‘Η Πόλη που Ήταν Γεμάτη Ανθρώπους’
ΤΟ ΤΟΚΙΟ, το Σάο Πάουλο, το Λάγος, η Πόλη του Μεξικού και η Σεούλ ταιριάζουν με αυτή την περιγραφή, αν και ο Βιβλικός προφήτης Ιερεμίας δεν μίλησε για αυτές. Αναφερόταν στην Ιερουσαλήμ λίγο μετά την καταστροφή της από τους Βαβυλώνιους το 607 Π.Κ.Χ.—Θρήνοι 1:1, ΜΝΚ.
Καθώς ο παγκόσμιος πληθυσμός τώρα έχει φτάσει γύρω στα πεντέμισι δισεκατομμύρια, δεν είναι δύσκολο να βρει κανείς πόλεις που είναι γεμάτες ανθρώπους. Τον περασμένο μισό αιώνα, επικρατούσε σαφώς μια γενική τάση προς το μεγάλο μέγεθος. Ενώ μόνο 7 αστικά κέντρα στον κόσμο είχαν πέντε εκατομμύρια κατοίκους το 1950, υπολογίζεται ότι, ως το τέλος του αιώνα, τουλάχιστον 21 πόλεις θα έχουν πάνω από δέκα εκατομμύρια κατοίκους, περιλαμβανομένων και των 5 πόλεων που αναφέρθηκαν παραπάνω.
Πώς Έγιναν Τόσο Μεγάλες;
Μεγαλουπόλεις σχηματίζονται όταν οι κάτοικοι αγροτικών περιοχών μετοικούν στην πόλη αναζητώντας εργασία και όταν οι κάτοικοι της πόλης μετακομίζουν από το υποβαθμισμένο κέντρο της πόλης αναζητώντας κάποιο πιο αραιοκατοικημένο και ευχάριστο προάστιο, από το οποίο στη συνέχεια πηγαινοέρχονται στη δουλειά τους με αυτοκίνητο, λεωφορείο ή τρένο. Αυτά τα προάστια μαζί με την κυρίως πόλη σύντομα συνδέονται σχηματίζοντας μια μητροπολιτική περιοχή.
Μερικές πόλεις εξελίχτηκαν σε μεγαλουπόλεις ενόσω ήταν ακόμα «έφηβες». Η Τενοτστιτλάν—σήμερα την ονομάζουμε Πόλη του Μεξικού—ιδρύθηκε περίπου το 1325. Το 1519, όταν έφτασαν οι Ισπανοί, αυτή η πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας των Αζτέκων είχε ήδη πληθυσμό που πιθανώς πλησίαζε τις 300.000.
Ωστόσο, όπως οι άνθρωποι παίρνουν βάρος όταν βρίσκονται στη μέση ηλικία, άλλες πόλεις διευρύνθηκαν μόνο σε προχωρημένη ηλικία. Οι ρίζες της Σεούλ, της πόλης όπου διεξάχτηκαν οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 1988, ανάγονται στην προχριστιανική εποχή αλλά, πριν από περίπου 50 χρόνια, ο πληθυσμός της ήταν ακόμα μόνο το ένα δέκατο αυτού που είναι σήμερα. Τώρα, τη θεωρεί σπίτι του σχεδόν το ένα τέταρτο των 43 εκατομμυρίων κατοίκων της χώρας.
Όπως το όνομα Σεούλ έτσι και το όνομα Τόκιο σημαίνει «πρωτεύουσα». Στην πραγματικότητα, στην περίπτωση του Τόκιο, σημαίνει «ανατολική πρωτεύουσα». Αρχικά ονομαζόταν Έντο, αλλά μετονομάστηκε σε Τόκιο το 1868 όταν η πρωτεύουσα μεταφέρθηκε εκεί από την πόλη του Κιότο που βρισκόταν δυτικότερα. Η περιοχή γύρω από το Έντο κατοικούνταν ήδη από την προχριστιανική εποχή, αλλά το θεμέλιο για τη σημερινή μεγαλούπολη δεν τέθηκε παρά μόνο το 1457, όταν ένας ισχυρός πολεμιστής έχτισε ένα κάστρο εκεί. Η πόλη ιδρύθηκε στη διάρκεια του 17ου αιώνα, και στα μέσα του 19ου αιώνα ο πληθυσμός της ξεπερνούσε κατά πολύ το ένα εκατομμύριο ανθρώπους. Το Τόκιο, για το οποίο κάποτε λεγόταν ότι είχε τις περισσότερες επιγραφές από νέον από οποιαδήποτε άλλη πόλη στον κόσμο, είναι πολύ σύγχρονο.
Άλλη μια εξίσου μοντέρνα μεγαλούπολη που αποπνέει νεανική γοητεία είναι το Σάο Πάουλο της Βραζιλίας. Με φαρδιές λεωφόρους και νεωτεριστικούς ουρανοξύστες, μοιάζει εξαιρετικά νέα για την ηλικία της, εφόσον ιδρύθηκε από Πορτογάλους Ιησουίτες ιεραποστόλους το 1554. Τώρα, στη διάρκεια του Ιανουαρίου, οι κάτοικοί της—οι Παουλίστας—γιορτάζουν την 440ή της επέτειο. Το Σάο Πάουλο παρέμεινε αρκετά μικρό μέχρι τη δεκαετία του 1880, περίπου τον καιρό που τα χρήματα της νεοσύστατης βραζιλιάνικης βιομηχανίας του καφέ χρησίμευσαν σαν μαγνήτης για να ελκύσουν μετανάστες από την Ευρώπη και αργότερα από την Ασία.
Οι Πορτογάλοι έπαιξαν και αυτοί κάποιο ρόλο στην ανάπτυξη μιας μεγαλούπολης στη Νιγηρία. Φυσικά, πολύ πριν φτάσουν οι Ευρωπαίοι στα τέλη του 15ου αιώνα, η περιοχή του Λάγος κατοικούνταν από έναν από τους πιο πολυάριθμους και πιο αστικοποιημένους τροπικούς λαούς της προαποικιακής εποχής, τους Γιορούμπα. Η πόλη αποτέλεσε σημαντικό δουλεμπορικό κέντρο μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα. Το 1861 την προσάρτησε η Βρετανία, και το 1914 έγινε πρωτεύουσα αυτού που τότε ήταν βρετανική αποικία.
«Το Μεγάλο Δεν Είναι πια Καλύτερο»
Το μεγάλο μέγεθος έχει πλεονεκτήματα. Γενικά, όσο μεγαλύτερη είναι η πόλη, τόσο περισσότερες είναι οι πιθανότητες που έχουν οι πολίτες της να ζήσουν μια πλούσια κοινωνική και πολιτιστική ζωή. Οι οικονομικοί παράγοντες ευνοούν επίσης το μεγάλο μέγεθος, εφόσον ένας μεγάλος πληθυσμός παρέχει περισσότερες προοπτικές σε ό,τι αφορά το εμπόριο και την εργασία. Σαν ισχυρός μαγνήτης, τα οικονομικά οφέλη των πόλεων ελκύουν τους ανθρώπους που αναζητούν τη γη της επαγγελίας. Αλλά όταν αυτοί δεν βρίσκουν δουλειά και καταλήγουν να ζουν σε φτωχογειτονιές, πιθανότατα ζητιανεύοντας για να επιβιώσουν, ή όταν μένουν άστεγοι, εξαιτίας της έλλειψης κατάλληλων κατοικιών, πόσο γρήγορα αναπτύσσεται απογοήτευση και πικρία!
Το περιοδικό Νάσιοναλ Τζεογκράφικ (National Geographic) υποστηρίζει ότι το πολύ μεγάλο είναι απλώς πολύ μεγάλο, λέγοντας: «Δεν πάνε πολλά χρόνια που οι πόλεις με υπερηφάνεια έστρεφαν την προσοχή στην ανάπτυξή τους. Το μεγάλο ήταν καλό, και οι μεγαλύτερες πόλεις καυχιούνταν για τη θέση τους στην παγκόσμια κατάταξη. Αλλά το μεγάλο δεν είναι πια καλύτερο. Σήμερα, το να είναι κάποια πόλη ανάμεσα στις υποψήφιες για να αποκτήσει τον τίτλο ‘μεγαλύτερη πόλη του κόσμου’ είναι σαν να ανακοινώνεται σε κάποιο υγιές νεαρό άτομο ότι έχει μια σοβαρή ασθένεια. Αυτή ίσως θεραπευτεί, αλλά δεν μπορεί να αγνοηθεί».
Η αποτροπή των ανθρώπων από το να συρρέουν στις πόλεις σε ανεπιθύμητους αριθμούς είναι σχεδόν ένα ακατόρθωτο έργο. Έτσι, οι μεγαλουπόλεις προσπαθούν να αντιμετωπίσουν την πρόκληση με άλλους τρόπους, πιθανώς οικοδομώντας στον ένα δρόμο μετά τον άλλον άχαρες, πανομοιότυπες πολυκατοικίες, ανεγείροντας ουρανοξύστες που εκτείνονται ψηλότερα από κάθε άλλη φορά στους ουρανούς, ή στρεφόμενες σε εντελώς καινούριες κατευθύνσεις. Για παράδειγμα, οι ιαπωνικές οικοδομικές εταιρίες τώρα πειραματίζονται με την ιδέα της οικοδόμησης τεράστιων υπόγειων συγκροτημάτων, όπου εκατομμύρια άνθρωποι θα μπορούν να εργάζονται, να ψωνίζουν, ακόμα και να ζουν. «Η υπόγεια πόλη δεν είναι πια ένα όνειρο», λέει ένα στέλεχος οικοδομικής επιχείρησης, «αναμένουμε ότι στην πραγματικότητα θα υλοποιηθεί στις αρχές του επόμενου αιώνα».
Ακόμα και από φυσική άποψη, το μεγάλο δεν είναι πάντοτε καλύτερο. Οι καταστροφές μπορούν να πλήξουν—και πράγματι πλήττουν—οποιοδήποτε μέρος. Αλλά όταν πλήττουν πόλεις, το κόστος σε ζωές και σε υλικές ζημιές ενδεχομένως είναι μεγαλύτερο. Να ένα παράδειγμα: Το Τόκιο έχει υποστεί σοβαρές καταστροφές, τόσο φυσικές όσο και άλλες που τις έχουν προκαλέσει άνθρωποι. Το 1657 σχεδόν 100.000 άνθρωποι χάθηκαν σε μια καταστροφική πυρκαγιά, το 1923 ένας παρόμοιος αριθμός ατόμων χάθηκε σε ένα δολοφονικό σεισμό και πυρκαγιά, και πιθανώς γύρω στα 250.000 άτομα χάθηκαν στη διάρκεια των σφοδρών αεροπορικών βομβαρδισμών στο τέλος του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου.
Τα προβλήματα του κόσμου αντικατοπτρίζονται στις πόλεις του—αστική μόλυνση και κυκλοφοριακή συμφόρηση. Και τα δυο προβλήματα φαίνονται καθαρά στην Πόλη του Μεξικού, η οποία κάποτε περιγράφηκε ως «χαρακτηριστική περίπτωση αστικής καταστροφής». Πάνω από τρία εκατομμύρια αυτοκίνητα φράζουν τους δρόμους. Αυτά, μαζί με τα εργοστάσια, τα οποία αντιπροσωπεύουν τα μισά και πλέον όλης της μεξικανικής βιομηχανίας, δημιουργούν καθημερινά μόλυνση σε τέτοιο βαθμό που, σύμφωνα με μια έκθεση του 1984, «και μόνο το να αναπνέει κανείς υπολογίζεται ότι αντιστοιχεί με το να καπνίζει δυο πακέτα τσιγάρα τη μέρα».
Φυσικά, η Πόλη του Μεξικού δεν είναι μοναδική. Ποια σύγχρονη βιομηχανοποιημένη πόλη δεν έχει τη δική της μόλυνση και κυκλοφοριακή συμφόρηση; Στο Λάγος, πολύ κατάλληλα η κυκλοφορία τις ώρες της αιχμής ονομάζεται «πηγαίνω σιγά». Η πόλη εκτείνεται πάνω σε τέσσερα κύρια νησιά· οι γέφυρες από την ηπειρωτική χώρα δεν μπορούν να αντεπεξέλθουν στον αυξανόμενο αριθμό αυτοκινήτων που δημιουργούν μποτιλιάρισμα, σταματώντας σχεδόν την κυκλοφορία. Το βιβλίο 5.000 Μέρες για να Σώσουμε τον Πλανήτη (5000 Days to Save the Planet) διατυπώνει την εξής σκέψη: «Έχει φτάσει σχεδόν ο καιρός που θα είναι πιο γρήγορο το να περπατάει κανείς». Σχεδόν;
Τα Ακόμα Σοβαρότερα Προβλήματα
Οι μεγαλουπόλεις πλήττονται από ακόμα σοβαρότερα προβλήματα. Εκτός από την ανεπαρκή στέγαση, τα υπερπλήρη σχολεία και τα νοσοκομεία με το ελάχιστο προσωπικό, περιλαμβάνονται επίσης ψυχολογικές πλευρές στο ζήτημα. Ο Δρ Πολ Λεϊχάουζεν, κορυφαίος Γερμανός ηθολόγος, υποστηρίζει ότι «μεγάλος αριθμός νευρώσεων και κοινωνικών ανωμαλιών προκαλούνται, εν μέρει ή εξ ολοκλήρου, άμεσα ή έμμεσα, από τον υπερπληθυσμό».
Οι μεγαλουπόλεις στερούν από τους πολίτες τους το αίσθημα της κοινότητας, μετατρέποντας την πόλη σε μια απρόσωπη μάζα αριθμών. Ανάμεσα σε εκατοντάδες γείτονες, ο κάτοικος της πόλης μπορεί να νιώθει μοναξιά, λαχταρώντας φίλους και συντρόφους που δεν μπορεί να βρει πουθενά. Το αίσθημα της αποξένωσης που δημιουργεί αυτή η κατάσταση γίνεται επικίνδυνο όταν προκαλεί τη διάσπαση πολυεθνικών πληθυσμών σε φυλετικές ομάδες ή ομάδες εθνοτήτων. Οι οικονομικές ανισότητες ή οι πράξεις μισαλλοδοξίας—πραγματικές ή φανταστικές—μπορεί να οδηγήσουν σε καταστροφή, όπως κατάλαβε το Λος Άντζελες το 1992 όταν ξεσπάσματα φυλετικής βίας κατέληξαν σε 50 και πλέον νεκρούς και 2.000 τραυματίες.
Ο μεγαλύτερος κίνδυνος που συνδέεται με τη ζωή στην πόλη είναι η τάση της να παραγκωνίζει την πνευματικότητα. Η ζωή στην πόλη είναι ακριβή, έτσι όσοι ζουν εκεί μπορούν εύκολα να περισπαστούν από τις ανησυχίες της ζωής. Πουθενά αλλού δεν υπάρχουν τόσο πολλά πράγματα άμεσα διαθέσιμα για να παρασύρουν τους ανθρώπους κάνοντάς τους να παραμελήσουν τα πράγματα που έχουν αληθινή και διαρκή σημασία. Πουθενά αλλού δεν είναι οι ευκαιρίες για ψυχαγωγία—καλή, κακή ή ανάρμοστη—τόσο πολλές. Ακριβώς μια παρόμοια έλλειψη πνευματικότητας ήταν εκείνη που καταδίκασε την Ιερουσαλήμ, την πόλη που ήταν γεμάτη ανθρώπους, για την οποία μίλησε ο Ιερεμίας.
Σαν να Επισκευάζεις Αεροπλάνο στη Διάρκεια της Πτήσης
Ενόψει αυτών των συντριπτικών δυσκολιών, το βιβλίο 5.000 Μέρες για να Σώσουμε τον Πλανήτη συμπεραίνει ότι «το έργο παροχής ενός ικανοποιητικού επιπέδου ζωής στους σημερινούς κατοίκους των πόλεων, χωρίς να λογαριάσουμε εκείνους των μελλοντικών γενιών, δημιουργεί φαινομενικά ανυπέρβλητα προβλήματα». Απλώς η αντιμετώπιση των σημερινών απαιτήσεων «θέτει ένα αβάσταχτο φορτίο στο περιβάλλον και στην κοινωνία». Επίσης, βλέποντας στο μέλλον, παρατηρεί: «Το να περιμένουμε ότι θα αντιμετωπίσουμε αυτά τα προβλήματα όταν ο πληθυσμός των πόλεων θα έχει αυξηθεί τρεις φορές περισσότερο από ό,τι είναι σήμερα είναι απλώς ευσεβής πόθος».
Δεν υπάρχει αμφιβολία για αυτό· οι πόλεις βρίσκονται σε άσχημη θέση. Και οι μεγαλουπόλεις, εξαιτίας του μεγέθους τους, βρίσκονται σε ακόμα χειρότερη! Οι αρρώστιες τους έχουν συντελέσει στο να φτάσει ολόκληρος ο κόσμος στην επιθανάτια κλίνη του. Διαφαίνεται κάποια θεραπεία στον ορίζοντα;
Οι μεγαλουπόλεις μάς επηρεάζουν. Ακόμα και οι μικρότερες πόλεις μπορούν να μας επηρεάσουν, μερικές με τρόπο εντελώς δυσανάλογο με το μέγεθός τους. Ως παραδείγματα αυτού του γεγονότος, εξετάστε κάποιες άλλες πόλεις, οι οποίες θα παρουσιαστούν στο επόμενο τεύχος μας.
[Εικόνα στη σελίδα 25]
Το Λάγος είναι γεμάτο ανθρώπους