کتاب مقدس چگونه فراز و نشیب‌ها را پشت سر گذارده است؟
آتش، رطوبت و کپک دشمنان طبیعی نوشته‌های باستانی بودند. کتاب مقدس نیز از این خطرات مصون نبوده است. اینکه چگونه این کتاب در میان دیگر نوشته‌های باستانی از گزند زمان در امان مانده و به قابل دسترس‌ترین کتاب دنیا تبدیل شده است، امری است استثنایی. تاریخچهٔ آن شایستهٔ بررسی عمیق‌تری است.
نگارندگان کتاب مقدس نوشته‌های خود را بر روی سنگ یا لوحه‌های گلی بادوام حک نکردند. آنها از قرار معلوم نوشته‌های خود را بر روی موادی فاسدشدنی، از قبیل پاپیروس (که از گیاهی مصری به همین نام ساخته می‌شد) و پوست حیوانات، می‌نوشتند.
اغلب چه بر سر نوشته‌های اصلی آمده است؟ احتمالاً این نوشته‌ها سال‌ها پیش در اسرائیل باستان پوسیده و از بین رفته‌اند. محققی به نام اسکار پارِت چنین می‌گوید: «این لوازم تحریر هر دو [پاپیروس و چرم] در مقابل رطوبت، کپک و انواع حشرات بسیار آسیب‌پذیرند. همهٔ ما به تجربه می‌دانیم که کاغذ و حتی چرم کلفت چقدر براحتی در هوای آزاد یا اتاقی نمناک می‌پوسند و از بین می‌روند.»۱
اگر نوشته‌های اصلی کتاب مقدس دیگر موجود نیستند، پس نوشته‌های نگارندگان کتاب مقدس چگونه تا به امروز باقی مانده‌اند؟
همت نسخه‌بردارانِ دقیق در حفظ کتاب مقدس
کمی پس از آنکه نوشته‌های اصلی به رشتهٔ تحریر درآمدند، کار تهیهٔ نسخه‌های دست‌نوشته از آنها آغاز شد. نسخه‌برداری از نوشته‌های مقدس در اسرائیل باستان به صورت حرفه و شغل درآمد. (عَزْرا ۷:۶؛ مزمور ۴۵:۱) اما این نسخه‌برداری‌ها نیز بر روی مواد فاسدشدنی انجام می‌گرفت. سرانجام اینها نیز جای خود را به نسخه‌های دست‌نوشتهٔ دیگر می‌دادند. هنگامی که نسخه‌های اصلی از میان رفتند، این نسخه‌ها پایهٔ دست‌نوشته‌های آینده را تشکیل دادند. نسخه‌برداری از نسخه‌ها قرن‌ها ادامه یافت. آیا اشتباهاتی که نسخه‌بردارها در طی قرن‌ها انجام دادند تغییر فاحشی در متن کتاب مقدس به وجود آورده است؟ بر طبق شواهد امر پاسخ این پرسش منفی است.
آن نسخه‌برداران حرفه‌ای، خود را وقف این کار می‌کردند. آنان احترام بسیاری برای نوشته‌هایی که از آنها نسخه‌برداری می‌کردند قائل بودند. و کار خود را با موشکافی و دقت انجام می‌دادند. کلمهٔ عبری که «کاتب» یا نسخه‌بردار ترجمه شده است زُفرِ است که معنای شمردن و ثبت کردن نیز در آن مستتر است. برای آنکه نشان دهیم این نسخه‌برداران یا کاتبان تا چه حد دقت عمل داشتند ماسورائی‌ها را در نظر می‌گیریم.a محققی به نام توماس هارت‌وِل هُرن، در مورد آنها چنین می‌گوید: «آنها . . . حرفی را که در وسط متن اسفار پنجگانه [پنج کتاب اول کتاب مقدس] و همینطور عبارتی را که در وسط هر کتاب قرار داشت، محاسبه می‌کردند، و حساب می‌کردند که هر حرف الفبا [عبری] چند بار در کل نوشته‌های مقدس عبرانی آمده است.»۳
بنابراین، نسخه‌برداران ماهر از روش‌های مختلفی برای نشانه‌گذاری استفاده می‌کردند. برای آنکه حتی یک حرف از متن کتاب مقدس از قلم نیفتد، آنها نه تنها کلمات بلکه حروف متن نسخه‌برداری شده را نیز می‌شمردند. توجه موشکافانه و دقیقی را که به این کار مبذول می‌داشتند تصور کنید: گفته می‌شود که آنها همهٔ ۱۴۰،۸۱۵ حرف موجود در نوشته‌های مقدس عبرانی را می‌شمردند!۴ چنین پشتکار و تلاشی ضامن دقت فوق‌العادهٔ این متون بود.
با این حال این نسخه‌برداران نیز از خطا مبرا نبودند. آیا مدرکی برای اثبات این امر وجود دارد که متن کتاب مقدس با وجود قرن‌ها نسخه‌برداری هنوز معتبر و مطمئن است؟
اطمینان بر پایه‌ای استوار
دلایل محکمی وجود دارند که کتاب مقدس به طور صحیح و دقیق به دست ما رسیده است. شاهد این امر نسخه‌های دست‌نوشتهٔ موجود است — حدود ۶۰۰۰ نسخه از کل یا بخش‌هایی از نوشته‌های مقدس عبرانی و قریب ۵۰۰۰ نسخه از نوشته‌های مسیحی به زبان یونانی وجود دارند. در میان آنها دست‌نوشته‌ای از نوشته‌های مقدس عبرانی وجود دارد که در سال ۱۹۴۷ کشف شده و نشانگر دقت شگرفی است که در نسخه‌برداری از نوشته‌های مقدس مبذول می‌داشتند. آن را «بزرگترین دست‌نوشتهٔ مکشوفهٔ دوران معاصر» می‌دانند.۵
چوپان جوانِ بادیه‌نشینی اوایل آن سال هنگام مراقبت از گلهٔ خود، در نزدیکی بحرالمیّت غاری کشف کرد. در این غار تعدادی کوزهٔ گلی یافت که اغلب خالی بودند. اما در یکی از کوزه‌ها که مهر و موم شده بود، طوماری چرمی قرار داشت که با دقت در کتان پیچیده شده بود و حاوی متن کامل کتاب اِشَعْیا از کتاب مقدس بود. بر روی این طومار، که بخوبی محفوظ مانده ولی فرسوده است می‌توان اثرات ترمیم را مشاهده کرد. آن چوپان جوان نمی‌دانست که طومار کهنه‌ای که در دست دارد سرانجام شهرتی عالمگیر خواهد یافت.
این دست‌نوشته چه خصوصیت ویژه‌ای داشت؟ در سال ۱۹۴۷ قدیمی‌ترین دست‌نوشته‌های کاملی که به زبان عبری در دست بود مربوط به حدود قرن دهم د.م. بود. در حالی که قدمت این طومار به قرن دوم ق.د.م. می‌رسیدb — یعنی بیش از هزار سال قدیمی‌تر از دست‌نوشته‌های دیگر.c محققان بسیار مشتاق بودند که این طومار را با دست‌نوشته‌هایی که مدتها پس از آن تهیه شده بود مقایسه کنند.
محققان در طی یکی از بررسی‌های خود باب پنجاه و سوم اِشَعْیا در طومار بحرالمیّت را با متن ماسورائی که یک هزار سال پس از آن تهیه شده است مقایسه کردند. کتاب مقدمه‌ای کلی بر کتاب مقدس، نتیجهٔ این بررسی را چنین توضیح می‌دهد: «از ۱۶۶ کلمه‌ای که در باب ۵۳ اِشَعْیا وجود دارد، فقط هفده حرف آن مورد تردید است. ده حرف از این حروف فقط مربوط به طرز هجی کردن این کلمات می‌شود که تأثیری بر مفهوم آنها نمی‌گذارد. چهار حرف دیگر تغییرات جزئی در سبک است، از قبیل حروف ربط. سه حرف باقیمانده کلمهٔ ‹نور› را که به آیهٔ ۱۱ اضافه شده است تشکیل می‌دهند، و تأثیر چندانی بر معنای [آیه] ندارند. . . . بنابراین، پس از یک هزار سال نسخه‌برداری، در یک بابِ ۱۶۶ کلمه‌ای، فقط یک کلمهٔ (سه حرفی) مورد تردید است — و این کلمه نیز تغییر چندانی در معنی آیهٔ مربوطه نمی‌دهد.»۷
پرفسور میلر برُوز که محتوای طومارهای بحرالمیّت را سال‌ها مورد بررسی قرار داده بود، نتیجه‌گیری مشابهی می‌کند و می‌نویسد: «بسیاری از اختلافات بین . . . طومار اِشَعْیا و متن ماسورائی را می‌توان اشتباهاتی دانست که در هنگام نسخه‌برداری صورت گرفته است. اگر اینها را کنار بگذاریم، به طور کلی تطابق شگرفی بین این متن و دست‌نوشته‌های قرون وسطی به چشم می‌خورد. چنین تطابقی برای یک دست‌نوشته که بسیار قدیمی‌تر است، به طور کلی ضامن خوبی است بر درستی متن رایج و سنتی.»۸
‹ضمانت خوب› دیگری را نیز می‌توان در مورد نسخه‌برداری از نوشته‌های مقدس یونانیِ مسیحی عنوان کرد. برای مثال، کودکس سینائی تیکوس که در قرن نوزدهم کشف شد، دست‌نوشته‌ای است بر روی پوست گوساله که به قرن چهارم د.م. بازمی‌گردد، و صحت دست‌نوشته‌های نوشته‌های مقدس یونانیِ مسیحی را که قرن‌ها بعد تهیه شده بودند تأیید کرده است. قدمت پاپیروسی که محتوی بخشی از انجیل یوحنّا بود و در ناحیهٔ فیوم در مصر کشف شد، به نیمهٔ اول قرن دوم د.م. برمی‌گردد، یعنی کمتر از پنجاه سال پس از نگارش نسخهٔ اصلی آن. این پاپیروس قرن‌ها در شن خشک محفوظ مانده بود. متن آن با دست‌نوشته‌های مربوط به دوران‌های پس از آن تطابق دارد.۹
این گواه آن است که نسخه‌برداران کار خود را با دقت بسیار انجام می‌دادند. با این حال اشتباهاتی نیز مرتکب شده‌اند. هیچیک از دست‌نوشته‌ها به تنهایی بی‌نقص نیست — طومار بحرالمیّت از کتاب اِشَعْیا نیز از این قاعده مستثنی نیست. با وجود این، محققین توانسته‌اند تفاوت‌هایی را که با متن اصلی وجود دارد یافته و تصحیح کنند.
تصحیح اشتباهات نسخه‌برداران
فرض کنید که از صد نفر خواسته شود تا از یک سند طولانی نسخهٔ دست‌نویس تهیه کنند. بدون شک حداقل تعدادی از این نسخه‌ها محتوی اشتباهاتی خواهند بود. اما اشتباهات همهٔ این افراد یکسان نخواهند بود. اگر شما وظیفه داشتید که همهٔ این صد نسخه را با یکدیگر مقایسه کنید، حتی بدون آنکه اصل سند را دیده باشید، می‌توانستید اشتباهات را یافته و متن دقیق سند اصلی را تعیین کنید.
به همین ترتیب، همهٔ نسخه‌برداران کتاب مقدس نیز مرتکب اشتباهات مشابهی نشده‌اند. منتقدینِ متن با کمک هزاران دست‌نوشته‌ای که از کتاب مقدس موجود و آمادهٔ تحلیل مقایسه‌ای است، توانسته‌اند اشتباهات را بیابند و متن اصلی را تعیین کنند و نکاتی را که احتیاج به تصحیح دارند ثبت کنند. منتقدینِ متن با کمک این مطالعهٔ دقیق، متونی نمونه به زبان‌های اصلی تهیه کرده‌اند. در این متونِ ویرایش شدهٔ عبرانی و یونانی از کلماتی اقتباس شده است که عموماً به عنوان کلمات اصلی پذیرفته شده‌اند و اغلب در پاورقی‌ها اَشکال پیشنهادی دیگر عبارت مربوطه که ممکن است در دست‌نوشته‌های دیگر آمده باشد ذکر شده‌اند. مترجمان کتاب مقدس برای ترجمهٔ کتاب مقدس به زبان‌های معاصر، از متونی که محققین متن ویرایش کرده‌اند استفاده می‌کنند.
بنابراین هنگامی که یکی از ترجمه‌های معاصر کتاب مقدس را به دست می‌گیریم، می‌توانیم اطمینان داشته باشیم که متون عبرانی و یونانیی که برای ترجمهٔ آنها مورد استفاده قرار گرفته‌اند با امانت چشمگیری معرف کلمات نگارندگان اصلی کتاب مقدس هستند.d شرح این امر که کتاب مقدس چگونه پس از هزاران سال نسخه‌برداری با دست هنوز باقی مانده است حقاً فوق‌العاده است. سِر فرِدریک کِنیُون، که سال‌ها متصدی موزهٔ بریتانیا بود، اظهار کرده است: «با اطمینان کامل می‌توانم ادعا کنم که متن کتاب مقدس از لحاظ محتوا قابل اعتماد است . . . این ادعا را در مورد هیچ کتاب باستانی دیگری در دنیا نمی‌توان کرد.»۱۰
[پاورقی‌ها]
a ماسورائی‌ها (یعنی «استادان عرف») نسخه‌برداران (کاتبان) نوشته‌های مقدس عبرانی بودند که بین قرون ششم و دهم د.م. زندگی می‌کردند. نُسَخی را که آنها تهیه کرده‌اند متون ماسورائی خوانده می‌شوند.۲
b ق.د.م. به معنی «قبل از دوران ما» و د.م. به معنی «دوران ما» است، که اغلب به ترتیب به صورت «قبل از میلاد،» و «میلادی» ذکر می‌شوند.
c اِمانوئل تُوو در کتاب خود با نام نقد متن کتاب مقدس عبرانی، می‌نویسد: «قدمت a1QIsa [طومار بحرالمیّت از کتاب اِشَعْیا] با کمک آزمایش کربنِ چهارده، به سال‌های ۲۲۰ تا ۱۰۷ ق.د.م. برمی‌گردد (تاریخ آن از نظر علم خطوط قدیمی: ۱۲۵-۱۰۰ ق.د.م.) . . . روش تعیین تاریخ خطوط قدیمی، که در سال‌های اخیر پیشرفت کرده است، و به کمک آن می‌توان با مقایسهٔ شکل و جای حروف با منابع خارجی مانند سکه‌های تاریخ‌دار و کتیبه‌ها، تاریخ بسیار دقیق نوشته‌ای را تعیین کرد، به صورت روشی نسبتاً مطمئن پذیرفته شده است.»۶
d البته برخی مترجمان ممکن است با دقت به متون اصلی عبرانی و یونانی پای‌بند بمانند و برخی دیگر چنین نکنند.
[تصویر در صفحهٔ ۸]
کتاب مقدس به همت نسخه‌برداران ماهر محفوظ مانده است
[تصویر در صفحهٔ ۹]
طومار بحرالمیّت از کتاب اِشَعْیا (که رونوشت عین آن را در اینجا می‌بینید) عملاً برابر متن ماسورائی است که یک هزار سال بعد تهیه شده است.