Καλβινισμός​—Τι Έχει Επιτελέσει Ύστερα από 500 Χρόνια;

Ο ΖΑΝ ΚΟΒΕΝ (Ιωάννης Καλβίνος) γεννήθηκε στη Νουαγιόν της Γαλλίας το 1509. Θεμελίωσε ένα θρησκευτικό κίνημα που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη ζωή πολλών ανθρώπων σε περιοχές της Ευρώπης, της Βόρειας και της Νότιας Αμερικής, της Νότιας Αφρικής και αλλού. Θεωρείται ένας από τους κορυφαίους εκκλησιαστικούς Μεταρρυθμιστές στην ιστορία του Δυτικού κόσμου.

Σήμερα, περίπου 500 χρόνια μετά τη γέννηση του Καλβίνου, διάφορες θρησκευτικές ομάδες Διαμαρτυρομένων (ή αλλιώς Προτεσταντών), όπως οι Μεταρρυθμισμένοι, οι Κογκρεγκασιοναλιστές και άλλες εκκλησίες Πουριτανών, εξακολουθούν να διατηρούν ζωντανό με τον έναν ή τον άλλον τρόπο τον Καλβινισμό​—τις ιδέες και τις διδασκαλίες του Καλβίνου. Τον περασμένο Σεπτέμβριο, η Παγκόσμια Ένωση Μεταρρυθμισμένων Εκκλησιών δήλωσε ότι αριθμεί 75 εκατομμύρια πιστούς σε 107 χώρες.

Ρήξη με τον Καθολικισμό

Ο πατέρας του Καλβίνου ήταν δικηγόρος και κατείχε τη θέση του γραμματέα της Καθολικής εκκλησίας στη Νουαγιόν. Λόγω της εργασίας του, πιθανότατα είδε από κοντά πολλά κρούσματα ανάρμοστης συμπεριφοράς κληρικών—κάτι συνηθισμένο για τον κλήρο εκείνης της εποχής. Δεν είμαστε βέβαιοι αν αυτό οδήγησε τον πατέρα και τον αδελφό του Ιωάννη σε κάποια διαμαρτυρία ή πράξη ασέβειας, αλλά τελικά αφορίστηκαν και οι δύο από την εκκλησία. Όταν ο πατέρας του πέθανε, ο Ιωάννης δυσκολεύτηκε να του εξασφαλίσει Χριστιανική ταφή. Αυτό το συμβάν πιθανώς παγίωσε τη δυσπιστία του απέναντι στον Καθολικισμό.

Τα περισσότερα συγγράμματα σχετικά με τον Καλβίνο δεν δίνουν πολλές πληροφορίες για τα νεανικά του χρόνια, πέραν του ότι τον περιγράφουν ως κλειστό και μη κοινωνικό χαρακτήρα. Ακόμη και όταν σπούδαζε στο Παρίσι, στην Ορλεάνη και στην Μπουρζ, φαίνεται ότι δεν είχε πολλούς φίλους. Αλλά ο Καλβίνος ήταν προικισμένος με ευστροφία και εκπληκτική μνήμη. Χάρη σε αυτά τα προτερήματα, καθώς και στην τρομερή εργατικότητά του​—μελετούσε καθημερινά από τις πέντε το πρωί ως τα μεσάνυχτα—​κατάφερε τελικά να γίνει διδάκτορας της νομικής πριν κλείσει τα 23 του χρόνια. Έμαθε επίσης την εβραϊκή, την ελληνική και τη λατινική ώστε να μελετάει την Αγία Γραφή. Πρωτίστως, όμως, ο Καλβίνος ήταν γνωστός για τη σοβαρή και πειθαρχημένη στάση του απέναντι στην εργασία, ένα χαρακτηριστικό που πολλοί συνδέουν με τον Καλβινισμό μέχρι σήμερα.

Στο μεταξύ, από την άλλη πλευρά των συνόρων, στη Γερμανία, ο Μαρτίνος Λούθηρος επέκρινε ανοιχτά την Καθολική Εκκλησία για τη διαφθορά και τις αντιγραφικές της διδασκαλίες. Πιστεύεται γενικά ότι το 1517 θυροκόλλησε τις 95 θέσεις του, ή αλλιώς σημεία διαμαρτυρίας, σε έναν ναό της Βιτεμβέργης, απαιτώντας εκκλησιαστικές μεταρρυθμίσεις. Πολλοί τάχθηκαν με τον Λούθηρο, και η Μεταρρύθμιση εξαπλώθηκε γρήγορα σε όλη την Ευρώπη. Όπως είναι ευνόητο, σε πολλές περιοχές υπήρξε θύελλα αντιδράσεων, και ως εκ τούτου οι Διαμαρτυρόμενοι υφίσταντο διώξεις στην προσπάθειά τους να διαδώσουν τις απόψεις τους. Το 1533 στο Παρίσι, ο Νικόλαος Κοπ, φίλος του Καλβίνου, εκφώνησε έναν λόγο υπέρ του Λούθηρου και, επειδή ο Καλβίνος τον είχε βοηθήσει να τον συντάξει, τόσο ο ίδιος όσο και ο Κοπ αναγκάστηκαν να φύγουν για να σώσουν τη ζωή τους. Ο Καλβίνος δεν επέστρεψε ποτέ στη Γαλλία για μόνιμη εγκατάσταση.

Το 1536, ο Καλβίνος δημοσίευσε τις Αρχές της Χριστιανικής Θρησκείας (Christianae Religionis Institutio), ένα πραγματικό εγχειρίδιο της πίστης των Διαμαρτυρομένων. Το απηύθυνε στον Βασιλιά Φραγκίσκο Α΄, υπερασπιζόμενος τους Γάλλους Διαμαρτυρομένους, οι οποίοι έγιναν αργότερα γνωστοί ως Ουγενότοι. Ο Καλβίνος έστρεψε τα πυρά του ενάντια στις Καθολικές διδασκαλίες και υποστήριξε τον ακρογωνιαίο λίθο της δικής του πίστης​—την κυριαρχία του Θεού. Οι Αρχές του Καλβίνου είναι φημισμένες, όχι μόνο για τον αντίκτυπό τους σε θρησκευτικά ζητήματα, αλλά και για την επίδραση που άσκησαν στη γαλλική γλώσσα και στο λογοτεχνικό της ύφος. Ο Καλβίνος αναγνωρίστηκε ως ένας από τους κυριότερους Μεταρρυθμιστές. Τελικά, εγκαταστάθηκε στη Γενεύη της Ελβετίας, και από το 1541 κατέστησε αυτή την πόλη επίκεντρο των μεταρρυθμίσεών του.

Μεταρρυθμίσεις στη Γενεύη

Ο Καλβίνος άλλαξε εκ βάθρων τη Γενεύη. Υποκινούμενος από έντονο αίσθημα ηθικής και δικαίου, τη μετέτρεψε από «κακόφημη πόλη σε μια πόλη όπου οι ζωές των πάντων διέπονταν από αυστηρό κώδικα ηθικής», επισημαίνει η Εγκυκλοπαίδεια της Θρησκείας (Encyclopedia of Religion). Συντελέστηκαν αλλαγές και με άλλους τρόπους. Η Δρ Ζαμπίνε Βιτ, έφορος του Γερμανικού Ιστορικού Μουσείου στο Βερολίνο, εξηγεί: «Λόγω των θρησκευτικών πολέμων στη Γαλλία, ο πληθυσμός [της Γενεύης] διπλασιάστηκε μέσα σε λίγα χρόνια ύστερα από την εισροή χιλιάδων Διαμαρτυρόμενων προσφύγων». Οι Ουγενότοι, των οποίων η στάση απέναντι στην εργασία ήταν παρόμοια με του Καλβίνου, έδωσαν ώθηση στην οικονομία της πόλης, καθιστώντας τη Γενεύη κέντρο τυπογραφίας και ωρολογοποιίας.

Στη Γενεύη ήρθαν επίσης πρόσφυγες από άλλες χώρες, ανάμεσά τους και πολλοί από την Αγγλία, όπου οι Διαμαρτυρόμενοι κινδύνευαν από τη Βασίλισσα Μαρία Α΄. Ως αποτέλεσμα, οι Καλβινιστές, οι οποίοι αποτελούνταν κυρίως από μειονότητες εξορίστων, ανέπτυξαν αυτό που το θρησκευτικό περιοδικό Ο Σημερινός Χριστιανός (Christ in der Gegenwart) περιγράφει ως «θεολογία των διωκομένων». Το 1560 οι πρόσφυγες εξέδωσαν τη Βίβλο της Γενεύης, την πρώτη Γραφή στην αγγλική η οποία περιείχε αριθμημένα εδάφια. Λόγω του μικρού της μεγέθους, προσφερόταν για προσωπική μελέτη του Λόγου του Θεού. Αυτή ήταν πιθανότατα η Βιβλική μετάφραση που πήραν μαζί τους οι Πουριτανοί όταν μετανάστευσαν στη Βόρεια Αμερική το 1620.

Ωστόσο, η Γενεύη δεν αποδείχτηκε ασφαλές καταφύγιο για όλους. Ο Μιχαήλ Σερβέτος, γεννημένος το 1511 στην Ισπανία, είχε σπουδάσει την ελληνική, τη λατινική και την εβραϊκή, καθώς και ιατρική, ίσως είχε δε γνωριστεί με τον Καλβίνο όταν ήταν και οι δύο φοιτητές στο Παρίσι. Μελετώντας τη Γραφή, ο Σερβέτος κατάλαβε ότι το δόγμα της Τριάδας είναι αντιγραφικό. Επιχείρησε να αλληλογραφήσει με τον Καλβίνο γύρω από αυτό το ζήτημα, αλλά εκείνος τήρησε εχθρική στάση απέναντί του. Διωκόμενος από τους Καθολικούς στη Γαλλία, ο Σερβέτος κατέφυγε στην πόλη του Καλβίνου, τη Γενεύη. Εκεί, αντί να τον καλοδεχτούν, τον συνέλαβαν, τον δίκασαν ως αιρετικό και τον έκαψαν στην πυρά το 1553. «Η εκτέλεση του Σερβέτου παραμένει μελανό σημείο για τη ζωή και το έργο του κατά τα άλλα λαμπρού Μεταρρυθμιστή [Καλβίνου]», λέει ο ιστορικός Φρίντριχ Ένινγκερ.

Στα πλαίσια των μεταρρυθμιστικών του επιδιώξεων, ο Καλβίνος παρήγαγε πλούσιο συγγραφικό έργο. Λέγεται ότι συνέγραψε περισσότερες από 100 πραγματείες και 1.000 επιστολές, καθώς επίσης ότι εκφώνησε στη Γενεύη περίπου 4.000 λόγους. Με όλα αυτά, ο Καλβίνος, όχι μόνο προώθησε την άποψή του για το πώς πρέπει να είναι η Χριστιανοσύνη, αλλά επίσης επιδίωξε να επιβάλει τον τρόπο με τον οποίο πίστευε ότι οφείλουν να ζουν οι Χριστιανοί. Επικέντρωσε τη δράση του στη Γενεύη, την οποία οραματιζόταν τρόπον τινά ως πόλη του Θεού.a

Τι απέφεραν οι άοκνες μεταρρυθμιστικές προσπάθειες του Καλβίνου στη Γενεύη; Σύμφωνα με την Ομοσπονδιακή Στατιστική Υπηρεσία της Ελβετίας, το έτος 2000, μόνο το 16 τοις εκατό των κατοίκων της Γενεύης ανήκε στη Μεταρρυθμισμένη (Καλβινιστική) Εκκλησία, οι δε Καθολικοί σε αυτή την πόλη είναι περισσότεροι από τους Καλβινιστές.

Εξαπλώνεται η Θρησκευτική Διχόνοια

Στον απόηχο της Μεταρρύθμισης, πόλεις και κράτη προσχωρούσαν στον Καθολικισμό, στο Λουθηρανισμό ή στον Καλβινισμό, καθιστώντας την Ευρώπη πεδίο θρησκευτικής διχόνοιας. Μολονότι οι Μεταρρυθμιστές επέκριναν ομόφωνα την Καθολική Εκκλησία, διαφωνούσαν μεταξύ τους. Η Δρ Βιτ, λόγια της οποίας αναφέρθηκαν προηγουμένως, σημειώνει: «Εμφανίστηκαν θεολογικές διαφορές ακόμη και στην παράταξη των Διαμαρτυρομένων». Παρότι όλοι δέχονταν ότι βάση της Χριστιανικής πίστης πρέπει να είναι η Αγία Γραφή, υπήρχαν μεγάλες διαφορές στις διδασκαλίες τους. Το φλέγον ζήτημα ήταν η σημασία του λεγόμενου Μυστικού Δείπνου και της παρουσίας του Χριστού. Σταδιακά, ο Καλβινισμός ανέπτυξε ένα από τα πλέον αμφιλεγόμενα δόγματά του​—τον προκαθορισμό.

Δημιουργήθηκε μεγάλη αντιλογία γύρω από την έννοια του προκαθορισμού. Σύμφωνα με κάποια ομάδα Καλβινιστών, προτού καν αμαρτήσουν οι άνθρωποι, ο Θεός είχε αποφασίσει ότι μόνο λίγοι εκλεκτοί θα σώζονταν μέσω του Χριστού, ενώ όλοι οι άλλοι επρόκειτο να εγκαταλειφθούν στην τύχη τους. Ως εκ τούτου, αυτοί πίστευαν ότι η σωτηρία είναι ζήτημα βουλής του Θεού και ότι όλοι οι άνθρωποι δεν είναι ίσοι. Άλλοι Καλβινιστές θεωρούσαν ότι η σωτηρία γίνεται διαθέσιμη σε όλους και ότι η αποδοχή της ή όχι είναι θέμα προσωπικής επιλογής. Επομένως, η σωτηρία εξαρτάται από την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου. Πολύ καιρό μετά το θάνατο του Καλβίνου, ο Καλβινισμός πάλευε ακόμη με ζητήματα όπως η βουλή του Θεού, η ελεύθερη βούληση του ανθρώπου και οι ίσες ευκαιρίες για όλους.

Η Κηλιδωμένη Κληρονομιά του Καλβινισμού

Τον 20ό αιώνα, η Καλβινιστική Ολλανδική Μεταρρυθμισμένη Εκκλησία χρησιμοποίησε τον προκαθορισμό ως βάση για τις φυλετικές διακρίσεις στη Νότια Αφρική. Ο Νέλσον Μαντέλα, ο πρώτος μαύρος πρόεδρος της Νότιας Αφρικής, είπε τα εξής για την κυβερνητική πολιτική που προωθούσε την υπεροχή των λευκών: «Αυτή η πολιτική υποστηριζόταν από την Ολλανδική Μεταρρυθμισμένη Εκκλησία, η οποία παρείχε στο απαρτχάιντ θρησκευτικό έρεισμα υποδηλώνοντας ότι οι Αφρικάνερς ήταν ο εκλεκτός λαός του Θεού, ενώ οι μαύροι υποδεέστερο είδος. Στην κοσμοθεωρία του Αφρικάνερ, το απαρτχάιντ και η εκκλησία ήταν αλληλένδετα».

Τη δεκαετία του 1990, η Ολλανδική Μεταρρυθμισμένη Εκκλησία ζήτησε δημόσια συγνώμη για τη στήριξη που πρόσφερε στο απαρτχάιντ. Σε μια επίσημη δήλωση, τη λεγόμενη Διακήρυξη του Ράστενμπερχ, οι εκκλησιαστικοί ηγέτες παραδέχτηκαν: «Μερικοί χρησιμοποιήσαμε με εσφαλμένο τρόπο την Αγία Γραφή για να δικαιολογήσουμε το απαρτχάιντ, κάνοντας πολλούς να πιστεύουν ότι ήταν καθαγιασμένο από τον Θεό». Στην πάροδο των ετών, η εκκλησία, με τη στάση της απέναντι στο απαρτχάιντ, όχι μόνο συντέλεσε στα παθήματα που προξένησε η φυλετική προκατάληψη, αλλά άφησε και να εννοηθεί ότι υπεύθυνος ήταν ο Θεός!

Ο Ιωάννης Καλβίνος πέθανε στη Γενεύη το 1564. Στο τέλος, λέγεται ότι ευχαρίστησε τους ομοθρήσκους του «επειδή είχαν αποδώσει τόσες τιμές σε κάποιον ο οποίος σαφώς δεν τις άξιζε» και ότι ζήτησε συγχώρηση για τις επίμονες αδυναμίες του​—την ανυπομονησία και το θυμό. Έστω και έτσι, όμως, είναι αναμφισβήτητο ότι η στάση των Διαμαρτυρομένων απέναντι στην εργασία​—χαρακτηριστικά της οποίας είναι η φιλοπονία, η αυτοπειθαρχία και η προσήλωση στο καθήκον—​μοιάζει πολύ με την προσωπικότητα και τις αξίες του Ιωάννη Καλβίνου.

[Υποσημείωση]

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 21]

Στον απόηχο της Μεταρρύθμισης, πόλεις και κράτη προσχωρούσαν στον Καθολικισμό, στο Λουθηρανισμό ή στον Καλβινισμό, καθιστώντας την Ευρώπη πεδίο θρησκευτικής διχόνοιας

[Χάρτης στη σελίδα 18]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

ΙΣΠΑΝΙΑ

ΓΑΛΛΙΑ

ΠΑΡΙΣΙ

Νουαγιόν

Ορλεάνη

Μπουρζ

ΕΛΒΕΤΙΑ

ΓΕΝΕΥΗ

[Εικόνα στη σελίδα 19]

Οι «Αρχές» του Καλβίνου (1536) αποτέλεσαν βάση για την πίστη των Διαμαρτυρομένων

[Ευχαριστίες]

© INTERFOTO/Alamy

[Εικόνα στη σελίδα 20]

Η εκτέλεση του Σερβέτου παραμένει μελανό σημείο για τη ζωή και το έργο του Καλβίνου

[Ευχαριστίες]

© Mary Evans Picture Library

[Εικόνα στη σελίδα 21]

Η «Βίβλος της Γενεύης» (1560) είναι η πρώτη Γραφή στην αγγλική με αριθμημένα εδάφια

[Ευχαριστίες]

Courtesy American Bible Society

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 18]

French town: © Mary Evans Picture Library