Ζωολογικοί Κήποι—Η Τελευταία Ελπίδα της Άγριας Ζωής;

ΣΤΑ πρόσφατα χρόνια μια ειρηνική επανάσταση έχει σαρώσει τους πιο προοδευτικούς ζωολογικούς κήπους του πλανήτη. Ως εξωτερική ένδειξη, έχουν ανακαινίσει το χώρο των εκθεμάτων τους σύμφωνα με την πιο ανθρωπιστική αντίληψη της «ενσωμάτωσης στο τοπίο»—δηλαδή την αναπαραγωγή του φυσικού περιβάλλοντος των ζώων, μαζί με φυτά, πέτρινες κατασκευές, περικοκλάδες, ομίχλη, ήχους, ακόμη δε και άλλα ταιριαστά ζώα και πουλιά. Μολονότι οι αλλαγές είναι ακριβές—περίπου 1,2 δισεκατομμύρια δολάρια (περ. 300 δισ. δρχ.) δαπανούνται σε βελτιώσεις ζωολογικών κήπων και ενυδρείων ετησίως μόνο στις Ηνωμένες Πολιτείες—θεωρούνται αναγκαίες όταν ληφθεί υπόψη ο νέος φιλόδοξος ρόλος των ζωολογικών κήπων.

Η Αποστολή για τον Επόμενο Αιώνα

Καθώς ο πλανήτης απειλείται από βιολογική ένδεια, οι μεγάλοι ζωολογικοί κήποι του κόσμου έχουν αναλάβει ως αποστολή τους για τον 21ο αιώνα τη διατήρηση των ειδών, την επιμόρφωση και την επιστημονική έρευνα. Ωθούμενοι από την πρόκληση και αναγκασμένοι από την επείγουσα φύση της, μερικοί ζωολογικοί κήποι έχουν μάλιστα απορρίψει εντελώς το όνομα ζωολογικός κήπος, προτιμώντας όρους όπως «καταφύγιο άγριας ζωής» ή «πάρκο διατήρησης».

Το δρόμο προς την καινούρια αυτή κατεύθυνση τον φωτίζει το έντυπο Η Παγκόσμια Στρατηγική Διατήρησης σε Ζωολογικούς Κήπους (The World Zoo Conservation Strategy). Ενώ κάποια συγγραφέας το περιέγραψε ως «το πιο σπουδαίο έγγραφο που έχουν συντάξει ποτέ όσοι ασχολούνται με τους ζωολογικούς κήπους», αυτό το έντυπο στην ουσία είναι ο καταστατικός χάρτης τους· «ορίζει τις ευθύνες και τις ευκαιρίες που έχουν οι ζωολογικοί κήποι και τα ενυδρεία του πλανήτη σε σχέση με τη διατήρηση της παγκόσμιας βιοποικιλίας». Διαλύοντας τυχόν αμφιβολίες για τα νέα ήθη, το έντυπο Στρατηγική προσθέτει: «Το δικαίωμα ύπαρξης ενός ζωολογικού κήπου ή ενός ενυδρείου εξαρτάται στην πραγματικότητα από τη συμβολή του στη διατήρηση».

Η επιμόρφωση του κοινού και η επιστημονική έρευνα, ιδιαίτερα στον τομέα της αναπαραγωγής υπό συνθήκες αιχμαλωσίας, είναι ζωτικές για αυτόν το νέο ρόλο. Ανάμεσα στους σημερινούς νέους υπάρχουν οι αυριανοί φύλακες ζωολογικών κήπων, οι οποίοι θα έχουν την ευθύνη να διατηρήσουν τα διασωθέντα υπόλοιπα ενός αυξανόμενου καταλόγου ειδών που έχουν εξαφανιστεί από το φυσικό τους περιβάλλον. Θα χειριστούν αυτή την παρακαταθήκη σοφά και με αφοσίωση; Και θα αποκτήσει η ανθρωπότητα γενικά μια πιο διαφωτισμένη άποψη για τη φύση; Έχοντας αυτό υπόψη, το έντυπο Στρατηγική ενθαρρύνει κάθε ζωολογικό κήπο να ασχοληθεί με την εκπαίδευση, να θεωρεί τον εαυτό του μέρος «ενός παγκόσμιου δικτύου αφύπνισης».

Ζωολογικοί Κήποι Ενώνονται σε ένα Παγκόσμιο Δίκτυο

Εξαιτίας του τρομερού μεγέθους της αποστολής τους, πολλοί ζωολογικοί κήποι ενώνονται για να σχηματίσουν ένα παγκόσμιο δίκτυο, το οποίο τώρα αποτελείται από περίπου 1.000 ζωολογικούς κήπους. Διεθνείς οργανισμοί, όπως η Παγκόσμια Οργάνωση Ζωολογικών Κήπων και η Διεθνής Ένωση για την Προστασία της Φύσης και των Φυσικών Πόρων, δικτυώνουν αυτούς τους ζωολογικούς κήπους μεταξύ τους και παρέχουν συντονισμό και κατεύθυνση.

Αναφέροντας έναν επιτακτικό λόγο για μια τέτοια συνεργασία, το βιβλίο Ζωολογικός Κήπος—Η Σύγχρονη Κιβωτός (Zoo—The Modern Ark) γράφει: «Για να κρατηθεί υπό έλεγχο ο ύπουλος κυνηγός, η ομομειξία, ένας ζωολογικός κήπος δεν θα αρκούνταν πλέον στο να φροντίζει τις λίγες σιβηριανές τίγρεις του, για παράδειγμα. Αντίθετα, όλες οι σιβηριανές τίγρεις που βρίσκονται σε αιχμαλωσία σε όλους τους ζωολογικούς κήπους μιας ηπείρου—ή και σε όλο τον κόσμο—θα έπρεπε να αντιμετωπίζονται ως ενιαίος πληθυσμός». Ναι, εκατοντάδες άτομα από κάθε είδος χρειάζονται για να ελαχιστοποιηθεί ή να εξαλειφθεί η ομομειξία—ο πρόδρομος της στειρότητας και της εξαφάνισης—και αυτό ξεπερνάει σαφώς τις δυνατότητες ενός μεμονωμένου ζωολογικού κήπου. Το έντυπο Στρατηγική αναφέρει: «Αυτός ο μεγάλος συνδυασμός όλων των διαθέσιμων δυνάμεων θα είναι απαραίτητος προκειμένου να δώσουμε στη βιόσφαιρα της Γης μας . . . την καλύτερη δυνατή πιθανότητα επιβίωσης. Υπάρχουν πολλοί που πιστεύουν ότι αν αποτύχουμε να διατηρήσουμε τα άλλα είδη θα αποτύχουμε να σώσουμε και τον εαυτό μας». Φυσικά, αυτή η απαισιόδοξη άποψη δεν λαβαίνει υπόψη την υπόσχεση της Αγίας Γραφής για μια αποκαταστημένη παραδεισιακή γη.—Αποκάλυψη 11:18· 21:1-4.

Μέσα που θα Βοηθήσουν στην Επιτυχία των Ζωολογικών Κήπων

Ο κίνδυνος της εξαφάνισης έχει επίσης εμπνεύσει τη δημιουργία μερικών βοηθημάτων υψηλής τεχνολογίας, τα οποία είναι διαθέσιμα παγκόσμια, για την αναπαραγωγή σε αιχμαλωσία: γενεαλογικά βιβλία καθαρόαιμων ζώων, το Διεθνές Βιβλίο Έτους Ζωολογικών Κήπων (International Zoo Yearbook), και το ηλεκτρονικό Διεθνές Σύστημα Πληροφοριών για τα Είδη.

Κάθε γενεαλογικό βιβλίο καθαρόαιμων ζώων αναφέρει λεπτομέρειες για όλα τα ζώα ενός συγκεκριμένου είδους που ζουν σε ζωολογικούς κήπους, οπουδήποτε και αν βρίσκονται στον κόσμο. Αυτό το διεθνές αρχείο είναι το κλειδί για τη διατήρηση ενός υγιούς γενετικού αποθέματος και για τον περιορισμό αυτού του ‘ύπουλου κυνηγού’, της ομομειξίας. Ο Ζωολογικός Κήπος του Βερολίνου εγκαινίασε το πρώτο γενεαλογικό βιβλίο ζώων όταν, το 1923, άρχισε να εκτρέφει τον ευρωπαϊκό βίσονα, ο οποίος είχε οδηγηθεί στα πρόθυρα της εξαφάνισης εξαιτίας του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου.

Για να διευκολύνει την παγκόσμια διανομή επιστημονικών στοιχείων, όπως είναι τα γενεαλογικά βιβλία ζώων, το Διεθνές Βιβλίο Έτους Ζωολογικών Κήπων και δημογραφικά στοιχεία, το Διεθνές Σύστημα Πληροφοριών για τα Είδη έγινε διαθέσιμο σε δίκτυα υπολογιστών το 1974 στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το επεκτεινόμενο ηλεκτρονικό δίκτυό του και η τεράστια, διαρκώς αυξανόμενη βάση δεδομένων του βοηθούν τους ζωολογικούς κήπους να συνεργάζονται για να κάνουν πραγματικότητα την ιδέα του πανζωολογικού κήπου.

Τα βιολογικά μέσα που χρησιμοποιούν οι ζωολογικοί κήποι περιλαμβάνουν το αποτύπωμα DNA, τις μεταμοσχεύσεις εμβρύων, την τεχνητή γονιμοποίηση και την κρυογονική (κατάψυξη σπέρματος και εμβρύων). Το αποτύπωμα DNA βοηθάει τους ζωολογικούς κήπους να προσδιορίζουν την καταγωγή με 100 τοις εκατό ακρίβεια, πράγμα ουσιώδες για τον έλεγχο της ομομειξίας σε είδη που ζουν σε κοπάδια, όπου είναι δύσκολο να ελέγξει κάποιος την καταγωγή. Στο μεταξύ, η μεταμόσχευση εμβρύων και η τεχνητή γονιμοποίηση επιταχύνουν την αναπαραγωγή. Ένας τρόπος είναι μέσω διεύρυνσης της «γονεϊκής» βάσης των ειδών που κινδυνεύουν με εξαφάνιση. Τα έμβρυά τους μπορούν να τοποθετηθούν σε πολύ συγγενικά ζώα—ακόμη και σε κατοικίδια—τα οποία κατόπιν χρησιμεύουν ως υποκατάστατες μητέρες. Αποτέλεσμα αυτής της τεχνικής ήταν ότι μια κοινή αγελάδα γέννησε ένα γκορ (άγριο βόδι) και μια κατοικίδια γάτα γέννησε μια αγριόγατα της ινδικής ερήμου που κινδυνεύει με άμεση εξαφάνιση. Επίσης αυτή η τεχνική μειώνει τα έξοδα, τους κινδύνους και τους τραυματισμούς που προκαλούνται όταν μεταφέρονται για αναπαραγωγή είδη υπό εξαφάνιση. Το μόνο που χρειάζεται να μεταφερθεί είναι ένα δέμα με έμβρυα ή κατεψυγμένο σπέρμα.

Καθώς υπάρχει η πιθανότητα να εξαφανιστούν τελείως ορισμένα είδη, μερικοί ζωολογικοί κήποι έχουν μάλιστα αρχίσει να ασχολούνται με την επιστήμη της κρυογονικής—καταψύχουν σπέρμα και έμβρυα για μακροχρόνια αποθήκευση. Αυτός ο κατεψυγμένος ζωολογικός κήπος προσφέρει την προοπτική γέννησης απογόνων δεκαετίες, ίσως και αιώνες, μετά την εξαφάνιση του είδους! Μολονότι αυτή η μέθοδος περιβάλλεται από μεγάλη αβεβαιότητα, έχει χαρακτηριστεί «ύστατο μέτρο ασφαλείας».

Μελέτες στο Φυσικό Περιβάλλον Βοηθούν στην Παραγωγή Περισσότερων Νεογνών

Μια επιστημονική μελέτη με θέμα τα ζώα και τη συμπεριφορά τους στο φυσικό περιβάλλον είναι καθοριστική για την αναπαραγωγή στην αιχμαλωσία και ενέπνευσε τη δημιουργία των εκθεμάτων «ενσωμάτωσης». Για να παραμείνουν υγιή τα ζώα και να αναπαράγονται, οι ζωολογικοί κήποι πρέπει να εκμεταλλευτούν το ένστικτο των ζώων και να τα κρατούν «χαρούμενα».

Οι αρσενικές και οι θηλυκές τσίτες (γατόπαρδοι), για παράδειγμα, μένουν οπτικά απομονωμένες στο φυσικό περιβάλλον και επικοινωνούν μόνο με τη μυρωδιά των ούρων και των κοπράνων τους. Η μύτη του αρσενικού τού λέει πότε είναι έτοιμο το θηλυκό για ζευγάρωμα, και τότε μένει μαζί της μόνο μια-δυο μέρες. Όταν οι ζωολογικοί κήποι έμαθαν για αυτή τη συμπεριφορά, τροποποίησαν τους περιφραγμένους χώρους τους ώστε τα δύο φύλα να μην έχουν οπτική επαφή παρά μόνο στη σύντομη περίοδο του ζευγαρώματος, και αυτό έφερε αποτέλεσμα· γεννήθηκαν μικρά.

Ενώ η απόσταση ωφελεί συναισθηματικά την τσίτα, δεν συμβαίνει το ίδιο με τον φλαμίνγκο. Ζευγαρώνει μόνο όταν βρίσκεται σε τόσο μεγάλα κοπάδια τα οποία είναι αδύνατον να στεγαστούν σε ζωολογικό κήπο. Έτσι ένας ζωολογικός κήπος στην Αγγλία έκανε κάποιο πείραμα—«διπλασίασε» το μέγεθος του κοπαδιού χρησιμοποιώντας ένα μεγάλο καθρέφτη. Για πρώτη φορά, τα πουλιά άρχισαν την εντυπωσιακή τελετουργία του ζευγαρώματος! Σας δίνουν αυτά τα παραδείγματα μια αμυδρή ιδέα για την πολυπλοκότητα της άγριας ζωής της γης; Οι ζωολογικοί κήποι σίγουρα έχουν να αντιμετωπίσουν μια τρομερή πρόκληση.

Πόσο Ρεαλιστικός Είναι ο Στόχος για τη Διάσωση των Ζώων;

Καταδεικνύοντας τις δυνατότητες του νέου προγράμματος, μερικά είδη που αναπαράχθηκαν στην αιχμαλωσία έχουν ήδη επανενταχθεί στο φυσικό τους περιβάλλον. Σε αυτά περιλαμβάνονται ο κόνδορας της Καλιφόρνιας, ο ευρωπαϊκός βίσονας, ο αμερικανικός βίσονας, ο αραβικός όρυγας, ο λεοντοπίθηκος και το άλογο του Πρζεβάλσκι. Εντούτοις, μαύρα σύννεφα πλανώνται πάνω από τις μακροπρόθεσμες προοπτικές.

«Η ανθρώπινη κοινωνία είναι τόσο πολύπλοκη, και τα προβλήματα του κόσμου τόσο πολυάριθμα», αναφέρει το έντυπο Στρατηγική, «ώστε, παρά την αυξημένη επίγνωση και ανησυχία σχετικά με τη φύση και το περιβάλλον, δεν έχει καταστεί δυνατόν να σταματήσουν πολλές από τις καταστροφικές διαδικασίες». Ως αποτέλεσμα, «οι υπέρμαχοι της διατήρησης του περιβάλλοντος πρέπει να είναι έτοιμοι να βρουν ένα μέσο για να αντεπεξέλθουν στην αναμενόμενη κρίσιμη περίοδο», προσθέτει. Φυσιολογικά, αυτό απαιτεί συνεργασία σε όλα τα κοινωνικά επίπεδα. Η παρούσα συνεργασία, σύμφωνα με έναν επιστημονικό συγγραφέα, είναι «απελπιστικά ανεπαρκής». Αν οι πιέσεις που οδηγούν στην εξαφάνιση απλώς ατονήσουν αλλά δεν αντιστραφούν, ακόμη και οι καλύτερες προσπάθειες μπορεί να καταλήξουν στο κενό. Πρέπει να δημιουργηθούν ουσιαστικοί και πλήρεις βιότοποι—όχι απλώς απομονωμένοι θύλακοι, οι οποίοι οδηγούν στην ομομειξία. Μόνο τότε μπορούν να απελευθερώσουν οι ζωολογικοί κήποι με εμπιστοσύνη τα ζώα τους στο φυσικό τους περιβάλλον. Αλλά είναι ρεαλιστική μια τέτοια ελπίδα ή μήπως πρόκειται για ευσεβή πόθο;

Κάτι που μειώνει ακόμη περισσότερο τις πιθανότητες επιτυχίας είναι η περιορισμένη χωρητικότητα ακόμη και ενός παγγήινου πανζωολογικού κήπου. «Η θλιβερή αλήθεια», λέει ο καθηγητής Έντουαρντ Γουίλσον, «είναι ότι όλοι οι ζωολογικοί κήποι στον κόσμο σήμερα μπορούν, στην καλύτερη περίπτωση, να συντηρήσουν μόνο 2.000 είδη θηλαστικών, πουλιών, ερπετών και αμφίβιων»—την κορυφή του παγόβουνου. Έτσι οι ζωολογικοί κήποι έχουν το δύσκολο έργο να αποφασίσουν ποια είδη θα επιλέξουν για διάσωση, ενώ τα υπόλοιπα θα μπουν στο μακρύ κατάλογο εκείνων που οδεύουν προς την εξαφάνιση.

Για τους ειδικούς του συγκεκριμένου τομέα, αυτό θέτει ένα ζοφερό ερώτημα: Με την αλληλεξάρτηση όλων των ζωντανών οργανισμών υπόψη, πότε θα μειωθεί σε τέτοιο βαθμό η βιοποικιλία ώστε να φτάσει στο κρίσιμο σημείο να προξενήσει μια χιονοστιβάδα εξαφανίσεων που ίσως καταστρέψουν μεγάλο μέρος της ζωής που απομένει στη γη, περιλαμβανομένου και του ανθρώπου; Το μόνο που μπορούν να κάνουν οι επιστήμονες είναι εικασίες. «Η εξάλειψη ενός ή δύο ή πενήντα ειδών θα έχει απρόβλεπτες συνέπειες», λέει η Λίντα Κόμπνερ στο Βιβλίο των Ζωολογικών Κήπων (Zoo Book). «Οι εξαφανίσεις δημιουργούν αλλαγές ακόμη και προτού κατανοήσουμε εμείς τις συνέπειες». Στο μεταξύ, λέει το βιβλίο Ζωολογικός Κήπος—Η Σύγχρονη Κιβωτός, «οι ζωολογικοί κήποι παραμένουν ένας από τους πιο αποφασιστικούς φρουρούς της ζωής σε έναν πλανητικό πόλεμο φθοράς, έναν πόλεμο του οποίου η έκταση δεν μπορεί να προβλεφτεί αλλά για τον οποίο οι μελλοντικές γενιές θα μας θεωρήσουν πλήρως υπεύθυνους».

Υπάρχει, λοιπόν, κάποια βάση για ελπίδα; Ή μήπως οι μελλοντικές γενιές είναι καταδικασμένες σε έναν κόσμο βιολογικής μονοτονίας, με την άβυσσο της εξαφάνισης να τις περιμένει;

[Εικόνες στη σελίδα 7]

Ο άνθρωπος είναι ο χειρότερος εχθρός τους

[Ευχαριστίες]

Τίγρη και Ελέφαντες: Zoological Parks Board of NSW

[Εικόνες στη σελίδα 8]

Μερικά ζώα που κινδυνεύουν με εξαφάνιση—βίσονας, τσίτες και μαύρος ρινόκερος

[Ευχαριστίες]

Βίσονας και Τσίτες: Zoological Parks Board of NSW

Ρινόκερος: National Parks Board of South Africa