Τι Κρύβεται Πίσω από τη Μάσκα

Ο ΞΥΛΟΚΟΠΟΣ πιστεύει ότι μέσα στο δέντρο κατοικεί ένα πνεύμα που αξίζει βαθύ σεβασμό. Για να προστατευτεί από την οργή αυτού του πνεύματος, ο ξυλοκόπος συμβουλεύτηκε ένα μάντη προτού πάει στο δάσος. Κατόπιν υποβλήθηκε σε μια τελετή εξαγνισμού και πρόσφερε θυσία στο πνεύμα του δέντρου.

Χτυπάει το δέντρο με το τσεκούρι του. Βάζει τα χείλη του στην τομή και στη συνέχεια ρουφάει λίγο χυμό για να συγγενέψει με το δέντρο. Αφού ρίξει το δέντρο, το αφήνει στο έδαφος μερικές μέρες δίνοντας έτσι στο πνεύμα αρκετό χρόνο για να βρει σπίτι αλλού. Πιστεύει ότι το δέντρο έχει δική του δύναμη, παρά την αναχώρηση του πνεύματος. Η δύναμη του δέντρου είναι τόσο ισχυρή ώστε εκείνοι που κατεργάζονται το ξύλο πρέπει, για δική τους προστασία, να ακολουθούν προσεκτικά τις τελετουργίες που ορίζονται από την παράδοση.

Στα επιδέξια χέρια του γλύπτη, το ξύλο γίνεται μάσκα. Καθώς η μάσκα παίρνει σχήμα, πιστεύεται ότι το ξύλο αποκτά όλο και περισσότερη δύναμη. Ο γλύπτης δεν έχει το δικαίωμα να φτιάξει όποια μορφή θέλει· πρέπει να συμμορφωθεί με τις παραδοσιακές εικόνες της φυλής του. Αν δεν το κάνει αυτό, κινδυνεύει να επιφέρει επάνω του το όνειδος της κοινότητάς του και το θυμό της πνευματικής δύναμης της μάσκας.

Όταν ολοκληρωθεί η μάσκα, ο μάγος-γιατρός διεξάγει μια τελετή καθαγίασης στην οποία βάζει μαγικά συστατικά στη μάσκα. Τώρα πιστεύεται ότι η μάσκα έχει μεγάλη υπερφυσική δύναμη και γίνεται κατοικητήριο του πνεύματος στο οποίο είναι αφιερωμένη. Η μάσκα είναι τώρα έτοιμη να χρησιμοποιηθεί σε θρησκευτικές τελετές.

Η Σημασία της Μάσκας στην Αφρική

Οι μάσκες χρησιμοποιούνται στη λατρεία σε μεγάλο μέρος της αφρικανικής ηπείρου. Το βιβλίο Μάσκες—Η Σημασία και η Λειτουργία Τους (Masks—Their Meaning and Function) δηλώνει: «Η μάσκα μπορεί να έχει δύο λειτουργίες: μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως φετίχ, όπως η μάσκα μινιατούρα· ή μπορεί να φορεθεί, οπότε ο ρόλος της είναι να επικαλεστεί τους προγόνους, τα πνεύματα ή άλλα υπερανθρώπινα όντα».

Δίνοντας μια πιο λεπτομερή εξήγηση, ο λόγιος Τζέφρι Πάριντερ δηλώνει στο βιβλίο του Η Θρησκεία στην Αφρική (Religion in Africa): «[Οι αφρικανικές ξύλινες μάσκες] είναι θρησκευτικές, είτε είναι νατουραλιστικές, φορμαλιστικές είτε αφηρημένες. Αντιπροσωπεύουν τα πνεύματα των νεκρών που παρίστανται στις τελετουργίες τους, ή τις ‘μυστικές κοινωνίες’ που συνδέονται με τους νεκρούς ή χρησιμεύουν για να καταστείλουν τη μαγεία. Απαθείς ή τρομακτικές, παραμορφωμένες ή αφηρημένες, οι μάσκες καταδεικνύουν με ισχυρό τρόπο τον τρόμο που εμπνέουν οι νεκροί καθώς και την πεποίθηση ότι ο θάνατος δεν είναι το τέλος. Κατασκευάζονται για να φοριούνται από ανθρώπους που παριστάνουν το νεκρό, των οποίων τα σώματα συνήθως είναι καλυμμένα με μανδύες κάτω από τις μάσκες, και οι άλλοι δεν πρέπει να τους αποκαλούν ανθρώπινα όντα αλλά πνεύματα».

Εκτός από τη χρήση τους στις νεκρώσιμες τελετές και για προστασία από τη μαγεία, οι μάσκες παίζουν κεντρικό ρόλο στις τελετές μύησης, στις γιορτές, σε δικαστικά ζητήματα, σε τελετές γονιμότητας και στην «επικοινωνία με τους νεκρούς». Μερικές φορές μάλιστα οι μάσκες εμφανίζονται στους εορτασμούς και στις τελετές του Χριστιανικού κόσμου. Στη Σιέρα Λεόνε, για παράδειγμα, μασκαρεμένοι «διάβολοι» χορεύουν στην αυλή ενός ναού για να τιμήσουν τους γάμους. Σε όλες αυτές τις χρήσεις, οι μάσκες έχουν την ίδια βασική σημασία. Είναι, λέει το βιβλίο Αφρικανικές Μάσκες (African Masks), «λειψανοθήκες θεϊκής δύναμης, είτε η λειτουργία τους είναι δυσνόητη, είτε επιπόλαιη και διασκεδαστική».

Από τις 1.000 και πλέον φυλές της Αφρικής, περίπου οι 100 φτιάχνουν μάσκες. Οι μάσκες ποικίλλουν πολύ στο σχήμα από τη μια φυλή στην άλλη, και διαφέρουν ανάλογα με το σκοπό που εξυπηρετούν. Ωστόσο, παρά την ποικιλία αυτή, υπάρχουν καθιερωμένα σχέδια τα οποία κατανοούν οι άνθρωποι σε μεγάλες περιοχές της Αφρικής. Για παράδειγμα, οι μάσκες που απεικονίζουν πνεύματα προγόνων συνήθως έχουν γαλήνια όψη, ενώ οι μάσκες που αντιπροσωπεύουν μη ανθρώπινα πνεύματα συχνά έχουν αλλόκοτη εμφάνιση. Ένα θολωτό μέτωπο απεικονίζει τη σοφία και τη βαθιά πνευματικότητα. Τα πεταχτά μάτια ή η παγωμένη έκφραση του προσώπου υποδηλώνει κατάληψη από κάποιο πνεύμα. Η λευκή βαφή υπονοεί τα πνεύματα των νεκρών και ένα ‘απόκοσμο’ χαρακτηριστικό. Μάσκες που απεικονίζουν ζώα με κέρατα, ιδιαίτερα τον αφρικανικό βούβαλο και την αντιλόπη, σχετίζονται με τελετουργίες εξορκισμού, τη μετενσάρκωση του πνεύματος και τη μαγεία.

Η Μάσκα σε Δράση

Στην Αφρική δεν κρεμούν απλώς τις μάσκες στον τοίχο· τις χρησιμοποιούν στις τελετές και στους χορούς. Μπορεί να καλύπτουν το πρόσωπο ή ολόκληρο το κεφάλι αυτού που τις φοράει. Το υπόλοιπο σώμα του ατόμου καλύπτεται με μακριούς μανδύες ή λωρίδες από φοίνικες ή ίνες από ξυλώδη φυτά.

Αυτός που φοράει τη μάσκα θεωρείται ότι βρίσκεται σε άμεση επαφή με την πνευματική δύναμη της μάσκας. Η Νέα Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα (The New Encyclopædia Britannica) περιγράφει τι συμβαίνει: «Φορώντας τη μάσκα, ο χρήστης μερικές φορές υφίσταται μια ψυχική αλλαγή και σαν σε έκσταση παίρνει το χαρακτήρα του πνεύματος που απεικονίζει η μάσκα. Συνήθως, όμως, ο χρήστης υποδύεται με επιδέξιο τρόπο το χαρακτήρα που προσωποποιεί . . . Φαίνεται ωστόσο ότι συχνά ο χρήστης ταυτίζεται πλήρως ψυχολογικά με το χαρακτήρα που προσπαθεί να δημιουργήσει. Χάνει τη δική του ταυτότητα και γίνεται σαν ρομπότ, χωρίς δική του θέληση, το οποίο έχει υποταχτεί στη θέληση του προσώπου που απεικονίζει η μάσκα».

Για τους εγκεκριμένους παρατηρητές—σχεδόν πάντοτε αποκλειστικά άντρες—η μάσκα δεν αντιπροσωπεύει απλώς ένα υπερφυσικό πρόσωπο. Αυτοί πιστεύουν ότι ένα ζωντανό υπερφυσικό πρόσωπο ενσαρκώνεται στη μάσκα. Έτσι, η ίδια η μάσκα είναι ιερή και κάθε παραβίαση των κανόνων τιμωρείται αυστηρά από την κοινότητα, μερικές φορές με θάνατο. Για την προστασία του, ο χρήστης, όπως ο ξυλοκόπος και ο γλύπτης, πρέπει να ακολουθήσει ορισμένες εγκεκριμένες διαδικασίες.

Η Σημασία της Μάσκας για το Συλλέκτη

Ιδιαίτερα τα περασμένα 100 χρόνια, συλλέκτες από όλο τον κόσμο συγκεντρώνουν με ενθουσιασμό αφρικανικές μάσκες. Για το συλλέκτη η μάσκα σημαίνει κάτι πολύ διαφορετικό από αυτό που σημαίνει για όσους ασκούν την παραδοσιακή θρησκεία στην Αφρική.

Αντί να τη βλέπουν ως ιερό, θρησκευτικό αντικείμενο, οι συλλέκτες θεωρούν τη μάσκα έργο τέχνης που αντανακλά τον αφρικανικό πολιτισμό. Αντί να αποτιμούν τη μάσκα ανάλογα με τη λειτουργία της στην κοινωνία, την κρίνουν από την απλότητα, τη ζωντάνια και το συναισθηματικό βάθος της. Οι συλλέκτες ρωτούν: Σε ποιο βαθμό «νιώθει» ο γλύπτης το ίδιο το ξύλο, τη διεύθυνση των ινών του, τη σύνθεσή του; Πόσο επιδέξια χρησιμοποιεί ο γλύπτης τη δημιουργικότητα και την εφευρετικότητα, παραμένοντας εντούτοις στα όρια της τεχνοτροπίας που του επιβάλλει η πολιτιστική παράδοση;

Φυσικά, ο συλλέκτης δεν παραβλέπει το ρόλο που παίζει η θρησκεία στην ποιότητα της εργασίας. Συνήθως, λόγω διαφορών στο κίνητρο του γλύπτη, υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στις μάσκες που χρησιμοποιούνται για τη λατρεία και στα ομοιώματα που φτιάχνονται για τους τουρίστες. Το βιβλίο Μάσκες της Μαύρης Αφρικής (Masks of Black Africa) δηλώνει: «Ο γλύπτης . . . άντλησε τα στοιχεία της έμπνευσης από τη βαθιά του πίστη, την ευλάβεια για την αποστολή του, που ήταν να δώσει μορφή σε ένα πανίσχυρο, πνευματικό ον και, με αυτόν τον τρόπο, να εκπληρώσει την ιδιαίτερη κοινωνική του ευθύνη. Μόλις αυτή η θρησκευτική πίστη . . . εκφυλίστηκε, το έργο του, παρά τα φανερά τεχνικά επιτεύγματά του, έγινε άψυχο και κατώτερης καλλιτεχνικής ποιότητας».

Όσοι συλλέγουν μάσκες για μουσεία συνήθως προσέχουν περισσότερο από τους συλλέκτες τέχνης το ρόλο που έπαιξε η μάσκα στην κοινωνία από την οποία προήλθε. Ωστόσο, αυτές οι συγκεκριμένες πληροφορίες συχνά δεν υπάρχουν λόγω του τρόπου με τον οποίο έχουν αποκτηθεί οι περισσότερες μάσκες στο διάβα των ετών. Μερικές συγκεντρώθηκαν ως ενθύμια, άλλες ήταν μέρος των λαφύρων από στρατιωτικές αποστολές, και κάποιες άλλες τις συνέλεξαν σε μεγάλες ποσότητες για εμπορική χρήση. Ως αποτέλεσμα, η αρχική σημασία και χρήση κάποιας μεμονωμένης μάσκας είναι συνήθως άγνωστη.

Η Σημασία της Μάσκας για τους Χριστιανούς

Έτσι, οι μάσκες έχουν άλλη σημασία για εκείνους που ασκούν την παραδοσιακή θρησκεία και άλλη σημασία για εκείνους που τις συλλέγουν ως έργα τέχνης και πολιτισμού. Για τους Χριστιανούς, σημαίνουν κάτι άλλο.

Η Αγία Γραφή καθιστά σαφές ότι δεν υπάρχει κάποια έμφυτη υπερφυσική δύναμη ούτε στη μάσκα ούτε στο δέντρο από το οποίο προέρχεται. Ο προφήτης Ησαΐας περιγράφει την ανοησία κάποιου ατόμου που χρησιμοποιεί μέρος του ξύλου ενός δέντρου για να μαγειρέψει την τροφή του και να ζεσταθεί, και κατόπιν φτιάχνει από το υπόλοιπο ένα θεό στον οποίο αποβλέπει για βοήθεια. (Ησαΐας 44:9-20) Η ίδια αρχή εφαρμόζεται στις θρησκευτικές μάσκες.

Εντούτοις, οι Χριστιανοί αναγνωρίζουν ότι υπάρχουν «πονηρές πνευματικές δυνάμεις στους ουράνιους τόπους». (Εφεσίους 6:12) Υπό την εξουσία του Σατανά, αυτές παροδηγούν τους ανθρώπους μέσω της ψεύτικης θρησκείας.—Αποκάλυψη 12:9.

Οι Χριστιανοί επίσης παραδέχονται ότι οι δαίμονες χρησιμοποιούν υλικά αντικείμενα για να επικοινωνούν με τους ανθρώπους. Έτσι, οι υπηρέτες του Θεού δεν έχουν στην κατοχή τους τίποτα που σχετίζεται με την πνευματιστική θρησκεία, είτε πρόκειται για φυλαχτό, περίαπτο, μαγικό δαχτυλίδι είτε μάσκα. Έτσι ακολουθούν το υπόδειγμα των πρώτων Χριστιανών στην Έφεσο. Για αυτούς η Αγία Γραφή λέει: «Αρκετοί από εκείνους που ασκούσαν μαγικές τέχνες μάζεψαν τα βιβλία τους και τα έκαψαν ενώπιον όλων. Και υπολόγισαν συνολικά τις τιμές τους και βρήκαν ότι η αξία τους ήταν πενήντα χιλιάδες ασημένια νομίσματα».—Πράξεις 19:19.

Όσοι επιθυμούν να υπηρετούν τον Ιεχωβά δεν χρησιμοποιούν ούτε έχουν στην κατοχή τους μάσκες ή οτιδήποτε άλλο σχετίζεται με την ψεύτικη λατρεία. Χαρακτηριστικό είναι το σχόλιο του Πίου, ενός Χριστιανού πρεσβυτέρου στη Νιγηρία: «Οι μάσκες αντανακλούν τη θρησκευτική σκέψη εκείνων που τις χρησιμοποιούν. Οι μάσκες έχουν ονόματα και είναι αντικείμενα λατρείας ή φόβου ανάλογα με το θεό τον οποίο απεικονίζουν. Ποτέ δεν θα κρεμούσα μια μάσκα στο σπίτι μου επειδή αυτό θα δυσαρεστούσε τον Ιεχωβά και επίσης επειδή οι επισκέπτες ίσως συμπέραιναν ότι συμφωνώ με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις τις οποίες εκπροσωπεί αυτή».

Οι αληθινοί Χριστιανοί γνωρίζουν ότι ο σαφώς διατυπωμένος νόμος του Θεού που δόθηκε στον Ισραήλ ήταν: ‘Μη κάμης εις σεαυτόν είδωλον [γλυπτή εικόνα, ΜΝΚ], μηδέ ομοίωμα τινός, όσα είναι εν τω ουρανώ άνω, ή όσα εν τη γη κάτω, ή όσα εν τοις ύδασιν υποκάτω της γης· μη προσκυνήσης αυτά μηδέ λατρεύσης αυτά· διότι εγώ Ιεχωβά ο Θεός σου είμαι Θεός ζηλότυπος [που απαιτεί αποκλειστική αφοσίωση, ΜΝΚ]’.—Έξοδος 20:4, 5.

[Πλαίσιο στη σελίδα 23]

Μάσκες σε Πολλούς Πολιτισμούς

Τι σημαίνει η λέξη «μάσκα» για εσάς; Σε μερικούς πολιτισμούς είναι σχήμα λόγου που υποδηλώνει τη συγκάλυψη κάποιου πράγματος. Αν σας ενδιαφέρουν τα αθλήματα, ίσως για εσάς η μάσκα είναι κάτι που προστατεύει το πρόσωπο από τραυματισμό, όπως στο μπέιζμπολ και στην ξιφασκία. Ίσως σκέφτεστε τη μάσκα αερίων, τη χειρουργική μάσκα ή την αποκριάτικη μάσκα.

Για πολλούς ανθρώπους σήμερα, όμως, η μάσκα σημαίνει θρησκεία. Η Νέα Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα δηλώνει: «Οι μάσκες που αντιπροσωπεύουν ευεργετικές και επιβλαβείς ιερές ή άγιες δυνάμεις σε θρησκευτικούς χορούς—ιδιαίτερα σε Βουδιστικά μοναστήρια στο Νεπάλ, στο Θιβέτ και στην Ιαπωνία και στις περισσότερες πρωτόγονες κοινωνίες—αποτελούν [μια] κατηγορία ιερών αντιπροσωπευτικών αντικειμένων. Συνήθως τις λατρεύουν όπως ακριβώς λατρεύουν τα αγάλματα».

Θρησκευτικές μάσκες υπάρχουν σε όλους τους πολιτισμούς από αρχαιοτάτων χρόνων. Πιθανότατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη θρησκευτική και στην κοινωνική ζωή των προγόνων μας. Το βιβλίο Μάσκες—Η Σημασία και η Λειτουργία Τους δηλώνει: «Αρχικά, κάθε μάσκα ήταν γεμάτη σπουδαιότητα, και η μάσκα ή το άτομο που τη φορούσε αντιπροσώπευε κατά μυστήριο τρόπο κάποια δύναμη ή κάποιο πνεύμα».