Μια Καλύτερη Ελπίδα για την Ψυχή

ΟΙ ΡΩΜΑΙΟΙ στρατιώτες δεν το περίμεναν αυτό. Καθώς έκαναν έφοδο στο ορεινό φρούριο της Μασάδα, το τελευταίο οχυρό των Ιουδαϊκών επαναστατικών δυνάμεων, ήταν προετοιμασμένοι για τη λυσσαλέα επίθεση των εχθρών τους, για τις ιαχές των πολεμιστών, για τις κραυγές των γυναικών και των παιδιών. Αντί για αυτά, άκουσαν μόνο κροτάλισμα από φλόγες. Ενώ εξερευνούσαν το φλεγόμενο φρούριο, οι Ρωμαίοι έμαθαν τη φρικτή αλήθεια: οι εχθροί τους—περίπου 960 άνθρωποι—ήταν ήδη νεκροί! Με συστηματικό τρόπο, οι Ιουδαίοι πολεμιστές είχαν σφάξει τις οικογένειές τους, και κατόπιν ο ένας τον άλλον. Ο τελευταίος αυτοκτόνησε.a Τι τους είχε οδηγήσει σε αυτή τη φρικτή μαζική σφαγή καθώς και στην αυτοκτονία;

Σύμφωνα με τον Ιώσηπο, ιστορικό εκείνης της εποχής, ένας σημαντικός παράγοντας ήταν η πίστη στην αθάνατη ψυχή. Ο Ελεάζαρ Μπεν Ιαΐρ, ο ηγέτης των Ζηλωτών στη Μασάδα, προσπάθησε στην αρχή να πείσει τους άντρες του πως η αυτοκτονία θα τους τιμούσε περισσότερο από ό,τι ο θάνατος ή η δουλεία στα χέρια των Ρωμαίων. Βλέποντάς τους διστακτικούς, κατέφυγε σε μια παθιασμένη ομιλία σχετικά με την ψυχή. Τους είπε ότι το σώμα ήταν απλώς ένα φορτίο, μια φυλακή για την ψυχή. «Αλλά», συνέχισε, «όταν η ψυχή, απαλλαγμένη από το βάρος που την κρατάει στη γη και το οποίο την περικλείει ασφυκτικά, επιστρέφει στον τόπο της, τότε πραγματικά λαβαίνει ευλογημένη δύναμη και εντελώς απεριόριστη ισχύ, και παραμένει αόρατη στα ανθρώπινα μάτια, όπως ο Ίδιος ο Θεός».

Ποια ήταν η αντίδραση; Ο Ιώσηπος αναφέρει ότι, αφού ανέπτυξε ο Ελεάζαρ αυτά τα επιχειρήματα, «όλοι οι ακροατές του τον διέκοψαν και, γεμάτοι ασυγκράτητο ενθουσιασμό, έσπευσαν να πράξουν αυτό που τους είπε». Ο Ιώσηπος προσθέτει: «Όρμησαν σαν δαιμονισμένοι, ο καθένας ανυπομονώντας να ξεπεράσει σε ταχύτητα το διπλανό του, . . . τόσο ακατάσχετη ήταν η επιθυμία που τους κατέλαβε να σφαγιάσουν τη σύζυγό τους, τα παιδιά τους και τον εαυτό τους».

Αυτό το μακάβριο παράδειγμα δείχνει παραστατικά πόσο έντονα μπορεί να μεταβάλει το δόγμα της αθάνατης ψυχής την άποψη που φυσιολογικά έχει ο άνθρωπος για το θάνατο. Οι πιστοί διδάσκονται να βλέπουν το θάνατο, όχι ως το χειρότερο εχθρό του ανθρώπου, αλλά απλώς σαν πόρτα που απελευθερώνει την ψυχή για να απολαύσει μια ανώτερη ύπαρξη. Γιατί, όμως, είχαν αυτή την πεποίθηση εκείνοι οι Ιουδαίοι Ζηλωτές; Πολλοί θα υπέθεταν ότι τα ιερά τους συγγράμματα, οι Εβραϊκές Γραφές, διδάσκουν πως ο άνθρωπος έχει μέσα του ένα πνεύμα με συνειδητότητα, μια ψυχή που διαφεύγει για να συνεχίσει να ζει μετά το θάνατο. Είναι όντως έτσι τα πράγματα;

Η Ψυχή στις Εβραϊκές Γραφές

Με μια λέξη, όχι. Το πρώτο κιόλας βιβλίο της Αγίας Γραφής, η Γένεση, μας λέει ότι η ψυχή δεν είναι κάτι που έχετε, είναι κάτι που είστε. Σχετικά με τη δημιουργία του Αδάμ, του πρώτου ανθρώπου, διαβάζουμε: «Έγεινεν ο άνθρωπος εις ψυχήν ζώσαν». (Γένεσις 2:7) Η εβραϊκή λέξη που αποδίδεται εδώ ψυχή, νέφες, συναντάται αρκετά περισσότερες από 700 φορές στις Εβραϊκές Γραφές, αλλά δεν μεταδίδει ούτε μία φορά την ιδέα ότι πρόκειται για ένα χωριστό, αιθέριο, πνευματικό μέρος του ανθρώπου. Αντίθετα, η ψυχή είναι κάτι απτό, συγκεκριμένο, φυσικό.

Δείτε στην Αγία Γραφή τα επόμενα εδάφια που παρατίθενται, μια που η εβραϊκή λέξη νέφες περιέχεται σε όλα. Αυτά δείχνουν καθαρά ότι η ψυχή μπορεί να αντιμετωπίσει απειλή, κίνδυνο ή ακόμη και απαγωγή (Δευτερονόμιον 24:7· Κριταί 9:17· 1 Σαμουήλ 19:11· ΜΝΚ)· να αγγίξει διάφορα πράγματα (Ιώβ 6:7)· να φυλακιστεί σε σίδερα (Ψαλμός 105:18, ΜΝΚ)· να επιθυμήσει να φάει, να ταλαιπωρηθεί από νηστεία και να ατονήσει από πείνα και δίψα· να υποφέρει από κάποια φθοροποιά ασθένεια ή ακόμη και να ξαγρυπνήσει εξαιτίας της θλίψης. (Δευτερονόμιον 12:20· Ψαλμός 35:13· 69:10· 106:15, ΜΝΚ· 107:9· 119:28, ΜΝΚ) Με άλλα λόγια, εφόσον η ψυχή σας είστε εσείς, ο ίδιος ο εαυτός σας, η ψυχή σας μπορεί να νιώσει ό,τι νιώθετε και εσείς.b

Μήπως αυτό σημαίνει, λοιπόν, ότι η ψυχή μπορεί στην πραγματικότητα να πεθάνει; Ναι. Αντί να μιλούν για αθανασία, οι Εβραϊκές Γραφές λένε ότι οι ανθρώπινες ψυχές μπορούν να ‘εξολοθρευθούν’ εξαιτίας αδικοπραγίας, να χτυπηθούν θανάσιμα, να δολοφονηθούν, να καταστραφούν και να κατασπαραχτούν. (Έξοδος 31:14· Δευτερονόμιον 19:6, ΜΝΚ· 22:26, ΜΝΚ· Ψαλμός 7:2, ΜΝΚ) «Η ψυχή η αμαρτήσασα, αυτή θέλει αποθάνει», λέει το εδάφιο Ιεζεκιήλ 18:4. Σαφώς, ο θάνατος είναι το κοινό τέλος των ανθρώπινων ψυχών, εφόσον όλοι μας αμαρτάνουμε. (Ψαλμός 51:5) Στον πρώτο άνθρωπο, τον Αδάμ, ειπώθηκε ότι η ποινή για την αμαρτία ήταν θάνατος—όχι μετάβαση στο πνευματικό βασίλειο και αθανασία. (Γένεσις 2:17) Όταν αμάρτησε, του απαγγέλθηκε η ακόλουθη τιμωρία: «Επειδή γη είσαι, και εις γην θέλεις επιστρέψει». (Γένεσις 3:19) Όταν πέθαναν ο Αδάμ και η Εύα, απλώς έγιναν ‘νεκρές ψυχές’ ή ‘πεθαμένες ψυχές’, όπως αποκαλούνται συχνά στην Αγία Γραφή.—Αριθμοί 5:2· 6:6· ΜΝΚ.

Δεν είναι άξιο απορίας το ότι Η Αμερικανική Εγκυκλοπαίδεια (The Encyclopedia Americana) λέει τα εξής για την ψυχή στις Εβραϊκές Γραφές: «Στην Παλαιά Διαθήκη επικρατεί η αντίληψη ότι ο άνθρωπος είναι μια μονάδα, όχι μια ένωση ψυχής και σώματος». Προσθέτει: «Ποτέ δεν πιστευόταν ότι η νέφες . . . λειτουργούσε ξεχωριστά από το σώμα».

Επομένως, τι πίστευαν οι πιστοί Ιουδαίοι για το θάνατο; Με απλά λόγια, πίστευαν ότι ο θάνατος είναι το αντίθετο της ζωής. Το εδάφιο Ψαλμός 146:4 λέει τι συμβαίνει όταν το πνεύμα, ή αλλιώς η δύναμη της ζωής, εγκαταλείπει τον άνθρωπο: «Το πνεύμα αυτού εξέρχεται· αυτός επιστρέφει εις την γην αυτού· εν εκείνη τη ημέρα οι διαλογισμοί αυτού αφανίζονται».c Παρόμοια, ο Βασιλιάς Σολομών έγραψε ότι οι νεκροί ‘δεν γνωρίζουσιν ουδέν’.—Εκκλησιαστής 9:5.

Γιατί, λοιπόν, ήταν τόσο σίγουροι για την αθανασία της ψυχής πολλοί Ιουδαίοι του πρώτου αιώνα, όπως οι Ζηλωτές στη Μασάδα;

Η Ελληνική Επιρροή

Οι Ιουδαίοι πήραν αυτή την ιδέα, όχι από την Αγία Γραφή, αλλά από τους Έλληνες. Μεταξύ του έβδομου και του πέμπτου αιώνα Π.Κ.Χ., φαίνεται πως αυτή η αντίληψη εισχώρησε από τις μυστηριακές ελληνικές μορφές λατρείας στην ελληνική φιλοσοφία. Η ιδέα τής μετά θάνατον ζωής, όπου οι κακές ψυχές θα λάβαιναν οδυνηρή τιμωρία, είχε από παλιά μεγάλη απήχηση, και η άποψη αυτή εδραιώθηκε και εξαπλώθηκε. Οι φιλόσοφοι έκαναν ατελείωτες συζητήσεις γύρω από την ακριβή φύση της ψυχής. Ο Όμηρος ισχυριζόταν ότι η ψυχή πετούσε την ώρα του θανάτου, κάνοντας έναν αντιληπτό ήχο σαν βουητό, τιτίβισμα ή θρόισμα. Ο Επίκουρος έλεγε ότι η ψυχή στην πραγματικότητα είχε μάζα και, επομένως, ήταν ένα απειροελάχιστο σώμα.d

Ίσως, όμως, ο μεγαλύτερος υπέρμαχος της αθάνατης ψυχής να ήταν ο Έλληνας φιλόσοφος Πλάτων, που έζησε τον τέταρτο αιώνα Π.Κ.Χ. Ο τρόπος με τον οποίο περιέγραψε το θάνατο του δασκάλου του, του Σωκράτη, αποκαλύπτει πεποιθήσεις πολύ παρόμοιες με εκείνες των Ζηλωτών της Μασάδα, αιώνες αργότερα. Όπως αναφέρει ο λόγιος Οσκάρ Κουλμάν, «ο Πλάτων μάς δείχνει πώς οδεύει ο Σωκράτης στο θάνατό του με απόλυτη ειρήνη και γαλήνη. Ο θάνατος του Σωκράτη είναι όμορφος θάνατος. Στην περίπτωσή του, δεν βλέπουμε τίποτα από τη φρίκη του θανάτου. Ο Σωκράτης δεν μπορεί να φοβηθεί το θάνατο, εφόσον ο θάνατος στην πραγματικότητα μας απελευθερώνει από το σώμα. . . . Ο θάνατος είναι ο μεγάλος φίλος της ψυχής. Αυτά διδάσκει· και με αυτόν τον τρόπο, σε θαυμαστή αρμονία με τη διδασκαλία του, πεθαίνει».

Προφανώς την περίοδο των Μακκαβαίων, το δεύτερο αιώνα προ Χριστού, οι Ιουδαίοι άρχισαν να υιοθετούν αυτή τη διδασκαλία από τους Έλληνες. Τον πρώτο αιώνα Κ.Χ., ο Ιώσηπος μάς λέει ότι οι Φαρισαίοι και οι Εσσαίοι—ισχυρές Ιουδαϊκές θρησκευτικές ομάδες—ασπάστηκαν αυτό το δόγμα. Μερικά ποιήματα που μάλλον συντέθηκαν εκείνη την εποχή αντανακλούν την ίδια πεποίθηση.

Τι θα λεχθεί, όμως, για τον Ιησού Χριστό; Μήπως αυτός και οι ακόλουθοί του δίδαξαν επίσης αυτή την ιδέα που προερχόταν από την ελληνική θρησκεία;

Η Άποψη των Πρώτων Χριστιανών για την Ψυχή

Οι Χριστιανοί του πρώτου αιώνα δεν έβλεπαν την ψυχή όπως την έβλεπαν οι Έλληνες. Εξετάστε, για παράδειγμα, το θάνατο του Λαζάρου, του φίλου του Ιησού. Αν ο Λάζαρος είχε αθάνατη ψυχή η οποία πέταξε, ελεύθερη και ευτυχισμένη, την ώρα του θανάτου, δεν θα ήταν πολύ διαφορετική η αφήγηση του 11ου κεφαλαίου του Ιωάννη; Ασφαλώς, αν ο Λάζαρος βρισκόταν στον ουρανό ζωντανός, αν ήταν καλά και είχε συνειδητότητα, ο Ιησούς θα το είχε πει στους ακολούθους του· αντίθετα, αυτός συμφώνησε με τις Εβραϊκές Γραφές και τους είπε ότι ο Λάζαρος κοιμόταν, χωρίς συνειδητότητα. (Εδάφιο 11) Ο Ιησούς οπωσδήποτε θα χαιρόταν αν ο φίλος του απολάμβανε μια υπέροχη καινούρια ύπαρξη· αντί για αυτό, τον βλέπουμε να κλαίει δημόσια για το θάνατό του. (Εδάφιο 35) Σίγουρα, αν η ψυχή του Λαζάρου βρισκόταν στον ουρανό, απολαμβάνοντας μακάρια αθανασία, ο Ιησούς ποτέ δεν θα έδειχνε τόση σκληρότητα ώστε να τον καλέσει πίσω για να ζήσει λίγα ακόμη χρόνια στη «φυλακή» του ατελούς σώματος ανάμεσα σε άρρωστους και θνητούς ανθρώπους.

Όταν επέστρεψε ο Λάζαρος από το θάνατο, μήπως αφηγήθηκε εντυπωσιακές ιστορίες για τις υπέροχες τέσσερις ημέρες που έζησε ως απελευθερωμένο, άυλο πνευματικό ον; Όχι, δεν έγινε κάτι τέτοιο. Όσοι πιστεύουν στην αθάνατη ψυχή θα απαντήσουν ότι αυτό συνέβη επειδή οι εμπειρίες εκείνου του άντρα του προκάλεσαν τόσο δέος ώστε δεν περιγράφονταν. Αλλά αυτό το επιχείρημα δεν είναι πειστικό· εν πάση περιπτώσει, δεν θα μπορούσε ο Λάζαρος να πει στους προσφιλείς του τουλάχιστον αυτό—ότι δηλαδή είχε μια τόσο υπέροχη εμπειρία που ήταν δύσκολο να την περιγράψει; Αντίθετα, ο Λάζαρος δεν μίλησε για κάποια εμπειρία την οποία να είχε όσο διάστημα παρέμεινε νεκρός. Σκεφτείτε—σιώπησε γύρω από το μοναδικό ζήτημα που συγκεντρώνει την ανθρώπινη περιέργεια περισσότερο από οτιδήποτε άλλο: τι είναι ο θάνατος! Αυτή η σιωπή μπορεί να εξηγηθεί μόνο με έναν τρόπο. Δεν είχε τίποτα να πει. Οι νεκροί κοιμούνται, χωρίς συνειδητότητα.

Συνεπώς, παρουσιάζει η Αγία Γραφή το θάνατο ως το φίλο της ψυχής, μια απλή ιεροτελεστία μετάβασης σε άλλα στάδια ύπαρξης; Όχι! Για τους αληθινούς Χριστιανούς, όπως ήταν ο απόστολος Παύλος, ο θάνατος δεν ήταν φίλος· ήταν ο «τελευταίος εχθρός». (1 Κορινθίους 15:26) Οι Χριστιανοί δεν θεωρούν το θάνατο φυσιολογικό, αλλά τρομερό, αφύσικο, επειδή είναι το άμεσο αποτέλεσμα της αμαρτίας και του στασιασμού εναντίον του Θεού. (Ρωμαίους 5:12· 6:23) Ποτέ δεν υπήρξε μέρος του αρχικού σκοπού του Θεού για τον άνθρωπο.

Ωστόσο, οι αληθινοί Χριστιανοί δεν μένουν χωρίς ελπίδα όσον αφορά το θάνατο της ψυχής. Η ανάσταση του Λαζάρου είναι μία από τις πολλές Βιβλικές αφηγήσεις που μας δείχνουν παραστατικά ποια είναι η αληθινή, Γραφική ελπίδα για τις νεκρές ψυχές—η ανάσταση. Η Αγία Γραφή διδάσκει ότι θα γίνουν δύο διαφορετικά είδη ανάστασης. Για τη συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων που κοιμούνται στον τάφο, είτε είναι δίκαιοι είτε άδικοι, υπάρχει η ελπίδα της ανάστασης για αιώνια ζωή στον Παράδεισο εδώ στη γη. (Λουκάς 23:43· Ιωάννης 5:28, 29· Πράξεις 24:15) Για μια μικρή ομάδα, στην οποία ο Ιησούς αναφέρθηκε ως «μικρό ποίμνιο», θα γίνει ανάσταση σε αθάνατη ζωή ως πνευματικά όντα στον ουρανό. Αυτά τα άτομα, στα οποία περιλαμβάνονται οι απόστολοι του Χριστού, θα κυβερνήσουν μαζί με τον Χριστό Ιησού την ανθρωπότητα και θα την αποκαταστήσουν σε τελειότητα.—Λουκάς 12:32· 1 Κορινθίους 15:53, 54· Αποκάλυψη 20:6.

Γιατί, λοιπόν, βλέπουμε τις εκκλησίες του Χριστιανικού κόσμου να διδάσκουν την αθανασία της ανθρώπινης ψυχής και όχι την ανάσταση; Προσέξτε την απάντηση του θεολόγου Βέρνερ Γιέγκερ στο έντυπο Θεολογική Επιθεώρηση του Χάρβαρντ (The Harvard Theological Review), το 1959: «Το σημαντικότερο γεγονός στην ιστορία της Χριστιανικής διδασκαλίας ήταν ότι ο πατέρας της Χριστιανικής θεολογίας, ο Ωριγένης, ήταν πλατωνικός φιλόσοφος στη σχολή της Αλεξάνδρειας. Αυτός ενσωμάτωσε στη Χριστιανική διδασκαλία όλο το φάσμα της διδασκαλίας περί αθανασίας της ψυχής, παίρνοντάς το από τον Πλάτωνα». Έτσι, η εκκλησία έκανε ό,τι ακριβώς είχαν κάνει και οι Ιουδαίοι πριν από αιώνες! Εγκατέλειψε τις Γραφικές διδασκαλίες χάρη της ελληνικής φιλοσοφίας.

Η Αληθινή Προέλευση Αυτού του Δόγματος

Μερικοί, υπερασπιζόμενοι το δόγμα της αθανασίας της ψυχής, μπορεί τώρα να ρωτήσουν: Γιατί διδάσκουν τόσο πολλές θρησκείες του κόσμου το ίδιο αυτό δόγμα, με τη μία ή την άλλη μορφή; Οι Γραφές αναφέρουν ένα βάσιμο λόγο για τον οποίο αυτή η διδασκαλία είναι τόσο εξέχουσα στις θρησκευτικές ομάδες αυτού του κόσμου.

Η Αγία Γραφή μάς λέει ότι «ολόκληρος ο κόσμος βρίσκεται στην εξουσία του πονηρού» και προσδιορίζει συγκεκριμένα τον Σατανά ως τον ‘άρχοντα αυτού του κόσμου’. (1 Ιωάννη 5:19· Ιωάννης 12:31) Προφανώς, οι θρησκείες του κόσμου δεν έμειναν απρόσβλητες από την επιρροή του Σατανά. Αντίθετα, έχουν συμβάλει κατά πολύ στις αναταραχές και στις συγκρούσεις που υπάρχουν στο σημερινό κόσμο. Στο ζήτημα δε της ψυχής, φαίνεται πως αντανακλούν πολύ καθαρά το νου του Σατανά. Πώς συμβαίνει αυτό;

Θυμηθείτε το πρώτο ψέμα που ειπώθηκε ποτέ. Ο Θεός είχε πει στον Αδάμ και στην Εύα ότι, αν αμάρταιναν εναντίον του, το αποτέλεσμα θα ήταν θάνατος. Αλλά ο Σατανάς διαβεβαίωσε την Εύα: «Δεν θέλετε βεβαίως αποθάνει». (Γένεσις 3:4) Ασφαλώς, ο Αδάμ και η Εύα πέθαναν· επέστρεψαν στο χώμα όπως τους είχε πει ο Θεός. Ο Σατανάς, «ο πατέρας του ψέματος», ποτέ δεν εγκατέλειψε το αρχικό ψεύδος του. (Ιωάννης 8:44) Αναρίθμητες θρησκείες οι οποίες αποκλίνουν από τα Γραφικά δόγματα ή τα αγνοούν απερίφραστα εξακολουθούν να διοχετεύουν την ίδια ιδέα: ‘Βεβαίως δεν θα πεθάνετε. Το σώμα σας μπορεί να αφανιστεί, αλλά η ψυχή σας θα συνεχίσει να ζει, για πάντα—όπως ο Θεός!’ Είναι ενδιαφέρον ότι και ο Σατανάς είχε πει στην Εύα ότι θα γινόταν ‘ως θεός’!—Γένεσις 3:5.

Πόσο καλύτερο είναι να έχουμε μια ελπίδα που να βασίζεται, όχι σε ψέματα ή σε ανθρώπινες φιλοσοφίες, αλλά στην αλήθεια. Πόσο καλύτερο είναι να έχουμε την πεποίθηση ότι οι προσφιλείς μας που είναι νεκροί βρίσκονται στον τάφο, χωρίς συνειδητότητα, αντί να ανησυχούμε για το πού τριγυρίζει κάποια αθάνατη ψυχή! Αυτός ο ύπνος των νεκρών δεν χρειάζεται να μας τρομάζει ή να μας καταθλίβει. Κατά κάποιον τρόπο, μπορούμε να βλέπουμε τους νεκρούς σαν να βρίσκονται σε έναν ασφαλή τόπο ξεκούρασης. Γιατί είναι ασφαλής; Επειδή η Αγία Γραφή μάς διαβεβαιώνει ότι οι νεκροί τούς οποίους αγαπάει ο Ιεχωβά ζουν με μια ειδική έννοια. (Λουκάς 20:38) Ζουν στη μνήμη του. Αυτή είναι μια πολύ παρηγορητική σκέψη, επειδή η μνήμη του δεν έχει όρια. Αυτός ανυπομονεί να φέρει στη ζωή αναρίθμητα εκατομμύρια αγαπητούς ανθρώπους και να τους δώσει την ευκαιρία να ζήσουν για πάντα σε μια παραδεισένια γη.—Παράβαλε Ιώβ 14:14, 15.

Η ένδοξη ημέρα της ανάστασης θα έρθει, εφόσον όλες οι υποσχέσεις του Ιεχωβά πρέπει να εκπληρωθούν. (Ησαΐας 55:10, 11) Σκεφτείτε απλώς την εκπλήρωση αυτής της προφητείας: «Αλλά οι νεκροί σου θα ζήσουν, τα σώματά τους θα εγερθούν ξανά. Αυτοί που κοιμούνται στη γη θα ξυπνήσουν και θα αλαλάζουν από χαρά· επειδή η δροσιά σου είναι δροσιά από ακτινοβόλο φως, και η γη θα γεννήσει ξανά όσους είναι νεκροί εδώ και πολύ καιρό». (Ησαΐας 26:19, Η Νέα Αγγλική Βίβλος [The New English Bible]) Έτσι, οι νεκροί που κοιμούνται στον τάφο είναι τόσο ασφαλείς όσο το μωρό στην κοιλιά της μητέρας του. Σύντομα θα ‘γεννηθούν’, θα επανέλθουν στη ζωή σε μια παραδεισένια γη!

Ποια ελπίδα θα μπορούσε να είναι καλύτερη από αυτήν;

[Υποσημειώσεις]

[Εικόνα στη σελίδα 7]

Οι Ιουδαίοι Ζηλωτές στη Μασάδα πίστευαν ότι ο θάνατος θα απελευθέρωνε τις ψυχές τους