Ηφαίστεια—Μήπως Κινδυνεύετε; — ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ της Σκοπιάς

Ηφαίστεια—Μήπως Κινδυνεύετε;

ΟΙ ΗΦΑΙΣΤΕΙΑΚΕΣ εκρήξεις, που συνοδεύονται από εκτινάξεις καυτής τέφρας και από ποτάμια πυρακτωμένης λάβας, δημιουργούν μερικές από τις πιο θεαματικές εκδηλώσεις φυσικής ενέργειας στη γη. Μπορεί να μην έχετε δει από κοντά ένα τέτοιο γεγονός, αλλά ίσως έχετε απολαύσει ένα μπάνιο σε ηφαιστειακές θερμές πηγές ή ίσως έχετε φάει κάποια νόστιμη τροφή η οποία καλλιεργήθηκε σε γόνιμο έδαφος που αποτελούνταν από ηφαιστειακή τέφρα. Μερικοί μάλιστα χαίρονται τα οφέλη της γεωθερμικής ενέργειας στο σπίτι τους.

Πρόσφατα, όμως, πολλοί οι οποίοι ζουν κοντά σε ενεργά ηφαίστεια έγιναν μάρτυρες του θανάτου και της καταστροφής που επέφεραν οι ηφαιστειακές καταστροφές. Μετά τη βίαιη έκρηξη του όρους της Αγίας Ελένης στη νοτιοδυτική πολιτεία Ουάσινγκτον των Η.Π.Α., στις 18 Μαΐου 1980, διάφορα μέρη του κόσμου υπέστησαν ένα φαινομενικά ανελέητο καταιγισμό φονικών ηφαιστειακών εκρήξεων. Οι ζωές που χάθηκαν σε αυτή τη χρονική περίοδο ξεπέρασαν το σύνολο των θανάτων οι οποίοι είχαν καταγραφεί στις περασμένες εφτά δεκαετίες, και οι υλικές ζημιές ανήλθαν σε εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια. Καταστροφές αποφεύχτηκαν την τελευταία στιγμή όταν νέφη ηφαιστειακής τέφρας έκαναν αεροσκάφη να χάσουν ισχύ και προκάλεσαν αναγκαστικές προσγειώσεις.

Πιο καταστροφικές ήταν οι εκρήξεις και οι επακόλουθες λασπορροές του όρους Πινατούμπο, στις Φιλιππίνες, που αφάνισαν δεκάδες χιλιάδες σπίτια, και του Νεβάδο δελ Ρουίς, στην Κολομβία, που σκότωσαν πάνω από 22.000 άτομα. Είναι πιθανό να συμβούν και άλλες καταστροφές. Οι ηφαιστειολόγοι Ρόμπερτ Τίλινγκ και Πίτερ Λίπμαν του οργανισμού Γεωλογικής Έρευνας των Η.Π.Α. δηλώνουν ότι, «ως το έτος 2000, ο πληθυσμός που κινδυνεύει από ηφαίστεια είναι πιθανό να φτάσει τουλάχιστον τα 500 εκατομμύρια».

Συνεπώς, μπορεί να το θεωρήσετε καλό να αναρωτηθείτε: ‘Μήπως ζω κοντά σε ένα ενεργό, ή πιθανώς ενεργό, ηφαίστειο; Ποιες εκρήξεις είναι οι πιο επικίνδυνες, και μήπως μπορούν να οδηγήσουν ακόμη και σε θανάσιμες απειλές άλλου είδους; Αν ζω σε κάποια επικίνδυνη ηφαιστειογενή περιοχή, τι μπορώ να κάνω για να ελαχιστοποιήσω τον κίνδυνο;’

Ενεργά Ηφαίστεια—Πού Βρίσκονται;

Ίσως εκπλαγείτε αν μάθετε ότι ζείτε κοντά σε ένα αδρανές ηφαίστειο και ότι αναπόφευκτα θα σας επηρεάσει αν τύχει να ξυπνήσει και πάλι. Τις πρόσφατες δεκαετίες, οι επιστήμονες που μελετούν τα ηφαίστεια (γνωστοί ως ηφαιστειολόγοι) έχουν επιτυχία όχι μόνο στον προσδιορισμό των ενεργών και των σβησμένων ηφαιστείων, αλλά και στην κατανόηση του γιατί τα ηφαίστεια τείνουν να εμφανίζονται σε ορισμένους τόπους.

Ρίξτε μια ματιά στο χάρτη (σελίδα 17), ο οποίος δείχνει τις τοποθεσίες μερικών από τα 500 και πλέον ηφαίστεια που έχουν καταγραφεί ως ενεργά. Μήπως ζείτε κοντά σε κάποιο από αυτά; Αλλού, οι θερμοπίδακες, οι φουμαρόλες και οι θερμές πηγές προδίδουν την παρουσία άλλων σβησμένων ηφαιστείων· και αυτά είναι πιθανό να δράσουν στο μέλλον. Τα μισά και πλέον ενεργά ηφαίστεια βρίσκονται κατά μήκος της περιμέτρου του Ειρηνικού, σε μια ζώνη που είναι γνωστή ως Πύρινος Δακτύλιος. Μερικά από αυτά τα ηφαίστεια υπάρχουν στις ηπείρους, όπως στα όρη Κασκέιντ της Βόρειας Αμερικής και στις Άνδεις της Νότιας Αμερικής, ενώ άλλα σχηματίζουν νησιωτικές αλυσίδες στον ωκεανό, όπως είναι οι Αλεούτες Νήσοι, η Ιαπωνία, οι Φιλιππίνες και η νότια Ινδονησία. Τα ηφαίστεια είναι επίσης κοινά στη Μεσόγειο και γύρω από αυτήν.

Οι επιστήμονες έχουν καθορίσει ότι αυτά τα ηφαίστεια εμφανίζονται στα όρια τεράστιων, κινούμενων τμημάτων του φλοιού της γης, δηλαδή πλακών, ιδιαίτερα εκεί που μια ωκεάνια πλάκα βυθίζεται κάτω από μια ηπειρωτική πλάκα. Αυτή η διαδικασία ονομάζεται καταβύθιση. Η θερμότητα η οποία παράγεται από αυτή τη διαδικασία δημιουργεί μάγμα (λιωμένα πετρώματα) που ανεβαίνει στην επιφάνεια. Επιπλέον, ξαφνικές κινήσεις ανάμεσα στις πλάκες προκαλούν ισχυρούς σεισμούς σε πολλές από τις ίδιες περιοχές στις οποίες συμβαίνουν ηφαιστειακές εκρήξεις.

Τα ηφαίστεια μπορεί επίσης να σχηματιστούν εκεί που αποκλίνουν οι ωκεάνιες πλάκες. Πολλές από αυτές τις εκρήξεις λαβαίνουν χώρα στον ωκεάνιο πυθμένα και δεν είναι ορατές στον άνθρωπο. Ωστόσο, αν ζείτε στη νησιωτική χώρα της Ισλανδίας, τότε είστε ανεβασμένοι στην κορυφή της ράχης Ρέικιανες, η οποία συνδέεται με τη Μεσοατλαντική ράχη, όπου οι πλάκες που περιλαμβάνουν τη Βόρεια και τη Νότια Αμερική απομακρύνονται από εκείνες που περιλαμβάνουν την Ευρώπη και την Αφρική. Σε μερικές άλλες περιπτώσεις, μεμονωμένες θερμές κηλίδες κάτω από τεκτονικές πλάκες έχουν δημιουργήσει μεγάλα ηφαίστεια στη Χαβάη και στην αφρικανική ήπειρο.

Ποιες Είναι οι Απειλές;

Το επίπεδο του κινδύνου που εγκυμονεί ένα ηφαίστειο καθορίζεται από το πρόσφατο ιστορικό της δραστηριότητάς του, το οποίο περιλαμβάνει το μέγεθος των ηφαιστειακών εκρήξεων και τους συναφείς κινδύνους. Η επικινδυνότητα είναι συνάρτηση του μεγέθους και της ετοιμότητας του πληθυσμού που ζει σε μια επικίνδυνη ζώνη. Πρώτα, ας εξετάσουμε τους κινδύνους.

Γενικά, οι πιο απειλητικές ηφαιστειακές εκρήξεις προκαλούνται από μάγμα με μεγάλη περιεκτικότητα σε διοξείδιο του πυριτίου. Αυτό το είδος μάγματος είναι άκαμπτο και μπορεί προσωρινά να φράξει ένα ηφαίστειο ώσπου τα αέρια να συσσωρεύσουν αρκετή πίεση για να διανοίξουν το ηφαίστειο με έκρηξη. Το μάγμα που είναι πλούσιο σε διοξείδιο του πυριτίου όταν στερεοποιείται παίρνει τη μορφή ανοιχτόχρωμων πετρωμάτων και είναι κοινό σε ηφαίστεια που βρίσκονται κατά μήκος των ορίων των πλακών. Εκρήξεις μπορεί επίσης να συμβούν όταν το ανερχόμενο μάγμα συναντήσει νερό και το μετατρέψει αστραπιαία σε ατμό. Η καυτή τέφρα που παράγεται από βίαιες εκρήξεις μπορεί να είναι θανατηφόρα—τρία ηφαίστεια στην περιοχή της Καραϊβικής και της Κεντρικής Αμερικής σκότωσαν πάνω από 36.000 άτομα σε μια εξάμηνη περίοδο το 1902.

Από την άλλη πλευρά, τα ωκεάνια ηφαίστεια, που δημιουργούνται σε θερμές κηλίδες και σε περιοχές απόκλισης των πλακών, και πολλά άλλα, αποτελούνται κυρίως από σκούρο βασάλτη, ο οποίος έχει μικρή περιεκτικότητα σε διοξείδιο του πυριτίου αλλά μεγάλη περιεκτικότητα σε σίδηρο και μαγνήσιο. Το βασαλτικό μάγμα είναι ρευστό και γενικά οδηγεί σε ήπιες εκρήξεις, εκχύσεις και επίσης σε αργοκίνητες ροές λάβας τις οποίες είναι σχετικά εύκολο να αποφύγουν οι άνθρωποι. Εντούτοις, αυτές οι εκρήξεις ίσως είναι μακροχρόνιες—το ηφαίστειο Κιλαουέα στο νησί της Χαβάης εκρήγνυται διαρκώς από τον Ιανουάριο του 1983. Μολονότι από τέτοιες εκρήξεις προκύπτουν εκτεταμένες υλικές ζημιές, σπάνια η κατάληξη είναι τραυματισμοί ή θάνατος.

Μερικές εκρήξεις αποθέτουν τεράστιες ποσότητες χαλαρής τέφρας στην πλαγιά του ηφαιστείου, πράγμα που μπορεί να οδηγήσει σε κατολισθήσεις ή, όταν αναμειχτεί με μεγάλο όγκο χιονιού, πάγου ή νερού, μπορεί να σχηματίσει μια πυκνή ρευστή μάζα η οποία μπορεί γρήγορα να σαρώσει κοιλάδες. Τέτοιες λασπορροές (γνωστές επίσης ως λαχάρ, από τη λέξη λάβα στην ινδονησιακή γλώσσα) μπορούν να φτάσουν πολλά χιλιόμετρα μακριά από ένα ηφαίστειο, ίσως πολύ μετά το τέλος των εκρήξεων.

Ιδιαίτερα καταστροφικά, αλλά ιστορικά σπάνια, είναι τα τσουνάμι—γιγάντια ωκεάνια κύματα τα οποία παράγονται από μια έκρηξη στον ωκεανό ή από μια υποβρύχια κατολίσθηση στην πλαγιά ενός διογκωμένου ηφαιστείου. Αυτά τα ενεργητικά κύματα μπορούν να ταξιδέψουν με ταχύτητα εκατοντάδες χιλιόμετρα την ώρα. Μολονότι τα τσουνάμι έχουν πολύ μικρό ύψος στην επιφάνεια του απύθμενου ωκεανού, και στην πραγματικότητα δεν αποτελούν απειλή για τα πλοία που πλέουν στην περιοχή, γρήγορα κερδίζουν ύψος όταν πλησιάζουν στη στεριά. Η κορυφή αυτών των κυμάτων ξεπερνά τις στέγες των σπιτιών και πολλών κτιρίων. Το 1883, όταν εξερράγη το Κρακατάου, 36.000 άτομα έχασαν τη ζωή τους καθώς τσουνάμι σφυροκόπησαν τις ακτές της Ιάβας και της Σουμάτρας.

Άλλοι ηφαιστειακοί κίνδυνοι οι οποίοι μπορούν να βλάψουν ή να αναστατώσουν τη ζωή είναι η πτώση ηφαιστειακής τέφρας και θραυσμάτων, τα ατμοσφαιρικά κρουστικά κύματα που προκαλούνται από τις βίαιες εκρήξεις, οι δηλητηριώδεις αναθυμιάσεις, η όξινη βροχή και οι σεισμοί. Με τα δεκάδες ηφαίστεια υψηλού κινδύνου που έχουν προσδιοριστεί σε όλο τον κόσμο και με τις μύριες πιθανές απειλές που υπάρχουν, η αποτελεσματική αξιολόγηση των ηφαιστειακών κινδύνων είναι πράγματι μια πολύπλοκη, απαιτητική εργασία.

Μπορείτε να Ελαχιστοποιήσετε την Επικινδυνότητα;

Καθώς αυξάνει ο παγκόσμιος πληθυσμός, περισσότεροι άνθρωποι ζουν σε ενδεχομένως απειλητικές ηφαιστειογενείς περιοχές. Γι’ αυτόν το λόγο, καθώς και εξαιτίας της παγκόσμιας αύξησης που παρουσιάστηκε πρόσφατα στην ηφαιστειακή δραστηριότητα, οι ηφαιστειολόγοι εντείνουν τις προσπάθειές τους προκειμένου να μειώσουν την ηφαιστειακή επικινδυνότητα. Σε μερικές περιπτώσεις, η πρόγνωση και οι προβλέψεις για ορισμένες εκρήξεις ήταν επιτυχείς, και σώθηκαν ζωές. Ποια είναι η βάση για τέτοιες προβλέψεις;

Συνήθως πριν από τις εκρήξεις εκδηλώνονται σεισμοί στο ηφαίστειο ή στην κατώτερη «υδραυλική εγκατάστασή» του, οι οποίοι σηματοδοτούν την άνοδο του μάγματος. Καθώς το μάγμα συσσωρεύεται ψηλά σε ένα ηφαίστειο, αυξάνεται η πίεση. Απελευθερώνονται αέρια και ίσως αυξηθεί η θερμοκρασία και η οξύτητα του υπόγειου νερού. Μικρές εκρήξεις μπορεί επίσης να συμβούν πριν από μια μεγάλη έκρηξη. Όλες αυτές οι δραστηριότητες μπορούν να παρακολουθούνται.

Πολύ πριν από την έκρηξη, οι γεωλόγοι μπορούν να πάρουν μια ιδέα για την πιθανή επικινδυνότητα εξετάζοντας το αρχείο των πετρωμάτων. Πολλές φορές οι τύποι ηφαιστειακής ροής και οι δευτερεύοντες κίνδυνοι επαναλαμβάνονται, ή οι εκρήξεις μοιάζουν με εκείνες άλλων ηφαιστείων που έχουν μελετηθεί. Με βάση τέτοια δεδομένα, για πολλά ηφαίστεια έχουν φτιαχτεί χάρτες που δείχνουν τις περιοχές μεγαλύτερης επικινδυνότητας.

Συνεπώς, τα κλειδιά για τη διάσωση ζωών από ηφαιστειακούς κινδύνους περιλαμβάνουν την αξιολόγηση του κινδύνου και την παρακολούθηση του ηφαιστείου από ηφαιστειολόγους, καθώς και την έγκαιρη προειδοποίηση από τις τοπικές αρχές για την επικείμενη καταστροφή. Σε αντίθεση με τους σεισμούς, οι οποίοι είναι ακόμη σε μεγάλο βαθμό απρόβλεπτοι, πολλά ηφαίστεια τα οποία εκρήγνυνται μπορούν να παρακολουθούνται αρκετά στενά ώστε οι άνθρωποι που κινδυνεύουν να είναι δυνατόν να απομακρυνθούν πριν από μια καταστροφή. Η εκκένωση της επικίνδυνης περιοχής είναι ζωτική, επειδή τα ανθρωποποίητα κτίσματα συνήθως παρέχουν ελάχιστη ή καθόλου προστασία απέναντι στη μανία και στη θερμότητα των ηφαιστειακών εκχύσεων και εκτινάξεων, καθώς και στις καταστροφικές δυνάμεις των κατολισθήσεων, των λασπορροών και των τσουνάμι.

Μολονότι γίνονται αξιέπαινες προσπάθειες για να μειωθούν τα θύματα από τις ηφαιστειακές εκρήξεις και τους συναφείς κινδύνους, ο άνθρωπος παραμένει ανίκανος να προβλέψει τις εκρήξεις και τη σχετική καταστροφική δραστηριότητα με απόλυτη ακρίβεια ώστε να πετύχει πλήρη ασφάλεια από τους ηφαιστειακούς κινδύνους. Ακόμη και μερικοί από εκείνους που παρακολουθούν τα ηφαίστεια έχουν σκοτωθεί επειδή έτυχε να βρίσκονται εκεί όταν έγινε κάποια απρόσμενη έκρηξη. Ωστόσο, αν ζείτε κοντά σε ένα πιθανώς ενεργό ηφαίστειο, πρέπει να υπακούτε σε οποιεσδήποτε προειδοποιήσεις δίνουν οι τοπικές αρχές. Κάνοντάς το αυτό, θα αυξήσετε σημαντικά τις πιθανότητες να επιζήσετε από μια ηφαιστειακή καταστροφή.—Από συνεργάτη αστρογεωλόγο.

[Πλαίσιο στη σελίδα 18]

Πρόγνωση Ηφαιστειακών Εκρήξεων από το Διάστημα;

Φανταστείτε να μετρούσαμε τις κινήσεις της επιφάνειας των ηφαιστείων με ακρίβεια εκατοστού από δορυφόρους σε ύψος 20.000 χιλιομέτρων πάνω από τη γη—που κινούνται, ούτε λίγο ούτε πολύ, με ταχύτητα πέντε χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο! Αυτό έχει γίνει δυνατόν μέσω του Παγκόσμιου Συστήματος Εύρεσης Θέσης (GPS), το οποίο αποτελείται από αρκετούς δορυφόρους και από στρατηγικά τοποθετημένους ραδιοδέκτες στη γη. Για κάθε μέτρηση, εντοπίζονται επακριβώς οι θέσεις τουλάχιστον τεσσάρων δορυφόρων. Ο χρόνος μετριέται με ατομικά ρολόγια, τα οποία είναι εξαιρετικά ακριβή. Αυτές οι μετρήσεις, που είναι δυνατές στις περισσότερες καιρικές συνθήκες, έχουν αρκετά πλεονεκτήματα σε σχέση με τις επίγειες μεθόδους επισκόπησης. Οι μετρήσεις GPS ίσως βελτιώσουν σημαντικά την πρόγνωση των ηφαιστειακών εκρήξεων που μπορεί να συμβούν έπειτα από πολλά χρόνια διόγκωσης του ηφαιστείου. Αυτή η τεχνολογία έχει ήδη χρησιμοποιηθεί για ηφαίστεια στις Ηνωμένες Πολιτείες, στην Ιαπωνία, στην Ισλανδία και στην Ιταλία.

[Χάρτης στη σελίδα 17]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

Ενεργά ηφαίστεια και τεκτονικές πλάκες του κόσμου

Ενεργά ηφαίστεια

Όρια των πλακών

Επάνω σημειώνονται μερικά από τα 500 και πλέον ενεργά ηφαίστεια

[Ευχαριστίες]

[Εικόνα στη σελίδα 16]

Τέφρα από το ηφαίστειο Ούνζεν, στην Ιαπωνία, πέφτει σε κατοικημένη περιοχή

[Ευχαριστίες]

Orion Press-Sipa Press

[Εικόνα στη σελίδα 16]

Το όρος της Αγίας Ελένης εκρήγνυται, 22 Ιουλίου 1980

[Ευχαριστίες]

USGS, David A. Johnston, Cascades Volcano Observatory

[Εικόνα στη σελίδα 16]

Η Αίτνα στη Σικελία πρόσφατα έβγαζε λάβα επί 15 μήνες

[Ευχαριστίες]

Jacques Durieux/Sipa Press

[Εικόνα στη σελίδα 17]

Το όρος Κιλαουέα στη Χαβάη έχει προσθέσει περίπου 2.000 στρέμματα στο νησί

[Ευχαριστίες]