Wase Dua

Vakararamataka na Kawatamata e Dua na Parofita ni Kalou

1, 2. Na ituvaki vakacava ena gauna oqo e vakavu nuiqawaqawa vakalevu tiko vua na tamata?

EDA bula ena itabagauna e sa voleka ni rawata kece ga kina na tamata na ka. Sa vukaca na maliwalala, bulia na kompiuta vereverea, sa rawa ni veisautaka na sela ni veika bula, e so tale na vakadidike vou vakasaenitisi e sa vakarabailevutaka na rawaka ni tamata, e vaka me nuitaki kina e dua na bula e vinaka cake​—de dua ena balavu cake tale ga.

² Ia, vakacava na levu ni ka e sa rawata na tamata, sa na rawa beka nida kua ni lokataka kina na noda katuba? Sa vakaotia beka na ririkotaki ni ivalu? Sa vakaotia beka na tauvimate se kauta laivi na rarawa e dau vu mai na nona mate e dua na wekada se na noda itokani dredre? Sega sara! Se mani vakacava na levu ni ka e rawata na tamata, ena vakaiyalayala tiko ga. E kaya e dua na itukutuku e tabaka na Worldwatch Institute: “Eda sa kila na sala meda yaco rawa kina ina vula, sa da bulia e so na mona kaukaua sara ni kompiuta, eda veisautaka rawa tale ga na sela ni tamata. Ia, eda se sega tiko ga ni vakasavasavataka rawa na medra wai e dua na bilioni na lewe i vuravura, eda sega ni vakabera rawa na totolo ni nodra sa kawaboko tiko e vica vata na udolu na veimataqali manumanu, e sega tale ga ni rawa meda vakarautaka na livaliva, na waiwai kei na koala e ganiti keda, ena gauna vata oqori meda kua ni lai vakaleqa na noda vuravura.” Sa rauta mera nuiqawaqawataka tu e levu na gauna se bera mai, era veilecayaki, era sega ni kila se e vei era na vakacegui kina se o cei mera nuitaka.

3. Na cava e yaco voli e Juta ena ikawalu ni senitiuri B.S.K.?

³ Na ituvaki eda sotava tiko nikua e tautauvata kei na kena era sotava na tamata ni Kalou ena ikawalu ni senitiuri B.S.K. Ena gauna oya, e talai Aisea kina na Kalou me kauta na itukutuku ni vakacegu vei ira na lewe i Juta, ni oqori sara ga na ka era gadreva tu. E sokonu na matanitu ena veika vakadomobula e sa yaco. E levu era sautaninini ena vuku ni nodra sa vakarau yanaraka na vanua na mataivalu vakarerevaki ni Asiria. Mera qara bula e vei na tamata ni Kalou? E gusudra wale ga na yaca i Jiova, ia era lai vakararavi ga ina tamata.​—2 Tui 16:7; 18:21.

Na Rarama ena Vanua Buto

4. E rua na itukutuku cava e vakacolati vei Aisea me kacivaka?

⁴ E sa na vakarusai o Jerusalemi ena vuku ni talaidredre i Juta, era na kau vakavesu i Papiloni na lewena. Io, sa voleka na gauna ca. E talai Aisea yani o Jiova me lai parofisaitaka na gauna vakaloloma oqo, ia e vakaroti koya tale ga me kacivaka e dua na itukutuku vinaka. Era na qai sere mai Papiloni na Jiu ni oti e 70 na yabaki ni nodra tiko vakavesu! Era na suka ena marau i Saioni e dua na ilawalawa, ena nodra na itavi bibi mera vakalesuya tale na sokalou savasava ena vanua oya. Ena itukutuku marautaki oqo, sa vakavuna kina o Jiova ena gusu i koya na nona parofita me cila yani na rarama ena vanua buto.

5. Na cava e tukuna dede tu mai kina o Jiova na nona inaki ni bera ni vakayacori?

⁵ A sega ni lala sara o Juta ena gauna oya, e qai lala ni oti e dua vakacaca na senitiuri mai na gauna e vola kina o Aisea na nona parofisai. Ia, na cava e se vakatakila dede sara tu mai kina o Jiova na nona inaki? Sega li nira sa na mate makawa o ira era a rogoca na parofisai i Aisea ena gauna e qai vakayacori kina na parofisai oya? E dina oya. Ia, o ira era bula tiko ena gauna e qai vakarusai kina o Jerusalemi ena 607 B.S.K., e sa na tu vei ira na itukutuku ni parofisai e vakavuna o Jiova me vola o Aisea. Ena sega ni veibataki tale kina ni o Jiova e “dautukuna na kenai vakataotioti mai na kenai vakatekivu, ia mai na gauna eliu . . . sa tukuna na ka sa bera ni caka.”​—Aisea 46:10; 55:10, 11.

6. Ena sala cava e duatani ga kina o Jiova mai vei ira kece na tamata dau yalayala?

⁶ O Jiova duadua ga e rawa ni doudou me kaya na veika oqo. Ena rawa ni yalataka beka e dua na tamata na ka me na yaco ena vica tale na vula se yabaki ni raica na draki ni bula e donuya kei na ituvaki vakapolitiki. Ia, o Jiova duadua ga e rawa ni dusia vakamatata na ka ena yaco ena dua ga na gauna, se mani vakacava sara na yawa ni gauna me na qai yaco kina. E rawa sara mada ga ni vakaukauataki ira na nona tamata mera parofisaitaka na ka me yaco ni bera sara na kena gauna. E kaya na iVolatabu: “Ena sega ni vakayacora e dua na ka na Turaga ko Jiova, ena vakaraitaka mada ga na nona vosa vuni vei ira na nonai talatala na parofita.”​—Emosi 3:7.

E Vica na “Aisea”?

7. Era veibataka vakacava e so na volai ni Aisea, ena vuku ni cava?

⁷ Era veiletitaka e levu na dau vakadidike na kena tukuni ni vola o Aisea na ivola oqo, vakabibi ni ka e volai kina e qai yaco sara ena dua na gauna e muri. Era vakabauta na dau vakalelewa ni duatani tale e vola na iotioti ni vica na wase ni ivola i Aisea, e dua e bula ena ikaono ni senitiuri B.S.K., ena gauna ni nodra tu vakavesu na Jiu mai Papiloni se ni oti nodra tu vakavesu. Era kaya ni parofisai me baleta na vakalalai kei Juta e qai volai ni sa lala dina na koro, kena ibalebale ni a sega ni parofisaitaki. Era kaya tale ga na dau vakalelewa oqo ni volai na Ais wase 40 lako yani, me vaka sara ga e matanitu qaqa tiko o Papiloni, ra qai vesu tiko e kea na Isireli. Era kaya kina ni o cei ga e vola na iotioti ni vica na wase ni ivola i Aisea e vola ena gauna oya​—donuya na ikaono ni senitiuri B.S.K. E yavutaki vinaka beka na nanuma oqo? Sega sara!

8. E tekivu e naica na veibataki ni tamata e vola na Aisea, e qai tete vakacava?

⁸ Ia, ena ika12 ni senitiuri S.K. sara e sa qai mai veibataki kina o koya e vola na ivola i Aisea. E tekivuna na veiba oqo e dua na vuku o Abraham Ibn Ezra, e Jiu o koya. “Ena nona vakamacalataka na Aisea,” e vakaraitaka na Encyclopaedia Judaica, “e kaya [o Abraham Ibn Ezra] ni ikarua ni veimama ni ivola i Aisea, tekivu mai na wase 40, e vola e dua na parofita e bula donuya na nodra kau vakavesu i Papiloni na Jiu, kei na vica na yabaki nira sa suka tale i Saioni.” Donuya na ika18 kei na ika19 ni senitiuri, sa ra mai ciqoma kina na vakasama nei Ibn Ezra e levu na dau vakadidike, e dua vei ira oqo o Johann Christoph Doederlein, e dua na daunicioloji ni Jamani a tabaka na nona ivolavakamacala ni Aisea ena 1775, qai tabaka tale na kena ikarua ena 1789. E kaya na ivolavakamacala ni iVolatabu na New Century Bible Commentary: “O ira kece na dau vakadidike, qai vo wale ga e vica, era sa mai ciqoma na vakasama i Doederlein . . . oya ni parofisai kece mai na wase 40-66 ni ivola i Aisea a sega ni vola na parofita o Aisea a bula ena ikawalu ni senitiuri, e dua tani e qai vola sara e muri.”

9. (a) Era wasewasea vakacava na ivola i Aisea e so? (b) E umana vakacava e dua na dauvakamacala ni iVolatabu na veibataki ni tamata e vola na Aisea?

⁹ Ia, e sega ni yala ga e kea na nodra veibataka se o cei e vola na Aisea. Na kena nanumi ni tiko na ikarua ni Aisea e lai basika tale kina e dua na vakasama vou, oya ni rairai tiko tale e dua e kedratou ikatolu na volavola.a Sa ra qai lai wasewasea tale na ivola i Aisea, e nanuma e dua na dau vakadidike ni Ais wase 15 kei na 16 e rairai vola e duatani tale na parofita, e dua tale e kaya ni dua tani tale e vola na Ais wase 23 ina 27. Bau kaya tale mada ga e dua ni sega ni rawa ni a vola o Aisea na veivosa e volai ena wase 34 kei na 35. Ena vuku ni cava? Baleta na lewe ni rua na wase oqo e via tautauvata ga kei na Ais wase 40 ina 66, koya era sa kaya oti ni vola e duatani tale, sega ni o Aisea a bula ena ikawalu ni senitiuri! Sa qai umana na vakasama kece oqo o Charles C. Torrey, e dua na dauvakamacala ni iVolatabu ena nona kaya: “Na parofita a rogo tu ni a tukuna vakailiu ‘na nodra tu vakavesu na Jiu’ e sa vuki me dua e vovoleka tale me sega ni kilai, ni voleka ni ubi koya vakadua yani na tikitiki ni nona ivola.” Ia, sega ni o ira kece na dau vakadikeva na iVolatabu era duavata kei ira era wasewasea tiko oqo na ivola i Aisea.

iVakadinadina ni Dua ga na Dauvolavola

10. Tukuna e dua na ivakaraitaki ni kena vakayagataki yarayara e dua na matavosa me vakadinadinataka ni le dua ga a vola na ivola i Aisea.

¹⁰ E tiko na vuna vinaka me vakabauti kina ni ivola i Aisea e nona cakacaka e dua ga na dauvolavola. E dua vei ira na ivakadinadina oya na tautauvata ga ni vosa e vakayagataki yarayara tiko kina. Me kena ivakaraitaki, na matavosa “na Yalosavasava ni Isireli” e basika vaka12 mai na Aisea wase 1 ina 39, vaka13 ena Aisea wase 40 ina 66, ia na ivakamacala oqo kei Jiova e basika ga vakaono ena vo ni iVolatabu kece Vakaiperiu. Na vakayagataki yarayara ni matavosa oqo ena ivola duadua ga i Aisea e vakaraitaka ni le dua ga e vola.

11. Na tautauvata cava e kune ena wase 1 ina 39 kei na wase 40 ina 66 ni Aisea?

¹¹ E tiko tale e so na ka e tautauvata kina na Aisea wase 1 ina 39 kei na wase 40 ina 66. Na rua na iwasewase oqo e vakayagataki ruarua kina na ivosavosa me vaka na yalewa sa taratara kei na “sala” se “salatu.”b E tukuni tale ga vakawasoma o “Saioni,” vaka29 mai na Ais wase 1 ina 39 qai vaka18 mai na Ais wase 40 ina 66. E sega tale ni dua na vanua ena iVolatabu e tautauvata kei na ivola i Aisea ni cavuti duadua kina vakalevu na Saioni! E kaya na International Standard Bible Encyclopedia ni o ira na ivakadinadina oqo “era vakaraitaka votu ni sega ni rawa ni a vola na ivola oqo e sivia e le dua”​—rua, tolu, se mani sivia.

12, 13. E macala vakacava mai na iVolatabu Vakirisi Vakarisito ni le dua ga e vola na ivola i Aisea?

¹² Na ivakadinadina levu duadua ni le dua ga a vola na ivola i Aisea e kunei ena iVolatabu Vakirisi Vakarisito. E vakaraitaka vakamatata na iwase ni iVolatabu uqeti vakalou oqo nira vakabauta na lotu Vakarisito ena imatai ni senitiuri ni dua ga a vola na ivola i Aisea. Me kena ivakaraitaki, o Luke a tukuni koya na matanivanua ni Iciopea a wilika tiko na ivakamacala sa tiko nikua ena Aisea wase 53, na wase era kaya tiko na dauvakalelewa nikua ni a vola e duatani tale, sega ni o Aisea. Ia, e kaya o Luke ni o koya na kai Iciopea oqo a “wilika” tiko “nai vola i Aisea na parofita.”​—Cakacaka 8:26-28.

¹³ Dua tale na dauvolavola ena Kosipeli o Maciu. A vakamacalataka o koya na kena vakayacori vei Joni na Dauveipapitaiso na vosa ni parofisai eda rawa ni kunea nikua ena Aisea 40:3. O cei a kaya o Maciu ni vola na parofisai oqo? E duatani tale beka sega ni o Aisea? Sega, e tukuna vakamatata sara ga o koya ni vola ga o “Aisea na parofita.”c (Maciu 3:1-3) Dua tale na gauna a wilika tiko o Jisu mai na ivolavivigi na veivosa sa tiko nikua ena Aisea 61:1, 2. E kaya o Luke ni vakamacalataka tiko na ka e yaco oqo: “A sa soli vua nai vola nei Aisea na parofita.” (Luke 4:17) Ena ivola i Paula vei ira na kai Roma, a tokaruataka tiko o Paula e so na ivakamacala mai na vica na wase ena itekitekivu ni ivola i Aisea, e so tale ga mai na kena icavacava, ia e sega ni bau vakalasikata vakadua ni duatani tale e vola, o Aisea ga. (Roma 10:16, 20; 15:12) E macala vakasigalevu ni o ira na lotu Vakarisito ena imatai ni senitiuri era sega ni vakabauta ni a rua, se tolu, se sivia, era a vola na ivola i Aisea.

14. Era vakamatatataka vakacava na iVolavivigi ni Waitui Mate na ka e vauca na volai ni Aisea?

¹⁴ Vakasamataka tale mada ga na ivakadinadina e kunei ena iVolavivigi ni Waitui Mate​—e levu vei ira na ivolavivigi makawa oqo era se volai sara ni bera na gauna i Jisu. E dua vei ira, e vakatokai na iVolavivigi i Aisea, e se volai sara ena ikarua ni senitiuri B.S.K., e vakacala na nodra ile na dauvakalelewa ni duatani tale, sega ni o Aisea, e mai tomana na volavola me tekivu mai na wase e 40. Ena sala cava? Ena ivolavivigi makawa oqo, na lewena eda sa mai okata oqo me wase 40 e tekivu ena iyatuvosa ena iotioti ni laini ni dua na iwasewase, qai lai vakacavari na iyatuvosa vata ga oya ena imatai ni laini ni iwasewase e tarava. O koya e lavetaka e sega sara ga ni okata me dua tale na iwasewase vou oqo, se me tekivu e kea na nona volavola e duatani tale na tamata.

15. Na cava e kaya na daunitukutuku makawa ni imatai ni senitiuri, o Flavius Josephus, ena parofisai i Aisea me baleti Sairusi?

¹⁵ Kena itinitini, raica tale ga na ivakadinadina nei Flavius Josephus, e dua na Jiu ena imatai ni senitiuri e kenadau ena itukutuku makawa. E vakaraitaka o koya ni parofisai i Aisea me baleti Sairusi a volai ena ikawalu ni senitiuri B.S.K., e kaya tale ga ni qai kila na parofisai oqo o Sairusi. “Na veika oqo e kila o Sairusi,” e vola o Josephus, “ni a wilika na ivola ni parofisai a se vola tu o Aisea ena 210 na yabaki yani i liu.” E vakamacalataka o Josephus ni yalorawarawa i Sairusi me vakatalai ira lesu na Jiu i nodra vanua e rairai vu mai na nona sa kila na ka e tukuna na parofisai, baleta e vola o Josephus ni “gu na yalo i Sairusi me vakayacora na ka e volai.”​—Jewish Antiquities, Naba XI, wase 1, parakaravu e 2.

16. Na cava eda rawa ni kaya ena nodra ile na dauvakalelewa me baleta na kena vakaraitaki ena iotioti ni vica na wase ni ivola i Aisea ni matanitu qaqa tiko o Papiloni?

¹⁶ Me vaka e sa vakaraitaki oti, mai na Aisea wase 40 lako yani, e vakamacalataki kina ni sa matanitu qaqa tiko kei vuravura o Papiloni, sa ra tiko vakavesu tale tiko ga na Isireli. Sega li ni vakaraitaka oqo ni o koya e vola e bula donuya na ikaono ni senitiuri B.S.K.? Sega ni gadrevi sara me lai bula donuya na gauna oqori. Me macala tiko ni se bera mada ga na wase 40 ni ivola i Aisea, sa dau vakamacalataki ena so na gauna o Papiloni ni sa matanitu qaqa tiko kei vuravura. Me kena ivakaraitaki, ena Aisea 13:19, e vakatokai kina o Papiloni me matanitu “rogo vei ira na veimatanitu,” se, me vaka e kaya na vakadewa na Today’s English Version, “na matanitu totoka duadua vei ira kece na matanitu.” Era vosa vakaparofisai kece oqo, ni o Papiloni e qai yaco ga me matanitu qaqa kei vuravura ni sa oti tale e dua vakacaca na senitiuri. Ena nona sega ni via vakabauta e dua na dauvakalelewa ni parofisai dina oqo, sa qai kaya ni duatani tale e vola na Aisea 13! Ia, e sega ni qai ka vou ena parofisai vakaivolatabu me vakamacalataka e dua na ka e se bera ni yaco me vaka sara ga e sa yaco oti. Na mataqali volavola vaka oqo e dau taurivaki me vakaraitaka na dei ni ka e parofisaitaki, ni na sega ni daro. (Vakatakila 21:5, 6) Io, na Kalou duadua ga e dau parofisai dina e rawa ni cavuta na vosa oqo: “Ka’u sa qai tukuna na ka vou: ni sa bera ni tubu mai, ka’u sa tukuna oti vei kemudou.”​—Aisea 42:9.

iVola ni Parofisai Nuitaki

17. Eda vakamacalataka vakacava na veisau ni ivolavolai ni ivola i Aisea me tekivu mai na wase 40?

¹⁷ Na cava e rawa nida kaya ena veika eda sa veivosakitaka mai? Na ivola i Aisea e nona cakacaka e dua na dauvolavola e uqeti koya na Kalou. E bula tu mai e dua ga na ivola oqo​—sega ni rua se tolu​—me yacova mai nikua. De ra na kaya e so ni vaka e veisau na ivolavolai ni Aisea me tekivu mai na wase 40. Ia, me nanumi tiko ni sega ni lailai mai na 46 na yabaki na nona veiqaravi voli o Aisea me parofita ni Kalou. Ena loma ni gauna oya, e namaki me na veisau na nona itukutuku, me veisau tale ga na kena itukutukuni. Me macala tiko ni sega ni ilesilesi duadua i Aisea me vakasavuya na itukutuku ni veilewai ni Kalou. E lesi tale ga me vakadewa na vosa i Jiova: “Dou vakacegui ira, dou vakacegui ira na noqu tamata.” (Aisea 40:1) Era na vakacegui o ira na Jiu era veiyalayalati kei na Kalou ena nona vosa ni yalayala, oya nira na vakasukai ina nodra vanua ni oti e 70 na yabaki nodra tu vakavesu.

18. Na usutu cava ni ivola i Aisea ena veivosakitaki ena ivola oqo?

¹⁸ Na nodra sereki mai Papiloni na Jiu e usutu ni levu na wase ni ivola i Aisea ena veivosakitaki ena ivola oqo.d E so vei ira na parofisai oqo era vakayacori sara tiko ga ena noda itabagauna oqo, me vaka eda na raica. Kena ikuri, eda na raica ena ivola i Aisea na parofisai vakatubuqoroqoro e so era a vakayacori ena bula​—kei na mate​—i koya na Luvena e duabau ga a vakatubura na Kalou. Sega ni vakatitiqataki ni na yaga vei ira na tamata ni Kalou, kei ira e so tale ena veiyasa i vuravura, na vulici ni parofisai bibi era tiko ena ivola i Aisea. O ira na parofisai oqo era vakararamataka dina na kawatamata.

[iVakamacala e ra]

[Kato ena tabana e 9]

iVakadinadina Mai na Vakadidike Vosa

Na tabana ni vakadidike vosa e dau vakamuria na veiveisau e yaco ena dua na vosa ena loma ni vica vata na yabaki. E vakadinadinataka tale na tabana oqo ni ivola i Aisea e vola e dua ga na tamata. Ke a volai e dua na iwase ni ivola i Aisea ena ikawalu ni senitiuri B.S.K., qai dua tale na kena iwase ni oti e 200 na yabaki, e dodonu me laurai na duidui ena mataqali vosa vakaiperiu e taurivaki kina. Ia, e laurai ena vakadidike e tabaka na ivola na Westminster Theological Journal, ni “macala vakasigalevu mai na vakadikevi ni vosa e vakayagataki ni a volai na Aisea 40-66 ni bera nira kau vakavesu na Isireli.” E kaya kina o koya e liutaka na vakadidike oqo: “Ke ra nanuma tiko ga na dauvakalelewa ni a volai na Aisea ena gauna ni tu vakavesu se ni sa oti na tu vakavesu, sa ra na veisaqasaqa tiko kei na macala ni vakadidike vosa.”

[iYaloyalo ena tabana e 11]

Dua na tiki ni iVolavivigi ni Waitui Mate i Aisea. Na icavacava ni Ais wase 39 e vakatakilakilataki toka ena roka damudamu

[iYaloyalo ena tabana e 12, 13]

Se vo tu e 200 na yabaki sa yalataka o Aisea nira na sereki na Jiu