογενείς τυρφώνες, κατά τον Δρ Ντέιβιντ Μπέλαμι, «σκεπάζουν το υγρό δυτικό τμήμα [και άλλες υγρές, ορεινές περιοχές] μ’ ένα επιφανειακό στρώμα γεμάτο ζωή, που όμοιό του δεν υπάρχει πουθενά αλλού στη γη». Τι ακριβώς είναι αυτοί οι δυο τύποι τυρφώνων; Είναι πράγματι κάτι παραπάνω από λασπώδη και επικίνδυνα μέρη από τα οποία μπορείς να εξορύξεις καύσιμη ύλη για το χειμώνα; Πρέπει να αφανιστούν όλοι;

Τοπογενείς και Ομβρογενείς Τυρφώνες

Τους τυρφώνες τούς αποτελούν τεράστιες ποσότητες τύρφης και ένα ζωντανό κάλυμμα με βλάστηση από βρύα, ρείκια, κυπερίδες και λουλούδια. Οι τοπογενείς τυρφώνες άρχισαν, όπως λένε, να σχηματίζονται εδώ και χιλιάδες χρόνια σε τοποθεσίες παρόμοιες με αβαθείς λίμνες. Τα φυτά που πέθαιναν βυθίζονταν στον πυθμένα, όπου σιγά-σιγά σάπιζαν δημιουργώντας την τύρφη. Αυτές οι αποθέσεις φυτών που σάπιζαν συσσωρεύονταν, το ένα στρώμα πάνω στο άλλο, ώσπου τελικά γέμιζαν τη λίμνη. Ορισμένες τέτοιες αποθέσεις έχουν βάθος ως και 12 μέτρα.

Στη βαλτώδη μάζα που ξεπρόβαλε από τις λίμνες δημιουργήθηκαν αποικίες από βρύα, οι οποίες λειτουργούσαν σαν σφουγγάρια, κρατώντας την επιφάνεια του τυρφώνα υγρή. Υψώθηκαν και απλώθηκαν μεγάλοι λοφίσκοι απ’ αυτά τα βρύα, φτιάχνοντας έτσι τοπογενείς τυρφώνες με καταπληκτικό θολωτό σχήμα. «Ο θόλος του τοπογενούς τυρφώνα», λέει ο Ντέιβιντ Μπέλαμι, «είναι στην πραγματικότητα μια γιγαντιαία σταγόνα νερού που τη συγκρατεί μια μάζα από νεκρά και μισοσαπισμένα υπολείμματα φυτών, τα οποία διατηρεί ανέπαφα μια ζωντανή κρούστα τύρφης».

Από την άλλη πάλι, οι ομβρογενείς τυρφώνες δεν χρειάζονταν λίμνες για να σχηματιστούν. Πήραν όσο νερό χρειάζονταν από τις συνεχείς βροχοπτώσεις στα πολύ υγρά μέρη της χώρας—μέρη όπου πέφτει βροχή το λιγότερο 235 μέρες το χρόνο, ανεβάζοντας έτσι το ετήσιο ύψος βροχοπτώσεων στα 120 και πλέον εκατοστά. Ο Ντέιβιντ Μπέλαμι λέει ότι ο ομβρογενής τυρφώνας, που μπορεί να έχει βάθος 6 μέτρα, είναι ένας γιγαντιαίος «σωρός από ατελές κοπρόχωμα . . . υπερκορεσμένος με νερό».

Κάτω από την επιφάνεια, λοιπόν, ο τυρφώνας αποτελείται από στρώματα βλάστησης σε διαφορετικά στάδια αποσύνθεσης. Κοντά στην επιφάνεια, διακρίνονται καθαρά τα υπολείμματα νεκρών φυτών μέσα στη μαλακή καφετιά τύρφη. Στον πυθμένα αυτά έχουν σαπίσει κι έχουν γίνει πιο σκούρα και πιο σφιχτή τύρφη, που είναι πηχτή σαν στόκος.

Όλα αυτά μπορεί να ακούγονται πληκτικά και απωθητικά. Αλλά οι τυρφώνες, εκτός από το ότι διαθέτουν τεράστια αποθέματα καύσιμης ύλης, έχουν μια ολότελα δική τους ομορφιά. Ο Μάικλ Βάινι, περιγράφοντας τους ομβρογενείς τυρφώνες της δυτικής Ιρλανδίας, λέει ότι σκεπάζουν τα βουνά όπως μια μεγάλη καφετιά κουβέρτα σκεπάζει τα γόνατα ενός γέροντα. Και συνεχίζει: «Αν κοιτάξετε αυτή την κουβέρτα από πιο κοντά, θα δείτε ότι έχει υφανθεί με πολυτελή νήματα—βελούδινα βρύα σε μαύρο και βαθύ πράσινο, μεταξένιες λειχήνες σε χρυσαφί και τριανταφυλλί, αραχνοΰφαντες μπορντούρες από γκριζοπράσινη δαντέλα».—Ο Οδηγός του IPCC για τους Τυρφώνες της Ιρλανδίας (The IPCC Guide to Irish Peatlands).

Αυτή η υγρή χώρα των θαυμάτων είναι εκείνο που θέλουν να διαφυλάξουν οι υπέρμαχοι της διατήρησης του φυσικού περιβάλλοντος. Στους τυρφώνες ζουν μυριάδες ζώα, λόγου χάρη βάτραχοι, σαλαμάνδρες, λαγοί, πουλιά και διάφορα έντομα. Οι τυρφώνες συντηρούν μεγάλη ποικιλία φυτών· υπάρχει το πανταχού παρόν εριοφόρο, νούφαρα, σαρρακηνίες, εριόκαυλα, πυρόλες, ναρθήκια και δεκάδες άλλα. Η στρογγυλόφυλλη δροσερά είναι ένας απρόσμενος κάτοικος των τυρφώνων. Σαρκοφάγα καθώς είναι, παγιδεύει έντομα πάνω στα κολλώδη φύλλα της και τα χωνεύει σιγά-σιγά.

Εξόρυξη Τύρφης

Αν πάρετε με το αυτοκίνητό σας έναν από τους παλιούς και δύσβατους δρόμους που έχει η Ιρλανδία στην περιοχή των τυρφώνων, κι είναι άνοιξη ή καλοκαίρι, θα δείτε και σήμερα άντρες και γυναίκες να εξορύσσουν τύρφη ή αλλιώς ποάνθρακα. Χρησιμοποιούν ακόμα και σήμερα το παραδοσιακό φτυάρι του τυρφορύχου, ένα ειδικό φτυάρι με στενό έλασμα που συχνά έχει κι ένα επιπλέον κοφτερό έλασμα κάθετα στο πρώτο, ώστε μπορεί να κόψει μεμιάς ένα κομμάτι τυρφώδους εδάφους. Οι τυρφορύχοι απλώνουν την τύρφη στον καλοκαιριάτικο ήλιο για να ξεραθεί και μετά τη μαζεύουν και την έχουν για καύσιμη ύλη το χειμώνα. Η ευωδιά που βγάζει η τύρφη όταν καίγεται κάνει μεγαλύτερη την απόλαυση που νιώθεις καθώς κάθεσαι και ζεσταίνεσαι κοντά στη φωτιά κάποιο κρύο χειμωνιάτικο βράδυ.

Όταν οι άνθρωποι εξορύσσουν τύρφη μ’ αυτόν τον τρόπο, μοιάζουν με μυρμήγκια που κάνουν έφοδο σ’ ένα τεράστιο κατάστημα τροφίμων. Αλλά, ακόμη κι αυτού του είδους η εξόρυξη, σε συνδυασμό με τα προγράμματα για αποστράγγιση του εδάφους, έχει αλλοιώσει σιγά-σιγά τους τυρφώνες την τελευταία χιλιετία. Ωστόσο, η πραγματική απειλή για την επιβίωση των τυρφώνων έχει εμφανιστεί τα τελευταία 40 χρόνια. Από τότε τα μεγάλα μηχανήματα του Μπορντ να Μόνα (Οργανισμός Τυρφώνων της Ιρλανδίας) εξορύσσουν μέχρι και το τελευταίο ίχνος τύρφης των τυρφώνων, με ρυθμό που προκαλεί ανησυχία.

Η εξόρυξη μεγάλων ποσοτήτων τύρφης δεν είναι κάτι το εύκολο. Οι παρθένοι τυρφώνες αποτελούνται κατά 95 τοις εκατό από νερό, και χρειάζονται τουλάχιστον πέντε χρόνια συνεχούς αποστράγγισης για να μπορέσουν να δουλέψουν με ασφάλεια στον τυρφώνα τα σχεδιασμένα με τόσο έξυπνο τρόπο μηχανήματα εξόρυξης.

Αυτοί που εξορύσσουν την τύρφη δεν αφήνουν πίσω τους χέρσα γη. Οι αρχές εργάζονται σκληρά για να μετατρέψουν τον πρώην τυρφώνα σε χρήσιμη και παραγωγική γη. Δεν παύει, όμως, να αληθεύει το γεγονός ότι οι τυρφώνες αυτοί καθαυτοί αντιμετωπίζουν εξάλειψη. Στην Ιρλανδία έχει απομείνει λιγότερο από το 5 τοις εκατό των τοπογενών τυρφώνων που είναι δυνατόν να διατηρηθούν. Δεν πρόκειται πια για μυρμήγκια που κάνουν έφοδο σε κατάστημα τροφίμων. Πρόκειται για ερήμωση ολόκληρου του καταστήματος και για κατεδάφιση του κτιρίου.

Μπορούν να Επιβιώσουν;

Οι υπέρμαχοι της διατήρησης του φυσικού περιβάλλοντος ξέρουν ότι δεν είναι ρεαλιστικό να απαγορευτεί η εξόρυξη τύρφης. Είναι λογικό να χρησιμοποιούνται τέτοιες προσιτές πηγές ενέργειας. Αλλά, ρωτούν, είναι ανάγκη η εκμετάλλευση να σημαίνει εξάλειψη; Η Κάθριν Ο’ Κόνελ, του Συμβουλίου για τη Διατήρηση των Τυρφώνων της Ιρλανδίας, θέτει την εξής ερώτηση: «Θέλουμε να πάθουν οι τυρφώνες μας αυτό που έπαθε και το πουλί ντόντο;»

Ο χρόνος θα το δείξει.

[Πλαίσιο στη σελίδα 16]

Οι Τυρφώνες της Ιρλανδίας Δεν Κρύβουν Μόνο Τύρφη

Από τους τυρφώνες έχουν βγάλει πτώματα ανθρώπων που πνίγηκαν εκεί ή που εκτελέστηκαν με τελετουργικό τρόπο εδώ και αιώνες, και είναι καταπληκτικό το πόσο καλά είχαν διατηρηθεί. Οι χωρικοί συνήθιζαν να βάζουν το βούτυρο στους τυρφώνες, οι οποίοι χρησίμευαν σαν πρωτόγονο ψυγείο. Οι τυρφορύχοι βρίσκουν συχνά ξύλινους κάδους με βούτυρο, θαμμένους και ξεχασμένους στην τύρφη. Μέσα στους τυρφώνες, έχουν ανακαλυφθεί κομψοτεχνήματα από χρυσό, ασήμι και χαλκό σε κρυψώνες όπου κάποιοι τα έβαλαν για να τα φυλάξουν από τους επιδρομείς Βίκινγκς.

[Πλαίσιο στη σελίδα 17]

Οι Τυρφώνες Μπορεί να Είναι Επικίνδυνοι

«Οι τυρφώνες μπορεί να είναι επικίνδυνα μέρη· ποτέ να μην πηγαίνετε εκεί μόνοι σας», προειδοποιούν μερικοί. Οι τυρφώνες είναι πολύπλοκες περιοχές, γεμάτες αυλάκια, ρεύματα και νερόλακκους. Μπορεί να σχηματιστούν τυρφώνες που επιπλέουν πάνω από βαθιές λίμνες όταν εμφανιστεί κάποιο στρώμα τύρφης στην επιφάνεια της λίμνης. Αυτοί μετατοπίζονται όταν πατήσεις πάνω τους και μπορούν να καταπιούν ανθρώπους και ζώα.

«Σε κατηφορικές περιοχές, μπορεί να αποσπαστούν κομμάτια τύρφης από το κύριο σώμα ενός ομβρογενούς τυρφώνα και να αρχίζουν να κατεβαίνουν, παρασύροντας δέντρα και καταστρέφοντας σπίτια, όπως και η λάβα που ξεχύνεται από ένα ηφαίστειο καταστρέφει ό,τι βρει στο πέρασμά της».

[Εικόνα στη σελίδα 16, 17]

Από πάνω αριστερά, σύμφωνα με τη φορά του ρολογιού:

Στοιβαγμένη τύρφη στην Κονεμόρα της Ιρλανδίας

Παρθένος τυρφώνας—λασπώδης και επικίνδυνος

Η σαρκοφάγα στρογγυλόφυλλη δροσερά

Ασφαλής τόπος για τη φωλιά της τουρλίδας

[Ευχαριστίες]

Dutch Foundation for Conservation of Irish Bogs

[Ευχαριστίες]

Dr. R. F. Hammond, Teagasc, Ireland (above and top right)