Παιδιά—Απόκτημα ή Βάρος;

ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ του οικογενειακού προγραμματισμού συνδέεται στενά με αυτό που συχνά αποκαλείται πληθυσμιακή έκρηξη. Στη διάρκεια μεγάλου μέρους της ανθρώπινης ιστορίας, η αύξηση του πληθυσμού ήταν σχετικά αργή· ο αριθμός αυτών που πέθαιναν ήταν σχεδόν ο ίδιος με τον αριθμό αυτών που γεννιούνταν. Τελικά, γύρω στο έτος 1830, ο παγκόσμιος πληθυσμός έφτασε το ένα δισεκατομμύριο ανθρώπους.

Έπειτα ήρθαν τα ιατρικά και επιστημονικά επιτεύγματα που είχαν ως αποτέλεσμα λιγότερους θανάτους από ασθένειες, ιδιαίτερα από παιδικές ασθένειες. Μέχρι το έτος 1930 ο παγκόσμιος πληθυσμός έφτασε τα δύο δισεκατομμύρια. Μέχρι το 1960 είχε προστεθεί ακόμη ένα δισεκατομμύριο. Μέχρι το 1975 ακόμη ένα δισεκατομμύριο. Το 1987 ο παγκόσμιος πληθυσμός έφτασε τα πέντε δισεκατομμύρια.

Αν το δούμε αλλιώς, ο αριθμός των ανθρώπων στον πλανήτη σήμερα αυξάνει περίπου κατά 170 ανθρώπους το λεπτό. Αυτό σημαίνει περίπου 250.000 ανθρώπους κάθε μέρα, αρκετούς για να συγκροτήσουν μια μεγάλη πόλη. Επίσης, αυτό σημαίνει ότι κάθε έτος φέρνει μια αύξηση στον πληθυσμό της τάξης των 90 και πλέον εκατομμυρίων ανθρώπων, αριθμός τριπλάσιος από τους κατοίκους του Καναδά και ίσος με τους κατοίκους του Μεξικού. Πάνω από το 90 τοις εκατό αυτής της αύξησης συμβαίνει σε αναπτυσσόμενες χώρες, όπου ήδη ζει το 75 τοις εκατό του παγκόσμιου πληθυσμού.

Ανήσυχες Κυβερνήσεις

Αλλά γιατί θέλουν τόσο πολύ οι κυβερνήσεις να περιορίσουν την αύξηση του πληθυσμού μέσω του οικογενειακού προγραμματισμού; Ο Δρ Μπαμπς Σέιγκο, διευθυντής του Εθνικού Προγράμματος της Νιγηρίας υπό την αιγίδα του Ταμείου των Ηνωμένων Εθνών για τον Πληθυσμό, απαντάει σε αυτό το ερώτημα με ένα απλό παράδειγμα το οποίο, όπως προειδοποιεί ο ίδιος, τείνει να υπεραπλοποιήσει μια πολύπλοκη και αμφιλεγόμενη κατάσταση. Αυτός εξηγεί:

‘Υποθέστε ότι κάποιος αγρότης έχει 40 στρέμματα γης. Αν έχει δέκα παιδιά και τους μοιράσει εξίσου τη γη, το κάθε παιδί θα πάρει από 4 στρέμματα. Αν το καθένα από αυτά τα παιδιά αποκτήσει δέκα παιδιά και μοιράσει τη γη παρόμοια, το καθένα από τα δικά τους παιδιά θα πάρει μόνο 0,4 στρέμματα. Ολοφάνερα, αυτά τα παιδιά δεν θα είναι τόσο ευκατάστατα όσο ο παππούς τους, ο οποίος είχε 40 στρέμματα γης’.

Αυτό το παράδειγμα τονίζει τη σχέση μεταξύ του αυξανόμενου αριθμού ανθρώπων και του καθορισμένου εδάφους με τους περιορισμένους πόρους του. Καθώς αυξάνει ο πληθυσμός, πολλές αναπτυσσόμενες χώρες κάνουν αγώνα για να φροντίσουν τα σημερινά επίπεδα του πληθυσμού. Αναλογιστείτε μερικά από τα προβλήματα.

Πόροι. Καθώς αυξάνεται ο αριθμός των ανθρώπων, υπάρχουν μεγαλύτερες απαιτήσεις για δάση, καλλιεργήσιμη γη, σοδειές και πόσιμο νερό. Το αποτέλεσμα; Το περιοδικό Πόπουλι (Populi) δηλώνει με θλίψη: «Οι αναπτυσσόμενες χώρες . . . συχνά υποχρεώνονται να εξαντλήσουν τους εθνικούς τους πόρους, πόρους από τους οποίους εξαρτάται η μελλοντική τους ανάπτυξη».

Υποδομή. Καθώς αυξάνεται ο πληθυσμός, οι κυβερνήσεις το βρίσκουν όλο και πιο δύσκολο να παρέχουν επαρκή στέγαση, σχολεία, εγκαταστάσεις υγιεινής, δρόμους και υπηρεσίες υγείας. Επιβαρημένα με το διπλό φορτίο των μεγάλων χρεών και των φυσικών πόρων που φθίνουν, τα αναπτυσσόμενα κράτη πιέζονται σκληρά για να φροντίσουν για τις ανάγκες των σημερινών πληθυσμών, πόσο μάλλον για τις ανάγκες πολύ μεγαλύτερων πληθυσμών.

Απασχόληση. Η έκδοση Πληθυσμός και Περιβάλλον: Οι Μελλοντικές Προκλήσεις (Population and the Environment: The Challenges Ahead) του Ταμείου των Ηνωμένων Εθνών για τον Πληθυσμό δηλώνει ότι, σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες, το 40 τοις εκατό του εργατικού δυναμικού είναι ήδη άνεργοι. Σε όλο τον αναπτυσσόμενο κόσμο, περισσότεροι από μισό δισεκατομμύριο άνθρωποι είναι είτε άνεργοι είτε υποαπασχολούνται, αριθμός σχεδόν ίσος με ολόκληρο το εργατικό δυναμικό του βιομηχανοποιημένου κόσμου.

Για να μη χειροτερέψουν αυτά τα ποσοστά, οι αναπτυσσόμενες χώρες πρέπει να δημιουργούν 30 εκατομμύρια και πλέον νέες θέσεις εργασίας κάθε χρόνο. Οι άνθρωποι που θα χρειαστούν αυτές τις δουλειές ήδη ζουν σήμερα—είναι τα σημερινά παιδιά. Οι ειδικοί υποθέτουν ότι η μαζική ανεργία μπορεί να οδηγήσει σε εμφύλιες διαμάχες, επιδείνωση της φτώχειας και περαιτέρω καταστροφή των φυσικών πόρων.

Δεν είναι παράξενο που όλο και περισσότερα αναπτυσσόμενα κράτη αγωνίζονται να προωθήσουν τον οικογενειακό προγραμματισμό. Σχολιάζοντας αυτά που θα συμβούν, το άρθρο του εκδότη σε ένα τεύχος του βρετανικού ιατρικού περιοδικού Λάνσετ (Lancet) δήλωσε: «Η πίεση από την αύξηση του αριθμού [των ανθρώπων], η οποία περιορίζεται κυρίως στις φτωχότερες χώρες του κόσμου, δυσχεραίνει τρομερά την αποστολή που έχουν επωμιστεί αυτές οι χώρες. . . . Εκατομμύρια άνθρωποι θα ζήσουν αμόρφωτοι, άνεργοι, χωρίς καλή στέγαση και χωρίς πρόσβαση σε στοιχειώδεις υπηρεσίες υγείας, κοινωνικής πρόνοιας και υγιεινής, και το κύριο αίτιο είναι η ανεξέλεγκτη αύξηση του πληθυσμού».

Ανήσυχες Οικογένειες

Το να θέτονται στόχοι και να καταρτίζονται σχέδια οικογενειακού προγραμματισμού σε εθνικό επίπεδο είναι ένα πράγμα· το να πειστεί το κοινό είναι άλλο πράγμα. Σε πολλές κοινωνίες είναι ακόμη ισχυρές οι παραδοσιακές απόψεις υπέρ των μεγάλων οικογενειών. Για παράδειγμα, μια Νιγηριανή μητέρα απάντησε ως εξής στις προτροπές της κυβέρνησής της για μείωση της γεννητικότητας: «Εγώ είμαι το μικρότερο από τα 26 παιδιά του πατέρα μου. Όλα τα μεγαλύτερα αδέλφια μου, άντρες και γυναίκες, έχουν από οχτώ ως 12 παιδιά. Εγώ λοιπόν θα είμαι αυτή που θα έχει λίγα παιδιά;»

Ωστόσο, αυτή η άποψη δεν είναι τόσο διαδεδομένη όσο ήταν κάποτε, ακόμη και στη Νιγηρία όπου η μέση γυναίκα γεννάει έξι παιδιά. Εκατομμύρια άνθρωποι, καθώς έρχονται αντιμέτωποι με τις ανερχόμενες τιμές, πιέζονται σκληρά για να θρέψουν και να ντύσουν την οικογένειά τους. Πολλοί έμαθαν εκ πείρας πόσο αληθινή είναι η παροιμία των Γιορούμπα: «Όμο μπέιρε, όσι μπέιρε» (πολλά παιδιά, πολλή φτώχεια).

Πολλά ζευγάρια κατανοούν τα οφέλη του οικογενειακού προγραμματισμού, αλλά δεν τον εφαρμόζουν. Το αποτέλεσμα; Το έντυπο Η Κατάσταση των Παιδιών του Κόσμου το 1992 (The State of the World’s Children 1992), που εκδίδει το Ταμείο των Ηνωμένων Εθνών για τα Παιδιά, ανέφερε ότι κατά προσέγγιση 1 στις 3 εγκυμοσύνες στον αναπτυσσόμενο κόσμο στη διάρκεια αυτού του έτους θα ήταν όχι μόνο απρογραμμάτιστη αλλά και ανεπιθύμητη.

Ο Οικογενειακός Προγραμματισμός Σώζει Ζωές

Εκτός από τις οικονομικές δυσκολίες, ένας κύριος λόγος για να ασχοληθεί κάποιος με τον οικογενειακό προγραμματισμό είναι η υγεία της μητέρας και των παιδιών της. «Η εγκυμοσύνη είναι ρίσκο και η γέννα είναι αγώνας ζωής και θανάτου», λέει μια παροιμία της δυτικής Αφρικής. Κάθε χρόνο στον αναπτυσσόμενο κόσμο, μισό εκατομμύριο γυναίκες πεθαίνουν στη διάρκεια της εγκυμοσύνης ή της γέννας, ένα εκατομμύριο παιδιά μένουν ορφανά από μητέρα, και επιπλέον πέντε ως εφτά εκατομμύρια γυναίκες μένουν ανήμπορες ή ανάπηρες εξαιτίας κλονισμού της υγείας ο οποίος σχετίζεται με τη γέννα.

Δεν διατρέχουν τον ίδιο κίνδυνο όλες οι γυναίκες στις αναπτυσσόμενες χώρες. Όπως δείχνει το συνοδευτικό πλαίσιο, εκείνες που κινδυνεύουν περισσότερο είναι οι γυναίκες που κάνουν πολλά παιδιά, πολύ νωρίς, πολύ συχνά ή πολύ αργά. Πηγές των Ηνωμένων Εθνών υπολογίζουν ότι ο οικογενειακός προγραμματισμός θα μπορούσε να αποτρέψει το ένα τέταρτο ως και το ένα τρίτο αυτών των θανάτων και θα μπορούσε ακόμη να αποτρέψει εκατομμύρια αναπηρίες.

Αλλά μήπως η διάσωση εκατομμυρίων ζωών δεν θα ενέτεινε απλώς την αύξηση του πληθυσμού; Παραδόξως, πολλοί ειδικοί λένε όχι. «Μπορεί να σκεφτεί κανείς», δηλώνει η Έκθεση για την Ανθρώπινη Ανάπτυξη (Human Development Report) του 1991, «ότι αν επιζούσαν περισσότερα παιδιά το πληθυσμιακό πρόβλημα θα επιδεινωνόταν. Τουναντίον. Ο ρυθμός γεννητικότητας παρουσιάζει κάμψη όταν οι γονείς είναι πιο σίγουροι ότι τα παιδιά τους θα επιζήσουν».

Παρ’ όλα αυτά, εκατομμύρια γυναίκες, ιδιαίτερα στις φτωχές κοινωνίες, συνεχίζουν να γεννούν συχνά. Γιατί; Επειδή η κοινωνία στην οποία ανήκουν το αναμένει από αυτές, επειδή κάνοντας πολλά παιδιά αυξάνεται η πιθανότητα να επιζήσουν μερικά από αυτά και επειδή ενδεχομένως δεν ξέρουν ή δεν έχουν πρόσβαση σε υπηρεσίες οικογενειακού προγραμματισμού.

Ωστόσο, πολλές γυναίκες με μεγάλες οικογένειες δεν βλέπουν άλλη επιλογή. Θεωρούν το κάθε παιδί ευλογία από τον Θεό.

[Πλαίσιο στη σελίδα 6]

Εγκυμοσύνες Υψηλού Κινδύνου στον Αναπτυσσόμενο Κόσμο

Πολύ Νωρίς: Ο κίνδυνος θανάτου στη διάρκεια της εγκυμοσύνης και της γέννας για γυναίκες ηλικίας 15 ως 19 χρονών είναι μέχρι και τρεις φορές μεγαλύτερος από ό,τι για γυναίκες ηλικίας 20 ως 24 χρονών. Τα μωρά που γεννιούνται από έφηβες είναι πιθανότερο να πεθάνουν, να γεννηθούν πρόωρα ή ολιγοβαρή.

Πολύ Συχνά: Το χρονικό διάστημα μεταξύ των γεννήσεων επηρεάζει σημαντικά την επιβίωση των παιδιών. Ένα παιδί που γεννιέται λιγότερο από δυο χρόνια μετά το προηγούμενο παιδί της μητέρας έχει 66 τοις εκατό περισσότερες πιθανότητες να πεθάνει στη βρεφική ηλικία. Αν αυτά τα παιδιά επιζήσουν, είναι πιο πιθανό να παρεμποδιστεί η ανάπτυξή τους και να βλαφτεί η διανοητική τους πρόοδος. Περίπου 1 στους 5 βρεφικούς θανάτους θα μπορούσε να αποφευχτεί μέσω κατάλληλης απόστασης μεταξύ των τοκετών. Διαλείμματα τριών και πλέον χρόνων μεταξύ των τοκετών εγκυμονούν το μικρότερο κίνδυνο.

Πολλά Παιδιά: Η γέννηση περισσότερων από τέσσερα παιδιά αυξάνει τους κινδύνους της εγκυμοσύνης και της γέννας, ιδιαίτερα αν τα προηγούμενα παιδιά δεν είχαν τουλάχιστον δυο χρόνια διαφορά. Έπειτα από τέσσερις εγκυμοσύνες, οι μητέρες είναι πιθανότερο να πάθουν αναιμία και είναι πιο επιρρεπείς σε αιμορραγία, και τα παιδιά τους διατρέχουν υψηλότερο κίνδυνο να γεννηθούν με αναπηρίες.

Πολύ Αργά: Οι γυναίκες πάνω από τα 35 έχουν πενταπλάσιες πιθανότητες να πεθάνουν στη διάρκεια της εγκυμοσύνης ή της γέννας από ό,τι οι γυναίκες ηλικίας μεταξύ 20 και 24 χρονών. Τα παιδιά που γεννιούνται από μεγαλύτερες γυναίκες επίσης έχουν περισσότερες πιθανότητες να πεθάνουν.

Πηγές: Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας, Ταμείο των Ηνωμένων Εθνών για τα Παιδιά και Ταμείο των Ηνωμένων Εθνών για τον Πληθυσμό.