«Να Προσέχετε από το Προζύμι των Φαρισαίων και των Σαδδουκαίων»

ΟΤΑΝ ο Ιησούς Χριστός απηύθυνε αυτά τα λόγια πριν από 19 και πλέον αιώνες, προειδοποιούσε τους μαθητές του σχετικά με επιβλαβείς θρησκευτικές διδασκαλίες και συνήθειες. (Ματθαίος 16:6, 12) Η αφήγηση στο εδάφιο Μάρκος 8:15 αναφέρει συγκεκριμένα: «Να προσέχετε από το προζύμι των Φαρισαίων και το προζύμι του Ηρώδη». Γιατί έγινε αναφορά στον Ηρώδη; Επειδή μερικοί από τους Σαδδουκαίους ήταν Ηρωδιανοί, δηλαδή μέλη μιας πολιτικής ομάδας.

Γιατί ήταν απαραίτητο να δοθεί αυτή η ειδική προειδοποίηση; Μήπως δεν ήταν τόσο οι Φαρισαίοι όσο και οι Σαδδουκαίοι απροκάλυπτοι εναντιούμενοι του Ιησού; (Ματθαίος 16:21· Ιωάννης 11:45-50) Βεβαίως ήταν. Εντούτοις, μερικοί από αυτούς επρόκειτο αργότερα να δεχτούν τη Χριστιανοσύνη και στη συνέχεια θα προσπαθούσαν να επιβάλουν τις απόψεις τους στη Χριστιανική εκκλησία.—Πράξεις 15:5.

Επιπλέον, υπήρχε ο κίνδυνος να μιμηθούν οι ίδιοι οι μαθητές εκείνους τους θρησκευτικούς ηγέτες υπό των οποίων την επιρροή είχαν ανατραφεί. Μερικές φορές, το γεγονός και μόνο ότι προέρχονταν από ένα τέτοιο θρησκευτικό παρελθόν αποδείχτηκε εμπόδιο στο να συλλάβουν το νόημα των διδασκαλιών του Ιησού.

Τι ήταν αυτό που έκανε τόσο επικίνδυνο το Φαρισαϊσμό και την αίρεση των Σαδδουκαίων; Μια ματιά στις θρησκευτικές συνθήκες της εποχής του Ιησού θα μας δώσει κάποια εικόνα.

Θρησκευτική Διχόνοια

Σχετικά με την Ιουδαϊκή κοινότητα στη διάρκεια του πρώτου αιώνα Κ.Χ., ο ιστορικός Μαξ Ρέιντιν έγραψε τα εξής: «Η ανεξαρτησία της μιας Ιουδαϊκής εκκλησίας από την άλλη ήταν σίγουρα υπαρκτή και μάλιστα επέμεναν σε αυτήν. . . . Συνήθως, όταν τονιζόταν έντονα ο λατρευτικός σεβασμός για το ναό και την άγια πόλη, ήταν πιθανό να εκδηλωθεί σφοδρή περιφρόνηση για εκείνους που κατείχαν τότε την ανώτατη εξουσία στην πατρίδα».

Σίγουρα αυτή ήταν μια λυπηρή πνευματική κατάσταση! Ποιοι ήταν μερικοί παράγοντες που συντέλεσαν σε αυτήν; Δεν κατοικούσαν όλοι οι Ιουδαίοι στην Παλαιστίνη. Η επίδραση του ελληνικού πολιτισμού, στον οποίο οι ιερείς δεν ήταν οι ηγέτες της κοινότητας, συνέβαλε στην υπονόμευση του σεβασμού για τη διευθέτηση που είχε κάνει ο Ιεχωβά σχετικά με το ιερατείο. (Έξοδος 28:29· 40:12-15) Δεν θα πρέπει δε να παραλείψουμε τους μορφωμένους λαϊκούς και γραμματείς.

Οι Φαρισαίοι

Το όνομα Φαρισαίοι, ή Περουσίμ, πιθανότατα σήμαινε «αποχωρισμένοι». Οι Φαρισαίοι θεωρούσαν τον εαυτό τους ακόλουθο του Μωυσή. Σχημάτισαν τη δική τους κοινωνία ή αδελφότητα (στην εβραϊκή, χαβουρά). Για να γίνει κάποιος δεκτός, έπρεπε να υποσχεθεί ενώπιον τριών μελών ότι θα τηρούσε αυστηρά τη Λευιτική αγνότητα, θα απέφευγε τη στενή συναναστροφή με τους αμ χαάρετς (το αμόρφωτο πλήθος) και θα πλήρωνε τα δέκατα με σχολαστικότητα. Το εδάφιο Μάρκος 2:16 μιλάει για ‘τους γραμματείς των Φαρισαίων’. Μερικοί από τους Φαρισαίους ήταν επαγγελματίες γραμματείς και δάσκαλοι, ενώ άλλοι ήταν λαϊκοί.—Ματθαίος 23:1-7.

Οι Φαρισαίοι πίστευαν σε έναν πανταχού παρόντα Θεό. Η λογική που ακολουθούσαν ήταν ότι, εφόσον «ο Θεός βρισκόταν παντού, μπορούσε να Τον λατρέψει κάποιος τόσο μέσα όσο και έξω από το Ναό, και δεν θα έπρεπε να τον επικαλείται μόνο με θυσίες. Έτσι, ανέδειξαν τη συναγωγή σε τόπο λατρείας, μελέτης και προσευχής, και την εξύψωσαν καθιστώντας την ένα κεντρικό και σπουδαίο μέρος της ζωής των ανθρώπων, το οποίο ανταγωνιζόταν το Ναό».—Ενσαϊκλοπίντια Τζουντάικα (Encyclopaedia Judaica).

Οι Φαρισαίοι δεν είχαν εκτίμηση για το ναό του Ιεχωβά. Αυτό φαίνεται από τα λόγια του Ιησού: «Αλίμονο σε εσάς, τυφλοί οδηγοί, οι οποίοι λέτε: ‘Αν ορκιστεί κανείς στο ναό, αυτό δεν είναι τίποτα· αλλά αν ορκιστεί κανείς στο χρυσάφι του ναού, έχει αναλάβει υποχρέωση’. Ανόητοι και τυφλοί! Ποιο είναι στην πραγματικότητα μεγαλύτερο, το χρυσάφι ή ο ναός ο οποίος έχει αγιάσει το χρυσάφι; Επίσης: ‘Αν ορκιστεί κανείς στο θυσιαστήριο, αυτό δεν είναι τίποτα· αλλά αν ορκιστεί κανείς στο δώρο που είναι πάνω σε αυτό, έχει αναλάβει υποχρέωση’. Τυφλοί! Ποιο είναι στην πραγματικότητα μεγαλύτερο, το δώρο ή το θυσιαστήριο το οποίο αγιάζει το δώρο; Άρα λοιπόν, όποιος ορκίζεται στο θυσιαστήριο ορκίζεται σε αυτό και σε όλα όσα είναι πάνω σε αυτό».—Ματθαίος 23:16-20.

Πώς μπορούσαν οι Φαρισαίοι να έχουν έναν τόσο διεστραμμένο τρόπο σκέψης; Τι ήταν αυτό που παρέβλεπαν; Παρατηρήστε τι λέει ο Ιησούς στη συνέχεια. «Και όποιος ορκίζεται στο ναό, ορκίζεται σε αυτόν και σε εκείνον που κατοικεί σε αυτόν». (Ματθαίος 23:21) Σχετικά με αυτό το εδάφιο, ο λόγιος Ε. Π. Σάντερς παρατήρησε τα εξής: «Ο ναός ήταν άγιος, όχι μόνο επειδή λάτρευαν εκεί τον άγιο Θεό, αλλά επίσης επειδή Αυτός βρισκόταν εκεί». (Ιουδαϊσμός: Πράξη και Πεποιθήσεις, 63 Π.Κ.Χ.—66 Κ.Χ. [Judaism: Practice and Belief, 63 BCE—66 CE]) Εντούτοις, η ιδιαίτερη παρουσία του Ιεχωβά δεν θα είχε και τόση σημασία για εκείνους που πίστευαν ότι αυτός βρισκόταν παντού.

Οι Φαρισαίοι πίστευαν επίσης σε ένα συνδυασμό προκαθορισμού και ελεύθερης βούλησης. Με άλλα λόγια, «όλα προκαθορίζονται, και εντούτοις παρέχεται ελευθερία εκλογής». Παρ’ όλα αυτά, υποστήριζαν ότι ήταν προκαθορισμένο πως θα αμάρταναν ο Αδάμ και η Εύα, και ότι ακόμη και μια αμυχή στο δάχτυλο είναι προαποφασισμένη.

Ο Ιησούς ίσως να είχε αυτές τις εσφαλμένες αντιλήψεις υπόψη του όταν μίλησε για την κατάρρευση ενός πύργου η οποία κατέληξε σε 18 θανάτους. Αυτός ρώτησε: «Φαντάζεστε ότι [τα θύματα] αποδείχτηκαν μεγαλύτεροι χρεώστες από όλους τους άλλους ανθρώπους που κατοικούσαν στην Ιερουσαλήμ;» (Λουκάς 13:4) Όπως αληθεύει για τα περισσότερα ατυχήματα, αυτό ήταν αποτέλεσμα ‘καιρού και απρόβλεπτης περίστασης’, όχι της μοίρας όπως δίδασκαν οι Φαρισαίοι. (Εκκλησιαστής 9:11, ΜΝΚ) Πώς θα χειρίζονταν αυτοί οι υποτιθέμενοι πολυμαθείς τις Γραφικές εντολές;

Ήταν Θρησκευτικοί Νεωτεριστές

Οι Φαρισαίοι ισχυρίζονταν ότι οι Γραφικές εντολές έπρεπε να ερμηνεύονται από τους ραβίνους της εκάστοτε γενιάς σε αρμονία με τις προοδευτικές απόψεις. Συνεπώς, η Ενσαϊκλοπίντια Τζουντάικα λέει πως αυτοί «δεν έβρισκαν μεγάλη δυσκολία στο να εναρμονίζουν τις διδασκαλίες της Τορά με τις προοδευτικές απόψεις τους, ή στο να διαπιστώνουν ότι οι ιδέες τους υποδηλώνονταν ή υπονοούνταν από τα λόγια της Τορά».

Όσον αφορά την ετήσια Ημέρα του Εξιλασμού, αυτοί μετέφεραν τη δύναμη του εξιλασμού των αμαρτιών από τον αρχιερέα σε αυτή καθαυτήν την ημέρα. (Λευιτικόν 16:30, 33) Κατά τον εορτασμό του Πάσχα, προσέδιδαν μεγαλύτερη έμφαση στην αναφορά των μαθημάτων που προέκυπταν από την αφήγηση της Εξόδου ενώ ταυτόχρονα λάβαιναν από το κρασί και από το μάτζο, και όχι στο πασχαλινό αρνί.

Αργότερα, οι Φαρισαίοι άρχισαν να ασκούν επιρροή στο ναό. Κατόπιν, καθιέρωσαν μια πομπή κατά την οποία μετέφεραν νερό από τη δεξαμενή του Σιλωάμ τη νύχτα της Γιορτής της Συγκομιδής, έχυναν ως σπονδή αυτό το νερό το επόμενο πρωινό, χτυπούσαν με ιτιές το θυσιαστήριο στο τέλος της γιορτής και έκαναν καθημερινά τακτικές προσευχές οι οποίες δεν βασίζονταν στο Νόμο.

«Ιδιαίτερα σημαντικοί» ήταν «οι Φαρισαϊκοί νεωτερισμοί σε σχέση με το Σάββατο», αναφέρει Η Ιουδαϊκή Εγκυκλοπαίδεια (The Jewish Encyclopedia). Η σύζυγος αναμενόταν να υποδέχεται το Σάββατο ανάβοντας λυχνάρια. Αν φαινόταν ότι κάποια δραστηριότητα θα μπορούσε να οδηγήσει σε παράνομη εργασία, οι Φαρισαίοι την απαγόρευαν. Μάλιστα έφταναν μέχρι του σημείου να ρυθμίζουν την ιατρική περίθαλψη, και εκδήλωναν εκνευρισμό για τις θαυματουργικές θεραπείες που επιτελούσε ο Ιησούς το Σάββατο. (Ματθαίος 12:9-14· Ιωάννης 5:1-16) Ωστόσο, αυτοί οι θρησκευτικοί νεωτεριστές δεν σταμάτησαν στην καθιέρωση καινούριων θεσμών καθώς προσπαθούσαν να δημιουργήσουν ένα φραγμό, ή φράχτη, για την προστασία των Γραφικών νόμων.

Κατάργηση

Οι Φαρισαίοι ισχυρίζονταν πως είχαν εξουσία να αναστέλλουν την εφαρμογή των Γραφικών νόμων ή να τους καταργούν. Ο τρόπος σκέψης τους αντανακλάται σε ένα Ταλμουδικό ρητό: «Είναι καλύτερα να καταργηθεί ένας μόνο νόμος παρά να ξεχαστεί ολόκληρη η Τορά». Ένα παράδειγμα ήταν η κατάργηση του Ιωβηλαίου με το αιτιολογικό ότι, εξαιτίας του φόβου πως δεν επρόκειτο να εξοφληθεί κάποιο χρέος εφόσον πλησίαζε αυτή η περίοδος, κανείς δεν θα δάνειζε στους φτωχούς.—Λευιτικόν, κεφάλαιο 25.

Άλλα παραδείγματα είναι η κατάργηση της δίκης για μια γυναίκα που ήταν ύποπτη μοιχείας, και, στην περίπτωση κάποιου ανεξιχνίαστου φόνου, η αναστολή της διαδικασίας για εξιλέωση. (Αριθμοί 5:11-31· Δευτερονόμιον 21:1-9) Ήταν απλώς ζήτημα χρόνου το πότε θα καταργούσαν οι Φαρισαίοι τη Γραφική απαίτηση του να φροντίζει κάποιος τους γονείς του που βρίσκονταν σε ανάγκη.—Έξοδος 20:12· Ματθαίος 15:3-6.

Ο Ιησούς προειδοποίησε: «Να προσέχετε από το προζύμι των Φαρισαίων, το οποίο είναι η υποκρισία». (Λουκάς 12:1) Ο Φαρισαϊσμός, με τη μη θεοκρατική στάση του, ήταν αναμφίβολα υποκριτικός—σίγουρα κάτι το οποίο δεν έπρεπε να εισχωρήσει στη Χριστιανική εκκλησία. Ωστόσο, τα Ιουδαϊκά συγγράμματα παρουσιάζουν τους Φαρισαίους με πιο ευνοϊκό τρόπο από ό,τι τους Σαδδουκαίους. Ας εξετάσουμε τώρα αυτή την πιο συντηρητική ομάδα.

Οι Σαδδουκαίοι

Το όνομα Σαδδουκαίοι πιθανώς προέρχεται από τον Σαδώκ, ο οποίος ήταν αρχιερέας στις ημέρες του Σολομώντα. (1 Βασιλέων 2:35, υποσημείωση στη ΜΝΚ) Οι Σαδδουκαίοι σχημάτισαν μια συντηρητική ομάδα, η οποία εκπροσωπούσε τα συμφέροντα του ναού και του ιερατείου. Ανόμοια με τους Φαρισαίους, οι οποίοι ισχυρίζονταν ότι είχαν εξουσία λόγω πολυμάθειας και ευσέβειας, οι Σαδδουκαίοι βάσιζαν το αποκλειστικό τους προνόμιο στη γενεαλογία και στη θέση. Αυτοί εναντιώνονταν στους Φαρισαϊκούς νεωτερισμούς μέχρι την καταστροφή του ναού το 70 Κ.Χ.

Εκτός του ότι απέρριπταν τον προκαθορισμό, οι Σαδδουκαίοι αρνούνταν να δεχτούν οποιαδήποτε διδασκαλία δεν αναφερόταν ξεκάθαρα στην Πεντάτευχο, ακόμη και αν μνημονευόταν σε κάποιο άλλο σημείο στο Λόγο του Θεού. Στην πραγματικότητα, «θεωρούσαν αρετή το να αμφισβητούν» αυτά τα πράγματα. (Η Ιουδαϊκή Εγκυκλοπαίδεια) Αυτό μας θυμίζει την περίπτωση κατά την οποία προκάλεσαν τον Ιησού σχετικά με την ανάσταση.

Χρησιμοποιώντας το παράδειγμα της χήρας με τους εφτά συζύγους, οι Σαδδουκαίοι ρώτησαν: «Στην ανάσταση, τίνος από τους εφτά θα είναι σύζυγος;» Φυσικά, εκείνη η υποτιθέμενη χήρα τους θα μπορούσε κάλλιστα να είχε 14 ή 21 συζύγους. Ο Ιησούς εξήγησε: «Στην ανάσταση ούτε οι άντρες παντρεύονται ούτε οι γυναίκες δίνονται σε γάμο».—Ματθαίος 22:23-30.

Εφόσον γνώριζε ότι οι Σαδδουκαίοι απέρριπταν τους θεόπνευστους συγγραφείς εκτός του Μωυσή, ο Ιησούς απέδειξε το σημείο Του παραθέτοντας από την Πεντάτευχο. Αυτός είπε τα εξής: «Σχετικά με τους νεκρούς, ότι εγείρονται, δεν διαβάσατε στο βιβλίο του Μωυσή, στην αφήγηση για τη βάτο, πώς του είπε ο Θεός: ‘Εγώ είμαι ο Θεός του Αβραάμ και Θεός του Ισαάκ και Θεός του Ιακώβ’; Αυτός είναι Θεός, όχι των νεκρών, αλλά των ζωντανών».—Μάρκος 12:26, 27.

Διώκτες του Ιησού και των Ακολούθων Του

Οι Σαδδουκαίοι πίστευαν στη χρήση της διπλωματίας στις σχέσεις τους με τα άλλα έθνη αντί να περιμένουν τον Μεσσία—αν πίστευαν καν στον ερχομό του. Στα πλαίσια μιας συμφωνίας που είχαν συνάψει με τη Ρώμη, αυτοί διηύθυναν το ναό και δεν ήθελαν να εμφανιστεί κανένας Μεσσίας, διαταράσσοντας τα πράγματα. Θεωρώντας τον Ιησού ως απειλή για τη θέση τους, ένωσαν τις δυνάμεις τους με τους Φαρισαίους προκειμένου να σχεδιάσουν το θάνατό του.—Ματθαίος 26:59-66· Ιωάννης 11:45-50.

Εφόσον ήταν πολιτικοποιημένα άτομα, οι Σαδδουκαίοι εύλογα έθεσαν θέμα οσιότητας στη Ρώμη και κραύγασαν: «Δεν έχουμε βασιλιά εκτός από τον Καίσαρα». (Ιωάννης 19:6, 12-15) Μετά το θάνατο και την ανάσταση του Ιησού, οι Σαδδουκαίοι ήταν εκείνοι που ανέλαβαν την ηγεσία στην προσπάθεια να σταματήσει η εξάπλωση της Χριστιανοσύνης. (Πράξεις 4:1-23· 5:17-42· 9:14) Μετά την καταστροφή του ναού το 70 Κ.Χ., αυτή η ομάδα έπαψε να υπάρχει.

Είναι Ανάγκη να Παραμένουμε Άγρυπνοι

Πόσο κατάλληλη αποδεικνύεται η προειδοποίηση του Ιησού! Ναι, είναι ανάγκη να ‘προσέχουμε από το προζύμι των Φαρισαίων και των Σαδδουκαίων’. Αρκεί απλώς να παρατηρήσει κάποιος την κακή καρποφορία που έχει παραγάγει αυτό τόσο στους Ιουδαίους όσο και στο Χριστιανικό κόσμο σήμερα.

Ωστόσο, σε χτυπητή αντίθεση, οι Χριστιανοί πρεσβύτεροι με τα κατάλληλα προσόντα, οι οποίοι υπηρετούν στις 75.500 και πλέον εκκλησίες των Μαρτύρων του Ιεχωβά παγκόσμια, ‘δίνουν συνεχώς προσοχή σε ό,τι αφορά τον εαυτό τους και τη διδασκαλία τους’. (1 Τιμόθεο 4:16) Αυτοί δέχονται ολόκληρη την Αγία Γραφή ως θεόπνευστη. (2 Τιμόθεο 3:16) Αντί να είναι νεωτεριστές και να προάγουν τους δικούς τους θρησκευτικούς κανονισμούς, εργάζονται ενωμένα υπό την κατεύθυνση μιας οργάνωσης η οποία βασίζεται στην Αγία Γραφή και χρησιμοποιεί αυτό το περιοδικό ως το πρώτιστο όργανο διδασκαλίας.—Ματθαίος 24:45-47.

Ποιο είναι το αποτέλεσμα; Εκατομμύρια άνθρωποι παγκόσμια εξυψώνονται πνευματικά καθώς φτάνουν στο σημείο να κατανοούν την Αγία Γραφή, να την εφαρμόζουν στη ζωή τους και να τη διδάσκουν σε άλλους. Προκειμένου να διαπιστώσετε πώς επιτελείται αυτό, γιατί να μην επισκεφτείτε την πλησιέστερη εκκλησία των Μαρτύρων του Ιεχωβά ή να γράψετε στους εκδότες αυτού του περιοδικού;

[Πλαίσιο στη σελίδα 26]

Ο ΙΗΣΟΥΣ ΛΑΒΑΙΝΕ ΥΠΟΨΗ ΤΟ ΑΚΡΟΑΤΗΡΙΟ ΤΟΥ

Ο ΙΗΣΟΥΣ ΧΡΙΣΤΟΣ δίδασκε με σαφήνεια, λαβαίνοντας υπόψη τις αντιλήψεις των ακροατών του. Για παράδειγμα, το έκανε αυτό όταν μίλησε στον Φαρισαίο Νικόδημο σχετικά με το ζήτημα της ‘αναγέννησης’. Ο Νικόδημος ρώτησε τα εξής: «Πώς μπορεί να γεννηθεί ένας άνθρωπος όταν είναι γέρος; Μήπως μπορεί να μπει στην κοιλιά της μητέρας του δεύτερη φορά και να γεννηθεί;» (Ιωάννης 3:1-5) Γιατί βρισκόταν ο Νικόδημος σε τέτοια σύγχυση, εφόσον οι Φαρισαίοι πίστευαν ότι η αναγέννηση ήταν απαραίτητη για αυτούς που μεταστρέφονταν στον Ιουδαϊσμό, και κάποιο ραβινικό ρητό παρομοίαζε τον προσήλυτο με «ένα νεογέννητο παιδί»;

Το Σχολιολόγιο της Καινής Διαθήκης από το Ταλμούδ και τις Εβραϊκές Γραφές (A Commentary on the New Testament From the Talmud and Hebraica), του Τζον Λάιτφουτ, παρέχει την ακόλουθη ενόραση γύρω από αυτό το ζήτημα: «Η κοινή άποψη των Ιουδαίων σχετικά με τα προσόντα του Ισραηλίτη . . . παραμένει χαραγμένη στο μυαλό αυτού του Φαρισαίου», ο οποίος δεν μπορεί «εύκολα να απαλλαγεί από την εξής αρχική του προκατάληψη . . . : ‘Εφόσον οι Ισραηλίτες . . . έχουν δικαίωμα να γίνουν δεκτοί στη βασιλεία του Μεσσία, εννοείς λοιπόν με αυτή τη φράση σου ότι είναι απαραίτητο να μπει κάποιος για δεύτερη φορά στην κοιλιά της μητέρας του, ότι θα γίνει εκ νέου Ισραηλίτης;’»—Παράβαλε Ματθαίος 3:9.

Ενώ αναγνώριζε την αναγέννηση για τους προσηλύτους, ο Νικόδημος θεωρούσε ότι ήταν αδύνατον να γίνει αυτή η διαδικασία για τους φυσικούς Ιουδαίους—να ξαναμπούν στην κοιλιά, σαν να λέγαμε.

Σε μια άλλη περίπτωση, πολλοί προσβλήθηκαν όταν ο Ιησούς μίλησε σχετικά με το ‘να φάει κάποιος τη σάρκα του και να πιει το αίμα του’. (Ιωάννης 6:48-55) Ωστόσο, ο Λάιτφουτ δείχνει ότι «δεν υπήρχε τίποτα συνηθέστερο στις σχολές των Ιουδαίων από φράσεις σχετικά με το ‘να τρώει και να πίνει κάποιος’ με μεταφορική έννοια». Αυτός επίσης παρατήρησε ότι το Ταλμούδ αναφέρεται στη φράση «βρώση του Μεσσία».

Έτσι, οι απόψεις των Φαρισαίων και των Σαδδουκαίων είχαν αξιοσημείωτη επιρροή στον Ιουδαϊκό τρόπο σκέψης κατά τον πρώτο αιώνα. Ωστόσο, ο Ιησούς κατάλληλα λάβαινε πάντοτε υπόψη τη γνώση και τις εμπειρίες του ακροατηρίου του. Αυτό ήταν ένας από τους πολλούς παράγοντες που τον έκαναν Μεγάλο Δάσκαλο.