Αναζητώντας το «Πεπρωμένο» του Ανθρώπου

ΓΙΑΤΙ είναι η πίστη στη μοίρα τόσο διαδεδομένη; Στο διάβα των αιώνων, ο άνθρωπος έχει προσπαθήσει να ξεδιαλύνει τα μυστήρια της ζωής και να βρει κάποιο σκοπό στα εκτυλισσόμενα γεγονότα. «Εδώ είναι που εμφανίζονται στο προσκήνιο οι ιδέες “θεός”, “πεπρωμένο” και “σύμπτωση”, ανάλογα με το αν τα γεγονότα οφείλονται σε κάποια προσωπικότητα που διαθέτει δύναμη, σε μια απρόσωπη διευθέτηση ή σε καμιά διευθέτηση», εξηγεί ο ιστορικός Χέλμερ Ρίνγκραν. Η ιστορία είναι γεμάτη πεποιθήσεις, θρύλους και μύθους που σχετίζονται με τη μοίρα και το πεπρωμένο.

Ο ασσυριολόγος Ζαν Μποτερό λέει: «Όλες οι πλευρές του πολιτισμού μας έχουν διαμορφωθεί σε μεγάλο βαθμό από τον πολιτισμό της Μεσοποταμίας», και προσθέτει ότι στην αρχαία Μεσοποταμία ή Βαβυλωνία βλέπουμε «για πρώτη φορά τον άνθρωπο να αντιδρά και να προβληματίζεται σε σχέση με το υπερφυσικό και να δημιουργεί την αρχαιότερη ευδιάκριτη θρησκευτική δομή». Αυτός είναι επίσης ο τόπος προέλευσης της μοίρας.

Οι Αρχαίες Ρίζες της Μοίρας

Ανάμεσα στα αρχαία ερείπια της Μεσοποταμίας, στο σημερινό Ιράκ, οι αρχαιολόγοι έχουν ανακαλύψει μερικά από τα παλαιότερα γραπτά κείμενα που είναι γνωστά στον άνθρωπο. Χιλιάδες πλάκες με σφηνοειδή γραφή μάς παρέχουν μια σαφή εικόνα της ζωής στους αρχαίους πολιτισμούς του Σουμέρ και του Ακκάδ, και στην πασίγνωστη πόλη της Βαβυλώνας. Σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Σάμιουελ Ν. Κράμερ, τους Σουμερίους «τους προβλημάτιζαν τα ανθρώπινα παθήματα, και κυρίως οι μάλλον μυστηριώδεις αιτίες τους». Η έρευνά τους για απαντήσεις τούς οδήγησε στην ιδέα της μοίρας.

Στο βιβλίο της Βαβυλώνα (Babylon), η αρχαιολόγος Τζόουν Όουτς λέει ότι «κάθε Βαβυλώνιος είχε το δικό του προσωπικό θεό ή θεά». Οι Βαβυλώνιοι πίστευαν ότι οι θεοί «καθόριζαν το πεπρωμένο όλης της ανθρωπότητας, ατομικά και συλλογικά». Σύμφωνα με τον Κράμερ, οι Σουμέριοι πίστευαν ότι «οι θεοί που έλεγχαν το σύμπαν σχεδίασαν και εισήγαγαν το κακό, το ψέμα και τη βία ως αναπόσπαστο κομμάτι του πολιτισμού». Η πίστη στη μοίρα ήταν ευρέως διαδεδομένη, και οι άνθρωποι έτρεφαν μεγάλο σεβασμό για τη μοίρα.

Οι Βαβυλώνιοι πίστευαν ότι μπορούσαν να ανακαλύψουν τα σχέδια των θεών χρησιμοποιώντας μαντεία—«μια μέθοδο επικοινωνίας με τους θεούς». Η μαντεία περιλάμβανε την προσπάθεια πρόβλεψης του μέλλοντος μέσω παρατήρησης, αποκρυπτογράφησης και ερμηνείας στοιχείων και γεγονότων. Συνήθως, εξέταζαν τα όνειρα, τη συμπεριφορά των ζώων και τα σπλάχνα. (Παράβαλε Ιεζεκιήλ 21:21· Δανιήλ 2:1-4.) Αναπάντεχα ή ασυνήθιστα γεγονότα, τα οποία υποτίθεται ότι αποκάλυπταν το μέλλον, καταγράφονταν σε πήλινες πλάκες.

Σύμφωνα με τον Γάλλο μελετητή αρχαίων πολιτισμών Εντουάρ Ντορμ, «όσο πίσω και αν πάμε στην ιστορία της Μεσοποταμίας, συναντούμε προγνώστες του μέλλοντος, καθώς και την ιδέα της μαντείας». Η μαντεία ήταν αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ζωής. Μάλιστα, ο καθηγητής Μποτερό λέει ότι «το καθετί μπορούσε να θεωρηθεί πιθανό αντικείμενο εξέτασης και εξαγωγής μαντικών συμπερασμάτων . . . Ολόκληρο το υλικό σύμπαν χρησιμοποιούνταν ως στοιχείο μέσω του οποίου μπορούσε με κάποιον τρόπο να αποκαλυφτεί το μέλλον έπειτα από προσεκτική μελέτη». Έτσι, οι Μεσοποτάμιοι επιδίδονταν με ζήλο στην αστρολογία για να προλέγουν το μέλλον.—Παράβαλε Ησαΐας 47:13.

Επιπρόσθετα, οι Βαβυλώνιοι χρησιμοποιούσαν ζάρια ή κλήρους στη μαντική τους τέχνη. Στο βιβλίο της Σύμπτωση (Randomness), η Ντέμπορα Μπένετ εξηγεί ότι αυτό το έκαναν για «να εξαλείψουν την πιθανότητα της ανθρώπινης παρέμβασης, και έτσι να δώσουν στους θεούς ένα σαφή αγωγό μέσω του οποίου να εκφράζουν το θεϊκό τους θέλημα». Ωστόσο, δεν θεωρούσαν τις αποφάσεις των θεών αμετάκλητες. Κάποιος μπορούσε να λάβει βοήθεια για να αποφύγει την κακή του μοίρα ικετεύοντας τους θεούς.

Η Μοίρα στην Αρχαία Αίγυπτο

Το 15ο αιώνα Π.Κ.Χ., υπήρχαν πολλές επαφές ανάμεσα στη Βαβυλώνα και στην Αίγυπτο. Στην αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών, περιλήφθηκαν και θρησκευτικές συνήθειες που σχετίζονταν με τη μοίρα. Γιατί αποδέχτηκαν οι Αιγύπτιοι την πίστη στη μοίρα; Σύμφωνα με τον Τζον Ρ. Μπέινζ, καθηγητή αιγυπτιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, «μεγάλο μέρος της [αιγυπτιακής] θρησκείας περιλάμβανε τις προσπάθειες που καταβάλλονταν για να κατανοηθεί και να αντιμετωπιστεί το απρόβλεπτο και το ατυχές».

Ανάμεσα στους πολλούς αιγυπτιακούς θεούς, η Ίσις περιγράφεται ως η «υπεύθυνη για τη ζωή, η αρχόντισσα της μοίρας και του πεπρωμένου». Οι Αιγύπτιοι ασχολούνταν επίσης με τη μαντεία και την αστρολογία. (Παράβαλε Ησαΐας 19:3.) Μια ιστορικός λέει: «Η εφευρετικότητά τους όταν ρωτούσαν τους θεούς ήταν απεριόριστη». Ωστόσο, ο αιγυπτιακός πολιτισμός δεν ήταν ο μόνος που δανείστηκε στοιχεία από τη Βαβυλώνα.

Ελλάδα και Ρώμη

Στον τομέα της θρησκείας, «η αρχαία Ελλάδα δεν ξέφυγε από την ευρεία αλλά και παράλληλα έντονη ακτινοβολία της Βαβυλωνίας», παρατηρεί ο Ζαν Μποτερό. Ο καθηγητής Πίτερ Γκριν εξηγεί γιατί η πίστη στο πεπρωμένο ήταν τόσο δημοφιλής στην Ελλάδα: «Σε έναν αβέβαιο κόσμο, όπου οι άνθρωποι γίνονταν ολοένα και πιο απρόθυμοι να αναλάβουν την ευθύνη για τις αποφάσεις τους, ενώ μάλιστα συχνά ένιωθαν απλώς σαν μαριονέτες που κινούνταν σύμφωνα με τις απαιτήσεις μιας Μοίρας αινιγματικής και άκαμπτης, οι θεϊκές αποφάσεις που φανερώνονταν μέσω των χρησμών [η μοίρα η οποία ήταν καθορισμένη από τους θεούς] αποτελούσαν έναν τρόπο για να προσδιορίζει το άτομο το μέλλον του. Αυτό που όριζε η Μοίρα μπορούσε να προβλεφτεί, αρκεί να υπήρχαν ιδιαίτερες ικανότητες ή οξυδέρκεια. Μπορεί να μην ήταν αυτό που θα επιθυμούσε να ακούσει κάποιος, αλλά εφόσον είχε προειδοποιηθεί, μπορούσε τουλάχιστον να είναι προετοιμασμένος».

Εκτός του ότι η πίστη στη μοίρα καθησύχαζε τα άτομα για το μέλλον, εξυπηρετούσε επίσης πιο καταχθόνιους σκοπούς. Η ιδέα της μοίρας βοηθούσε να καθυποτάσσονται οι μάζες, και γι’ αυτόν το λόγο, σύμφωνα με τον ιστορικό Φ. Χ. Σάντμπαχ, «η πίστη ότι ο κόσμος ελεγχόταν απόλυτα από τη Θεία Πρόνοια θα έβρισκε απήχηση στην άρχουσα τάξη ενός άρχοντος λαού».

Γιατί; Ο καθηγητής Γκριν εξηγεί ότι αυτή η πίστη «ήταν μια εγγενής δικαίωση—ηθική, θεολογική, σημασιολογική—για την επικρατούσα κοινωνική και πολιτική τάξη: ήταν το πιο ισχυρό και πανούργο σχέδιο που συνέλαβε ποτέ η ελληνιστική άρχουσα τάξη για την αυτοδιαιώνισή της. Η εμφάνιση και μόνο ενός συμβάντος σήμαινε ότι αυτό ήταν ορισμένο από τη μοίρα να συμβεί· και εφόσον η φύση ήταν ευνοϊκά διακείμενη προς την ανθρωπότητα, καθετί που είχε ορίσει η μοίρα δεν μπορούσε παρά να είναι για καλό». Στην πραγματικότητα, αυτό παρείχε μια «δικαιολογία για την αδίστακτη ιδιοτέλεια».

Το γεγονός ότι η μοίρα ήταν γενικά αποδεκτή φαίνεται από την ελληνική λογοτεχνία. Στα αρχαία λογοτεχνικά είδη περιλαμβανόταν το έπος, ο μύθος και η τραγωδία—στα οποία η μοίρα έπαιζε βασικό ρόλο. Στην ελληνική μυθολογία, το πεπρωμένο του ανθρώπου συμβολιζόταν από τρεις θεές, τις Μοίρες. Η Κλωθώ ήταν εκείνη που έγνεθε το νήμα της ζωής, η Λάχεσις καθόριζε το μήκος της ζωής και η Άτροπος έκοβε το νήμα της ζωής όταν τελείωνε ο καθορισμένος χρόνος. Οι Ρωμαίοι είχαν μια παρόμοια τριάδα από θεές τις οποίες ονόμαζαν Πάρκες (Parcae).

Οι Ρωμαίοι και οι Έλληνες ενδιαφέρονταν ζωηρά να μάθουν το υποτιθέμενο πεπρωμένο τους. Γι’ αυτό, δανείστηκαν την αστρολογία και τη μαντεία από τη Βαβυλώνα, και τις ανέπτυξαν περαιτέρω. Οι Ρωμαίοι ονόμαζαν τα συμβάντα που χρησιμοποιούσαν για να προλέγουν το μέλλον πορτέντα, δηλαδή σημάδια. Τα μηνύματα που έδιναν αυτά τα σημάδια λέγονταν όμινα. Τον τρίτο αιώνα Π.Κ.Χ., η αστρολογία είχε ήδη γίνει δημοφιλής στην Ελλάδα, και το 62 Π.Κ.Χ., εμφανίστηκε το αρχαιότερο γνωστό ελληνικό ωροσκόπιο. Τόσο πολύ ενδιαφέρονταν οι Έλληνες για την αστρολογία ώστε, σύμφωνα με τον καθηγητή Γκίλμπερτ Μάρι, η αστρολογία «επηρέασε την ελληνιστική διάνοια όπως μια καινούρια ασθένεια επηρεάζει έναν απομονωμένο νησιωτικό λαό».

Στην προσπάθειά τους να μάθουν το μέλλον, οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν ευρέως μάντεις ή μεσάζοντες. Υποτίθεται ότι μέσω αυτών οι θεοί επικοινωνούσαν με τους ανθρώπους. (Παράβαλε Πράξεις 16:16-19.) Ποιο ήταν το αποτέλεσμα αυτών των πεποιθήσεων; Ο φιλόσοφος Μπέρτραντ Ράσελ είπε: «Ο φόβος αντικατέστησε την ελπίδα· σκοπός της ζωής ήταν μάλλον να αποφύγει κάποιος την κακοτυχία παρά να πραγματοποιήσει κάτι θετικό και καλό». Παρόμοια ζητήματα έγιναν αντικείμενο αντιλογίας στο Χριστιανικό κόσμο.

«Χριστιανικές» Διενέξεις για τη Μοίρα

Οι πρώτοι Χριστιανοί ζούσαν σε έναν πολιτισμό ο οποίος είχε επηρεαστεί βαθιά από τις ελληνικές και ρωμαϊκές ιδέες σχετικά με το πεπρωμένο και τη μοίρα. Οι αποκαλούμενοι Εκκλησιαστικοί Πατέρες, για παράδειγμα, στηρίχτηκαν σε μεγάλο βαθμό στα έργα Ελλήνων φιλοσόφων όπως ο Αριστοτέλης και ο Πλάτων. Ένα πρόβλημα που προσπαθούσαν να λύσουν ήταν: Πώς μπορεί να εναρμονιστεί η ιδέα ενός παντογνώστη, παντοδύναμου Θεού, ο οποίος «από την αρχή λέει το τέλος», με την ιδέα ενός Θεού αγάπης; (Ησαΐας 46:10· 1 Ιωάννη 4:8) Αν ο Θεός γνώριζε το τέλος από την αρχή, σκέφτηκαν, τότε ασφαλώς προγνώριζε ότι ο άνθρωπος θα έπεφτε στην αμαρτία, καθώς και τις καταστροφικές συνέπειες που θα έφερνε αυτό.

Ο Ωριγένης, από τους πολυγραφότερους συγγραφείς της πρώτης Χριστιανικής εποχής, υποστήριξε ότι ένα από τα ουσιώδη στοιχεία που έπρεπε να λαβαίνει κάποιος υπόψη του ήταν η ιδέα της ελεύθερης βούλησης, και έγραψε: «Υπάρχουν, μάλιστα, αναρίθμητες περικοπές στις Γραφές οι οποίες αποδεικνύουν με εξαιρετική σαφήνεια την ύπαρξη της ελεύθερης βούλησης».

Ο Ωριγένης είπε ότι το να επιρρίπτουμε την ευθύνη για τις πράξεις μας σε κάποια εξωτερική δύναμη «δεν είναι σωστό ούτε εναρμονίζεται με τη λογική, αλλά είναι ο ισχυρισμός του ατόμου που επιθυμεί να καταρρίψει την ιδέα της ελεύθερης βούλησης». Ο Ωριγένης υποστήριξε πως, ενώ ο Θεός μπορεί να προγνωρίζει τα γεγονότα από χρονολογική άποψη, αυτό δεν σημαίνει ότι προξενεί κάποιο γεγονός ή ότι αυτό είναι αναπόφευκτο να συμβεί. Ωστόσο, δεν συμφωνούσαν όλοι μαζί του.

Ένας επιφανής Εκκλησιαστικός Πατέρας, ο Αυγουστίνος (354-430 Κ.Χ.), περιέπλεξε το επίμαχο θέμα μειώνοντας το ρόλο που παίζει η ελεύθερη βούληση στα διάφορα γεγονότα. Ο Αυγουστίνος προμήθευσε τη θεολογική βάση για να εισχωρήσει ο προκαθορισμός στο Χριστιανικό κόσμο. Τα έργα του, κυρίως το Περί της Ελευθερίας της Βουλήσεως (De libero arbitrio), βρίσκονταν στο επίκεντρο των συζητήσεων το Μεσαίωνα. Τελικά, η διένεξη έφτασε στο αποκορύφωμά της κατά την περίοδο της Μεταρρύθμισης, καθώς το ζήτημα του προκαθορισμού είχε διχάσει βαθιά το Χριστιανικό κόσμο.a

Ευρέως Διαδεδομένη Άποψη

Οι απόψεις για τη μοίρα, όμως, ούτε κατά διάνοια δεν περιορίζονται στο Δυτικό κόσμο. Αποκαλύπτοντας την πίστη τους στο πεπρωμένο, πολλοί Μουσουλμάνοι χρησιμοποιούν τη λέξη «μέκτουμπ»—είναι γραφτό—όταν αντιμετωπίζουν κάποια καταστροφή. Αν και είναι αλήθεια ότι πολλές Ανατολικές θρησκείες τονίζουν το ρόλο που παίζει το άτομο στο προσωπικό πεπρωμένο, παρ’ όλα αυτά υπάρχουν στοιχεία μοιρολατρίας στις διδασκαλίες τους.

Λόγου χάρη, το Κάρμα στον Ινδουισμό και στο Βουδισμό είναι το αναπόφευκτο πεπρωμένο που προκύπτει από πράξεις οι οποίες έγιναν σε κάποια προηγούμενη ζωή. Στην Κίνα, τα αρχαιότερα κείμενα που έχουν ανακαλυφτεί είναι γραμμένα σε όστρακα χελώνας και χρησιμοποιούνταν για την άσκηση μαντείας. Η μοίρα υπήρχε επίσης στις δοξασίες των ιθαγενών λαών της Αμερικής. Οι Αζτέκοι, για παράδειγμα, επινόησαν μαντικά ημερολόγια τα οποία χρησιμοποιούσαν για να δείχνουν το πεπρωμένο των ανθρώπων. Οι δοξασίες σχετικά με τη μοίρα είναι επίσης κοινές στην Αφρική.

Το γεγονός ότι έχει γίνει τόσο ευρέως αποδεκτή η ιδέα της μοίρας δείχνει, στην πραγματικότητα, ότι ο άνθρωπος έχει τη βασική ανάγκη να πιστεύει σε μια ανώτερη δύναμη. Ο Τζον Μπ. Νος στο βιβλίο του Οι Θρησκείες του Ανθρώπου (Man’s Religions) αναγνωρίζει: «Όλες οι θρησκείες λένε με τον άλφα ή βήτα τρόπο ότι ο άνθρωπος δεν είναι, και δεν μπορεί να είναι, αυτοτελής. Συνδέεται ζωτικά με διάφορες εξωτερικές, σε σχέση με αυτόν, δυνάμεις της Φύσης και της Κοινωνίας, και εξαρτάται από αυτές. Είτε αμυδρά είτε καθαρά, ξέρει ότι δεν είναι ένα ανεξάρτητο κέντρο δύναμης ικανό να σταθεί ξέχωρα από τον κόσμο».

Εκτός από την ανάγκη να πιστεύουμε στον Θεό, έχουμε επίσης τη βασική ανάγκη να κατανοούμε τι συμβαίνει γύρω μας. Ωστόσο, υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο να αναγνωρίζουμε ότι υπάρχει ένας παντοδύναμος Δημιουργός και στο να πιστεύουμε ότι αυτός καθορίζει με τρόπο αμετάβλητο το «πεπρωμένο» μας. Τι ρόλο παίζουμε στον καθορισμό του «πεπρωμένου» μας; Τι ρόλο παίζει ο Θεός;

[Υποσημειώσεις]

[Εικόνα στη σελίδα 5]

Βαβυλωνιακό αστρολογικό ημερολόγιο, 1000 Π.Κ.Χ.

[Ευχαριστίες]

Musée du Louvre, Paris

[Εικόνα στη σελίδα 7]

Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι πίστευαν ότι το ανθρώπινο πεπρωμένο το καθόριζαν τρεις θεές

[Ευχαριστίες]

Musée du Louvre, Paris

[Εικόνα στη σελίδα 7]

Η Ίσις της Αιγύπτου, η «αρχόντισσα της μοίρας και του πεπρωμένου»

[Ευχαριστίες]

Musée du Louvre, Paris

[Εικόνα στη σελίδα 8]

Τα αρχαιότερα κινεζικά κείμενα είναι γραμμένα σε όστρακα χελώνας και χρησιμοποιούνταν για την άσκηση μαντείας

[Ευχαριστίες]

Institute of History and Philology, Academia Sinica, Taipei

[Εικόνα στη σελίδα 8]

Τα σύμβολα του ζωδιακού κύκλου φαίνονται σε αυτό το περσικό κουτί

[Ευχαριστίες]

Η φωτογραφία λήφθηκε με την ευγενή παραχώρηση του British Museum