Η Ιερουσαλήμ των Βιβλικών Χρόνων—Τι Αποκαλύπτει η Αρχαιολογία;
ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΥΣΕΣ και σημαντικές αρχαιολογικές έρευνες έχουν λάβει χώρα στην Ιερουσαλήμ, ιδιαίτερα μετά το 1967. Πολλοί χώροι ανασκαφών είναι τώρα ανοιχτοί για το κοινό· ας επισκεφτούμε, λοιπόν, μερικούς από αυτούς και ας δούμε πώς η αρχαιολογία συμπλέει με τη Βιβλική ιστορία.
Η Ιερουσαλήμ του Βασιλιά Δαβίδ
Η περιοχή που αναφέρεται στην Αγία Γραφή ως Όρος Σιών, πάνω στην οποία ήταν χτισμένη η αρχαία Πόλη του Δαβίδ, φαίνεται εντελώς ασήμαντη μέσα στη μητρόπολη της σύγχρονης Ιερουσαλήμ. Ανασκαφές που έγιναν στην Πόλη του Δαβίδ με επικεφαλής τον εκλιπόντα καθηγητή Γιγκάλ Σιλό, την περίοδο 1978-1985, αποκάλυψαν στην ανατολική πλευρά του λόφου μια συμπαγή, κλιμακωτή, πέτρινη κατασκευή, έναν υποστηρικτικό τοίχο.
Ο καθηγητής Σιλό υπέθεσε ότι αυτά πρέπει να είναι τα ερείπια μιας τεράστιας υποδομής που αποτελούνταν από τοίχους αναβαθμίδων, πάνω στην οποία οι Ιεβουσαίοι (οι κάτοικοι πριν από την κατάκτηση του Δαβίδ) έχτισαν ένα οχυρό. Εξήγησε ότι η πέτρινη, κλιμακωτή κατασκευή που βρήκε πάνω από αυτούς τους τοίχους αναβαθμίδων ήταν μέρος του νέου φρουρίου το οποίο έχτισε ο Δαβίδ στη θέση του οχυρού των Ιεβουσαίων. Στο εδάφιο 2 Σαμουήλ 5:9, διαβάζουμε: «Κατώκησεν ο Δαβίδ εν τω φρουρίω και ωνόμασεν αυτό, Η πόλις Δαβίδ. Και έκαμεν ο Δαβίδ οικοδομάς κύκλω από Μιλλώ και έσω».
Κοντά σε αυτή την κατασκευή βρίσκονται οι είσοδοι των αρχαίων συστημάτων ύδρευσης της πόλης, τμήματα των οποίων φαίνεται να χρονολογούνται από την εποχή του Δαβίδ. Μερικές δηλώσεις που υπάρχουν στην Αγία Γραφή σχετικά με το σύστημα μεταφοράς νερού με σήραγγες, το οποίο διέθετε η Ιερουσαλήμ, έχουν προκαλέσει ερωτηματικά. Για παράδειγμα, ο Δαβίδ είπε στους άντρες του ότι ‘όποιος χτυπήσει τους Ιεβουσαίους ας φτάσει μέσω της σήραγγας του νερού’ στον εχθρό. (2 Σαμουήλ 5:8, ΜΝΚ) Ο διοικητής του Δαβίδ, ο Ιωάβ, το έκανε αυτό. Τι ακριβώς σημαίνει η έκφραση ‘σήραγγα του νερού’;
Άλλα ερωτήματα έχουν εγερθεί σχετικά με τη φημισμένη Σήραγγα του Σιλωάμ, που πιθανόν να την έσκαψαν οι μηχανικοί του Βασιλιά Εζεκία τον όγδοο αιώνα Π.Κ.Χ. και η οποία αναφέρεται στα εδάφια 2 Βασιλέων 20:20 και 2 Χρονικών 32:30. Πώς κατάφεραν να συναντηθούν τα δύο συνεργεία, που έσκαβαν από τις δύο αντίθετες άκρες; Γιατί διάλεξαν να ακολουθήσουν οφιοειδή πορεία, κάνοντας έτσι τη σήραγγα αρκετά μακρύτερη από ό,τι αν ήταν ευθεία; Πώς μπορούσαν να έχουν αρκετό αέρα να αναπνέουν, εφόσον μάλιστα το πιθανότερο είναι ότι χρησιμοποιούσαν λυχνάρια λαδιού;
Το περιοδικό Ανασκόπηση της Βιβλικής Αρχαιολογίας (Biblical Archaeology Review) πρότεινε πιθανές απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα. Ο Νταν Γκιλ, σύμβουλος για γεωλογικά θέματα σε αυτές τις ανασκαφές, αναφέρεται ότι είπε: «Κάτω από την Πόλη του Δαβίδ υπάρχει ένα εκτεταμένο φυσικό καρστικό σύστημα. Η λέξη καρστ είναι ένας γεωλογικός όρος που προσδιορίζει μια περιοχή ακανόνιστου σχήματος γεμάτη σπήλαια, κοιλότητες και αγωγούς, τα οποία έχουν δημιουργηθεί από υπόγειο νερό, καθώς αυτό διαποτίζει πετρώδεις σχηματισμούς κάτω από το έδαφος και ρέει μέσα από αυτούς. . . . Η γεωλογική μας μελέτη σχετικά με τα υπόγεια υδρευτικά έργα κάτω από την Πόλη του Δαβίδ δείχνει ότι αυτά, στην ουσία, προέκυψαν από επιδέξια τεχνητή διεύρυνση φυσικών (καρστικών) αγωγών, οι οποίοι ήταν αποτέλεσμα διάβρωσης, καθώς και από σπήλαια που ενσωματώθηκαν σε λειτουργικά συστήματα ύδρευσης».
Αυτό μπορεί να μας βοηθήσει να καταλάβουμε πώς έγινε η εκσκαφή της Σήραγγας του Σιλωάμ. Ίσως να ακολουθήθηκε η ελικοειδής πορεία ενός φυσικού αγωγού κάτω από το λόφο. Τα συνεργεία που εργάζονταν από κάθε άκρη μπορεί να έσκαψαν μια προσωρινή σήραγγα τροποποιώντας ορισμένες ήδη υπάρχουσες κοιλότητες. Κατόπιν έσκαψαν έναν κατηφορικό αγωγό για να ρέει το νερό από την πηγή Γιών στη Δεξαμενή του Σιλωάμ, η οποία βρισκόταν μάλλον μέσα από τα τείχη της πόλης. Αυτό ήταν ένα πραγματικό επίτευγμα μηχανικής εφόσον η διαφορά ύψους ανάμεσα στις δύο άκρες είναι μόνο 32 εκατοστά, ενώ το μήκος της σήραγγας είναι 533 μέτρα.
Οι λόγιοι έχουν παραδεχτεί προ πολλού ότι ο κύριος ταμιευτήρας νερού της αρχαίας πόλης ήταν η πηγή Γιών. Αυτή βρισκόταν έξω από τα τείχη της πόλης, αλλά σε σχετικά μικρή απόσταση, πράγμα που έκανε δυνατή την εκσκαφή μιας σήραγγας και ενός φρεατίου 11 μέτρων, ώστε να μπορούν οι κάτοικοι να αντλούν νερό χωρίς να βγαίνουν έξω από τα προστατευτικά τείχη. Αυτό είναι γνωστό ως Φρεάτιο Γουόρεν, και έχει πάρει το όνομά του από τον Τσαρλς Γουόρεν, ο οποίος ανακάλυψε το σύστημα το 1867. Αλλά πότε κατασκευάστηκαν η σήραγγα και το φρεάτιο; Υπήρχαν στην εποχή του Δαβίδ; Ήταν αυτή η σήραγγα του νερού που χρησιμοποίησε ο Ιωάβ; Ο Νταν Γκιλ απαντάει: «Για να εξακριβώσουμε αν το Φρεάτιο Γουόρεν ήταν στην πραγματικότητα ένα φυσικό καρστικό φρέαρ, αναλύσαμε ένα θραύσμα ασβεστιτικού φλοιού από τα ακανόνιστα τοιχώματά του ψάχνοντας για άνθρακα 14. Δεν περιείχε καθόλου, πράγμα που σημαίνει ότι ο φλοιός είναι παλαιότερος των 40.000 ετών: Αυτό αποδεικνύει περίτρανα ότι το φρεάτιο δεν μπορεί να έχει σκαφτεί από ανθρώπους».
Ερείπια από την Εποχή του Εζεκία
Ο Βασιλιάς Εζεκίας ζούσε όταν το έθνος της Ασσυρίας σάρωνε τα πάντα στο πέρασμά του. Τον έκτο χρόνο της βασιλείας του, οι Ασσύριοι κατέλαβαν τη Σαμάρεια, την πρωτεύουσα του δεκάφυλου βασιλείου. Ύστερα από οχτώ χρόνια (732 Π.Κ.Χ.) οι Ασσύριοι επέστρεψαν, απειλώντας τον Ιούδα και την Ιερουσαλήμ. Τα εδάφια 2 Χρονικών 32:1-8 εξιστορούν την αμυντική στρατηγική του Εζεκία. Υπάρχουν κάποια ορατά στοιχεία από αυτή την περίοδο;
Ναι, το 1969, ο καθηγητής Ναμάν Αβιγκάντ ανακάλυψε ερείπια από αυτή την περίοδο. Οι ανασκαφές αποκάλυψαν τμήμα ενός συμπαγούς τείχους, το πρώτο μέρος του οποίου είχε μήκος 40 μέτρα, πλάτος 7 μέτρα και, όπως υπολογίζεται, ύψος 8 μέτρα. Το τείχος είχε ανεγερθεί κατά μέρος πάνω σε βραχώδες υπόστρωμα και κατά μέρος πάνω σε σπίτια που είχαν χτιστεί πρόσφατα. Ποιος έχτισε το τείχος και πότε; «Δύο Βιβλικά αποσπάσματα βοήθησαν τον Αβιγκάντ να προσδιορίσει πότε χτίστηκε το τείχος και για ποιον σκοπό», αναφέρει ένα περιοδικό αρχαιολογίας. Αυτά τα αποσπάσματα λένε: «Ενδυναμωθείς έτι ανωκοδόμησεν όλον το τείχος το κεχαλασμένον και ύψωσεν έως των πύργων, και άλλο τείχος έξω». (2 Χρονικών 32:5) «Δια να οχυρώσητε το τείχος εχαλάσατε τας οικίας». (Ησαΐας 22:10) Σήμερα, οι επισκέπτες μπορούν να δουν μέρος αυτού που ονομάζεται Ευρύ Τείχος στον εβραϊκό τομέα της Παλιάς Πόλης.
Διάφορες ανασκαφές αποκαλύπτουν επίσης ότι εκείνη την εποχή η Ιερουσαλήμ ήταν πολύ μεγαλύτερη από όσο νόμιζαν μέχρι τώρα, ίσως λόγω της εισροής προσφύγων από το βόρειο βασίλειο μετά την ήττα του από τους Ασσυρίους. Ο καθηγητής Σιλό υπολόγισε ότι η πόλη των Ιεβουσαίων κάλυπτε μια έκταση 60 περίπου στρεμμάτων. Την εποχή του Σολομώντα κάλυπτε σχεδόν 160 στρέμματα. Την εποχή του Βασιλιά Εζεκία, 300 χρόνια αργότερα, η οχυρωμένη έκταση της πόλης είχε φτάσει τα 600 περίπου στρέμματα.
Τα Κοιμητήρια από την Περίοδο του Πρώτου Ναού
Τα κοιμητήρια από την περίοδο του Πρώτου Ναού, δηλαδή προτού οι Βαβυλώνιοι καταστρέψουν την Ιερουσαλήμ το 607 Π.Κ.Χ., είναι μια επιπρόσθετη πηγή πληροφοριών. Εντυπωσιακά ευρήματα ήρθαν στο φως όταν ανασκάφηκε μια σειρά ταφικών σπηλαίων στις πλαγιές της Κοιλάδας του Εννόμ την περίοδο 1979/1980. «Σε όλη την ιστορία των αρχαιολογικών ερευνών στην Ιερουσαλήμ, αυτός είναι ένας από τους πολύ λίγους τάφους του Πρώτου Ναού που ανακαλύφτηκε ασύλητος. Περιείχε πάνω από χίλια αντικείμενα», λέει ο αρχαιολόγος Γκάμπριελ Μπάρκεϊ. Και συνεχίζει: «Το μεγαλύτερο όνειρο κάθε αρχαιολόγου που εργάζεται στο Ισραήλ, και ιδιαίτερα στην Ιερουσαλήμ, είναι να ανακαλύψει γραπτό υλικό». Ανακαλύφτηκαν δύο μικροί ασημένιοι ρόλοι, που περιείχαν τι;
Ο Μπάρκεϊ εξηγεί: «Όταν είδα την ξετυλιγμένη ασημένια ταινία και την έβαλα κάτω από το μεγεθυντικό φακό, διέκρινα ότι η επιφάνεια ήταν καλυμμένη με λεπτοδουλεμένους χαρακτήρες, που είχαν χαραχτεί με αιχμηρό όργανο πάνω στο λεπτότατο και εύθραυστο ασημένιο έλασμα. . . . Το Θεϊκό Όνομα, που φαίνεται καθαρά στην επιγραφή, αποτελείται από τους τέσσερις εβραϊκούς χαρακτήρες γιοδ-χε-βαβ-χε γραμμένους σε αρχαία εβραϊκή γραφή». Σε ένα μεταγενέστερο δημοσίευμα, ο Μπάρκεϊ προσθέτει: «Προς έκπληξή μας, και οι δύο ασημένιες πλάκες ήταν χαραγμένες με στερεότυπες ευχετήριες εκφράσεις σχεδόν ταυτόσημες με τη βιβλική Ιερατική Ευλογία». (Αριθμοί 6:24-26) Αυτή ήταν η πρώτη φορά που βρέθηκε το όνομα του Ιεχωβά σε επιγραφή η οποία ανακαλύφτηκε στην Ιερουσαλήμ.
Πώς υπολόγισαν οι λόγιοι την ηλικία αυτών των ασημένιων ρόλων; Κυρίως από τα άλλα αρχαιολογικά ευρήματα που ανακαλύφτηκαν μαζί. Στον τάφο βρέθηκαν πάνω από 300 κεραμικά αντικείμενα, η ηλικία των οποίων μπορούσε να υπολογιστεί, και τα οποία παρέπεμπαν στον έβδομο και στον έκτο αιώνα Π.Κ.Χ. Η γραφή, όταν τη συγκρίνει κανείς με άλλες επιγραφές γνωστής ηλικίας, παραπέμπει στην ίδια περίοδο. Οι ρόλοι εκτίθενται στο Μουσείο του Ισραήλ στην Ιερουσαλήμ.
Η Καταστροφή της Ιερουσαλήμ το 607 Π.Κ.Χ.
Η Αγία Γραφή μιλάει για την καταστροφή της Ιερουσαλήμ το 607 Π.Κ.Χ. στο 25ο κεφάλαιο του βιβλίου 2 Βασιλέων, στο 36ο κεφάλαιο του βιβλίου 2 Χρονικών και στο 39ο κεφάλαιο του βιβλίου του Ιερεμία, αναφέροντας ότι ο στρατός του Ναβουχοδονόσορα πυρπόλησε την πόλη. Επαλήθευσαν οι πρόσφατες ανασκαφές αυτή την ιστορική αφήγηση; Σύμφωνα με τον καθηγητή Γιγκάλ Σιλό, «τα στοιχεία [για την καταστροφή από τους Βαβυλωνίους] στην Αγία Γραφή . . . συμπληρώνονται από τις ξεκάθαρες αρχαιολογικές αποδείξεις· την ολική καταστροφή των διαφόρων οικοδομημάτων και τη φωτιά που κατέφαγε τα διάφορα ξύλινα μέρη των σπιτιών». Ο ίδιος σχολίασε περαιτέρω: «Ίχνη αυτής της καταστροφής έχουν βρεθεί σε κάθε ανασκαφή που έγινε στην Ιερουσαλήμ».
Οι επισκέπτες μπορούν να δουν ερείπια από αυτή την καταστροφή που συνέβη πριν από 2.500 και πλέον χρόνια. Ο Ισραηλιτικός Πύργος, το Καμένο Δωμάτιο και το Οίκημα των Σφραγίδων είναι ονόματα γνωστών αρχαιολογικών χώρων, διατηρημένων και ανοιχτών για το κοινό. Οι αρχαιολόγοι Τζέιν Μ. Κάιλ και Ντέιβιντ Τάρλερ συνοψίζουν το θέμα ως εξής στο βιβλίο Η Αρχαία Ιερουσαλήμ Αποκαλύπτεται (Ancient Jerusalem Revealed): «Η ολοκληρωτική καταστροφή της Ιερουσαλήμ από τους Βαβυλωνίους γίνεται φανερή, όχι μόνο βλέποντας τα παχιά στρώματα από τα αποτεφρωμένα υπολείμματα που βγήκαν στο φως σε οικοδομήματα όπως το Καμένο Δωμάτιο και το Οίκημα των Σφραγίδων, αλλά βλέποντας επίσης τα πέτρινα χαλάσματα κτιρίων που κατέρρευσαν, τα οποία προχωρούν σε βάθος και τα βρίσκουμε να καλύπτουν την ανατολική πλαγιά. Οι βιβλικές περιγραφές της καταστροφής της πόλης . . . συμπληρώνουν τις αρχαιολογικές αποδείξεις».
Έτσι, λοιπόν, η εικόνα που μας παρουσιάζει η Αγία Γραφή για την Ιερουσαλήμ, από την εποχή του Δαβίδ ως την καταστροφή της το 607 Π.Κ.Χ., έχει επαληθευτεί με πολλούς τρόπους από αρχαιολογικές ανασκαφές που έγιναν τα περασμένα 25 χρόνια. Αλλά τι θα πούμε για την Ιερουσαλήμ του πρώτου αιώνα Κ.Χ.;
Η Ιερουσαλήμ στις Ημέρες του Ιησού
Οι ανασκαφές, η Αγία Γραφή, ο Ιουδαίος ιστορικός του πρώτου αιώνα Ιώσηπος, καθώς και άλλες πηγές, βοηθούν τους λογίους να αναπαραστήσουν την Ιερουσαλήμ των ημερών του Ιησού, προτού την καταστρέψουν οι Ρωμαίοι το 70 Κ.Χ. Μια μακέτα, που εκτίθεται πίσω από ένα μεγάλο ξενοδοχείο στην Ιερουσαλήμ, τροποποιείται τακτικά σύμφωνα με ό,τι αποκαλύπτουν οι καινούριες ανασκαφές. Το κύριο χαρακτηριστικό της πόλης ήταν το Όρος του Ναού, το οποίο ο Ηρώδης είχε διπλασιάσει σε μέγεθος σε σύγκριση με την εποχή του Σολομώντα. Ήταν ο μεγαλύτερος τεχνητός επίπεδος χώρος του αρχαίου κόσμου, με διαστάσεις περίπου 480 επί 280 μέτρα. Μερικοί οικοδομικοί λίθοι ζύγιζαν 50 τόνους· μάλιστα, ένας πλησίαζε τους 400 τόνους και «πουθενά στον αρχαίο κόσμο δεν υπήρχε άλλος με αυτό το μέγεθος», σύμφωνα με κάποιον λόγιο.
Δεν είναι να απορεί κανείς που μερικοί άνθρωποι συγκλονίστηκαν όταν άκουσαν τον Ιησού να λέει: «Γκρεμίστε αυτόν το ναό, και σε τρεις ημέρες θα τον ανεγείρω». Αυτοί νόμισαν ότι εννοούσε το τεράστιο οικοδόμημα του ναού, ενώ εκείνος εννοούσε «το ναό του σώματός του». Γι’ αυτό είπαν: «Αυτός ο ναός χτίστηκε σε σαράντα έξι χρόνια, και εσύ θα τον ανεγείρεις σε τρεις ημέρες;» (Ιωάννης 2:19-21) Χάρη σε ανασκαφές που έγιναν γύρω από το Όρος του Ναού, οι επισκέπτες μπορούν τώρα να δουν τμήματα των τειχών, καθώς και άλλα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά από την εποχή του Ιησού, ενώ μπορούν μάλιστα να πατήσουν στα σκαλιά που ίσως ανέβαινε εκείνος πηγαίνοντας προς τις νότιες πύλες του ναού.
Σε μικρή απόσταση από το δυτικό τείχος του Όρους του Ναού, στον εβραϊκό τομέα της Παλιάς Πόλης, βρίσκονται δύο όμορφα αναστηλωμένοι χώροι ανασκαφών από τον πρώτο αιώνα Κ.Χ., γνωστοί ως το Καμένο Σπίτι και η Ηρωδιανή Συνοικία. Μετά την ανακάλυψη του Καμένου Σπιτιού, ο αρχαιολόγος Ναμάν Αβιγκάντ έγραψε: «Ήταν πια ολοφάνερο ότι αυτό το κτίριο κάηκε από τους Ρωμαίους το 70 μ.Χ., κατά την καταστροφή της Ιερουσαλήμ. Για πρώτη φορά στην ιστορία των ανασκαφών στην πόλη, ήρθαν στο φως παραστατικές και ξεκάθαρες αρχαιολογικές αποδείξεις για το κάψιμο της πόλης».—Βλέπε τις φωτογραφίες στη σελίδα 12.
Ορισμένες από αυτές τις ανακαλύψεις φωτίζουν κάποια από τα γεγονότα της ζωής του Ιησού. Τα κτίρια βρίσκονταν στην Άνω Πόλη, όπου έμεναν οι πλούσιοι της Ιερουσαλήμ, μεταξύ των οποίων και οι αρχιερείς. Στα σπίτια βρέθηκαν πολλά τελετουργικά λουτρά. Μια επιστήμονας παρατηρεί: «Ο μεγάλος αριθμός λουτρών πιστοποιεί το γεγονός ότι οι κάτοικοι της Άνω Πόλης, κατά την περίοδο του Δεύτερου Ναού, τηρούσαν αυστηρά τους νόμους της τελετουργικής καθαρότητας. (Αυτοί οι νόμοι είναι καταγραμμένοι στο Μισνά, το οποίο αφιερώνει δέκα κεφάλαια στις λεπτομέρειες του μικβέ.)» Αυτή η πληροφορία μάς βοηθάει να καταλάβουμε σε βάθος τα σχόλια του Ιησού σχετικά με αυτές τις τελετουργίες, τα οποία απηύθυνε στους Φαρισαίους και στους γραμματείς.—Ματθαίος 15:1-20· Μάρκος 7:1-15.
Επίσης, ένας εκπληκτικά μεγάλος αριθμός πέτρινων αγγείων βρέθηκε στην Ιερουσαλήμ. Ο Ναμάν Αβιγκάντ σημειώνει: «Γιατί, λοιπόν, εμφανίζονται αυτά τόσο ξαφνικά και σε τέτοιες ποσότητες στα σπιτικά της Ιερουσαλήμ; Η απάντηση προέρχεται από τη χαλακά, δηλαδή τους Ιουδαϊκούς νόμους για την τελετουργική καθαρότητα. Το Μισνά μάς λέει ότι τα πέτρινα αγγεία συγκαταλέγονται στα αντικείμενα που δεν υπόκεινται σε ακαθαρσία . . . Η πέτρα απλώς δεν υπόκειτο σε τελετουργικό μολυσμό». Λέγεται ότι αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο το νερό που μετέτρεψε ο Ιησούς σε κρασί φυλασσόταν σε πέτρινα αντί σε πήλινα αγγεία.—Λευιτικόν 11:33· Ιωάννης 2:6.
Σε μια επίσκεψη στο Μουσείο του Ισραήλ θα δείτε δύο ασυνήθιστες οστεοθήκες. Το περιοδικό Ανασκόπηση της Βιβλικής Αρχαιολογίας εξηγεί: «Οστεοθήκες χρησιμοποιούνταν κυρίως στη διάρκεια των εκατό περίπου ετών που προηγήθηκαν της καταστροφής της Ιερουσαλήμ από τους Ρωμαίους το 70 Κ.Χ. . . . Ο νεκρός εναποτίθετο σε μια εσοχή που λαξευόταν στο τοίχωμα ενός ταφικού σπηλαίου· μετά την αποσύνθεση της σάρκας, τα οστά συλλέγονταν και τοποθετούνταν σε μια οστεοθήκη—συνήθως ένα κιβώτιο από διακοσμημένο ασβεστόλιθο». Οι δύο οστεοθήκες που εκτίθενται βρέθηκαν το Νοέμβριο του 1990 σε ένα ταφικό σπήλαιο. Ο αρχαιολόγος Ζβι Γκρίνχατ αναφέρει: «Η λέξη . . . ‘Καϊάφας’ πάνω σε δύο από τις οστεοθήκες του τάφου εμφανίζεται εδώ για πρώτη φορά σε αρχαιολογικό εύρημα. Πρόκειται προφανώς για το όνομα της οικογένειας του Αρχιερέα Καϊάφα, ο οποίος μνημονεύεται . . . στην Καινή Διαθήκη . . . Από το δικό του σπίτι στην Ιερουσαλήμ παραδόθηκε ο Ιησούς στον Ρωμαίο επίτροπο Πόντιο Πιλάτο». Μια οστεοθήκη περιείχε τα οστά ενός άντρα 60 περίπου χρονών. Οι λόγιοι πιθανολογούν ότι αυτά είναι στην πραγματικότητα τα οστά του Καϊάφα. Ένας λόγιος ανάγει τα ευρήματα στην εποχή του Ιησού: «Ένα νόμισμα που βρέθηκε σε μια από τις άλλες οστεοθήκες είχε κοπεί από τον Ηρώδη Αγρίππα (37-44 Κ.Χ.). Οι δύο οστεοθήκες με το όνομα Καϊάφας μπορεί να χρονολογούνται από την αρχή του αιώνα».
Ο Γουίλιαμ Τζ. Ντίβερ, καθηγητής αρχαιολογίας της Εγγύς Ανατολής στο Πανεπιστήμιο της Αριζόνας, έκανε το εξής σχόλιο σχετικά με την Ιερουσαλήμ: «Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι τα τελευταία 15 χρόνια έχουμε μάθει περισσότερα για την αρχαιολογική ιστορία αυτής της στρατηγικής τοποθεσίας από ό,τι συνολικά τα περασμένα 150 χρόνια». Είναι βέβαιο ότι πολλές από τις μεγαλύτερες αρχαιολογικές έρευνες που έγιναν στην Ιερουσαλήμ τις τελευταίες δεκαετίες έχουν φέρει στο φως ευρήματα που διασαφηνίζουν τη Βιβλική ιστορία.
[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 9]
Αναπαράσταση της Πόλης της Ιερουσαλήμ της εποχής του Δεύτερου Ναού – βρίσκεται στο χώρο του Ξενοδοχείου Holyland, στην Ιερουσαλήμ
[Εικόνες στη σελίδα 10]
Πάνω: Νοτιοδυτική γωνία του Όρους του Ναού στην Ιερουσαλήμ
Δεξιά: Δίοδος από τη σήραγγα του Εζεκία