Wase Rua

Taniela—Na iVola e Veilewaitaki

1, 2. E vaka me beitaki tiko ena cava na ivola i Taniela, na cava e bibi kina me raici na veika e vakadinadinataka na dina ni ivola oqo?

KAYA mada ni o tiko ena mataveilewai mo lai vakarorogo ena dua na veilewai bibi. E beitaki e dua na tagane ena cala ni veidabui. Tukuna o dauveibeitaki ni cala dina o tagane. Ia e kilai na tagane oqo ena nona daudina. E vakacava, o na via rogoca na ivakadinadina ni loya nei tagane e beitaki?

² E via vakatoka oqori na ka e baleta na ivola i Taniela. E rogo na turaga e vola ena nona daudina. Sa vica na udolu na yabaki na dokai tu mai ni ivola e vakatokayaca ga vua. E tukuni ni volai kina na veika a yaco dina. A vola o Taniela, e dua na Iperiu, a parofita ena ikavitu kei na ikaono ni senitiuri B.S.K. Ni cakacakataki vakavinaka na gauna vakaivolatabu, e macala ni veika ena ivola oqo era yaco mai na 618 B.S.K. ina 536 B.S.K. A qai volai vakaoti ena 536 B.S.K. Ia era vakacala ga na ivola oqo e so na dauveibeitaki. E so na ivola vakamacala era kaya vakadodonu se ra kaya vakababa ni itukutuku lasutaki na ivola i Taniela.

3. Na cava e kaya na New Encyclopædia Britannica me baleta na dina ni ivola i Taniela?

³ Me kena ivakaraitaki, e kaya na New Encyclopædia Britannica ni dua na gauna “a kilai tu me itukutuku dina, e lewena na parofisai dina” na ivola i Taniela. Ia na kena dina e kaya na Britannica, “a qai volai sara e muri” na Taniela, “ena gauna ni leqa levu, nira vakalolomataki na Jiu ena veiliutaki i Antiochus IV Epiphanes [na Tui Siria].” E kaya na ivola oqo ni volai na Taniela ena maliwa ni 167 kei na 164 B.S.K. E kaya tale ga ni o koya a vola na Taniela a sega ni parofisaitaka na veika ena vakarau yaco. E vola ga na “veika sa yaco oti me qai tukuni tu nira na vakarau yaco.”

4. Se tekivu vakadiloi e naica na ivola i Taniela, ia na cava e vakavuna na kena mai vakadiloi ena vica na senitiuri tiko ga oqo?

⁴ O cei e tekivuna na veibeitaki vaka oqo? E sega ni qai imatai ni gauna me vakadiloi kina na ivola i Taniela. Se tekivuna sara e dua na vuku ena ikatolu ni senitiuri S.K., o Porphyry. Me vakataki ira e levu mai na Matanitu Vakaroma ena gauna oya, a leqataka o Porphyry na tete ni lotu Vakarisito. Mani vola e 15 na ivola me vakacala kina na lotu “vou” oqo. Na ika12 ni nona ivola e vakadiloi kina na ivola i Taniela. E kaya o Porphyry ni ivola lasutaki na Taniela ni a qai vola e dua na Jiu ena ikarua ni senitiuri B.S.K. Rogo tale ga ena ika18 kei na ika19 ni senitiuri na veivakadiloi vaka oqo. Ena nodra rai na dau dikeva na iVolatabu kei ira na via vakasama vakavuku, e sega ni rawa na parofisai, na kena tukuni vakailiu na ka e se bera ni yaco. Era vakacala kina e levu na ivola i Taniela. E vaka sara ga mera veilewaitaki Taniela kei na ivola a vola. Ena nodra veivakadiloi, era kaya ni tu e levu na ivakadinadina e vakaraitaka ni sega ni vola na ivola oya o Taniela ena gauna era se tu kina vakavesu mai Papiloni na Jiu. E qai vola ga e duatani tale ni oti e vica vata na senitiuri.a Ena levu ni ka era vakatukuna, bau volai sara e dua na ivola me tokona na ivola i Taniela e vakatokai na Daniel in the Critics’ Den (Taniela Ena Loma ni Qara ni Veivakadiloi).

5. Na cava e bibi kina me kilai na dina se sega ni ivola i Taniela?

⁵ E vakacava, e tiko na ivakadinadina ni veika era kaya tiko oqo na dauveivakadiloi? Se vakadinadinataki cake na nodra kaya e so ni dinataki na veika e tukuni ena ivola i Taniela? E bibi dina na veika e tarogi tiko oqo. E sega wale ga ni baleta tiko na dina se sega ni ivola makawa oqo, ia e tara sara ga na noda veigauna mai muri. Ke lasutaki na ivola i Taniela, sa kena ibalebale ni sega tale ga ni dina na ka e yalataka tu me baleta na noda bula mai muri na kawatamata. Ia ke tiko kina na parofisai dina, sega ni sega o na via kila na kena ibalebale vei keda edaidai. O koya gona, meda raica sara mada e so na ka e vakadiloi tiko kina na ivola i Taniela.

6. Na cava e beitaki kina na ivola i Taniela ena vuku ni itukutuku ni gauna makawa e volai tu kina?

⁶ Taura mada na veibeitaki ena Encyclopedia Americana: “E rui veivakacalai e levu na itukutuku ni veika a yaco ena gauna makawa [me vaka na nodra kau vakavesu i Papiloni na Jiu]” ena ivola i Taniela. E dina beka? Meda dikeva yadua mada e tolu na veibeitaki oqo.

NA TUI A SEGA NI KILAI

7. (a) Na cava era via vakadiloya kina na daudikeva na iVolatabu na ka e kaya o Taniela me baleti Pelisasari? (b) Na cava e itinitini ni kena tukuni tiko ni turaga lasutaki o Pelisasari?

⁷ A vola o Taniela ni a tui tiko mai Papiloni o Pelisasari, na ‘luve i’ Nepukanesa ena gauna e bale kina na korolevu oya. (Taniela 5:1, 11, 18, 22, 30) Dua na ka na vakadiloi ni itukutuku oqo ni sega ni dua tale na ivola e tokona na ka e tukuna na iVolatabu me baleti Pelisasari. Na ivola ni itukutuku makawa kece ga e kaya ni a sosomitaki Nepukanesa o Nabonidus, na iotioti ni tui Papiloni. E tukuna gona ena 1850 o Ferdinand Hitzig ni o koya e vola na Taniela e rairai bulia ga na yaca i Pelisasari. Ia e sega beka ni sa rui vosa vakariri o Hitzig? Na kena sega ni volai e dua na yaca ni tui sa ivakadinadina ni a sega ga ni bula o koya? Vakauasivi ni yaco tiko oqo ena tabagauna a lailai ga na kena ivolatukutuku? E qai kune ena 1854 e so na saqa ena rusarusa ni koro makawa o Uri mai Papiloni, na vanua e toka ena ceva kei Iraki nikua. E kune kina e so na ivola nei Tui Nabonidus, bau kina nona masulaki “Peli-sa-suri, na luvequ tagane ulumatua.” Sa sega tale nira qai veiba na dauveivakadiloi: Oqo ga o Pelisasari ena ivola i Taniela.

8. Na cava e vakadinadinataka ni a veiliutaki tiko vakatui o Pelisasari me vaka e vakamacalataka o Taniela?

⁸ Ia, sega ga ni cegu na lomadra na dauveivakadiloi. “Sega ni dua na ka e vakadinadinataka oqo” e vola e dua vei ira, o H. F. Talbot. E kaya ni o koya e ceuti na yacana ena saqa oya e se gonelailai beka. Ia o Taniela e kaya ni a tui o koya. Oti ga e dua na yabaki nona vola o Talbot na ile oya, a kune tale e so na saqa e ceuti kina nira a tiko na vunivola kei ira na dauveiqaravi nei Pelisasari. E sega ni rawa gona ni dua na gonelailai o Pelisasari! A qai mai vagalui ira vakadua e so tale na ivolaqele ni tukuni kina ni dau vakayabaki nona yali tu mai Papiloni o Nabonidus. E kilai tale ga ena ivolaqele oqo ni gauna e lako kina, e dau “nuitaka tu na itutu vakatui” kei Papiloni vua na luvena tagane ulumatua (o Pelisasari). Ena veigauna oqori, a tui sara tu ga o Pelisasari​—erau tui vata kei tamana.b

9. (a) Na cava beka e vakaibalebaletaka nona kaya o Taniela ni luve i Nepukanesa o Pelisasari? (b) E cala vakacava na nodra kaya na dauveivakadiloi ni sega ni bau vakatakila o Taniela ni a bula tiko o Nabonidus?

⁹ E so e sega tiko ga ni cegu na lomadra, era vakadiloya ni cavuti Pelisasari na iVolatabu me luve i Nepukanesa, sega ni luve i Nabonidus. So sara era kaya ni sega ni bau tukuna vakalailai o Taniela ni a bula o Nabonidus. Ia ni dikevi vinaka, e sega ni dina na veivakadiloi ruarua oqori. E vakabauti ni a vakamau o Nabonidus kei na luve i Nepukanesa yalewa. Kena ibalebale ni makubu i Nepukanesa o Pelisasari. Ia ena vosa vakaiperiu kei na vosa vakaaramea, e sega na nodra vosa ni “tukana” se “makubuna”; “na luvena” e rawa ni kena ibalebale “na makubuna” se “nona kawa” sara. (Vakatauvatana Maciu 1:1.) Na kena volai tale ga o Pelisasari ena iVolatabu e rawa ni tukuni kina ni luve i Nabonidus o koya. Ena nona domobulataka na liga e volavola e lalaga, a yalataka o Pelisasari me solia na ikatolu ni itutu ena nona matanitu vua e vakamacalataka rawa na veivosa oya. (Taniela 5:7) Na cava me ikatolu kina ni itutu, sega ni ikarua? Sa kena ibalebale ga ni se tawa tiko na imatai kei na ikarua ni itutu. Oqori sara ga na kena dina​—erau tawana tiko o Nabonidus kei na luvena tagane o Pelisasari.

10. Na cava e matata sara kina mai vei ira na vo tale ni daunitukutuku makawa na ivakamacala i Taniela me baleta na vuvale vakatui mai Papiloni?

¹⁰ Na nona cavuti Pelisasari gona o Taniela e sega ni itukutuku “veivakacalai.” E kena veibasai ga. A sega ni inaki i Taniela me vola na itukutuku makawa kei Papiloni. Ia e matata cake sara na veika e vola o koya me baleta na vuvale vakatui mai Papiloni ni vakatauvatani kei ira na daunitukutuku makawa me vakataki Herodotus, Xenophon, kei Berossus. Na cava a vola kina o Taniela e so na ka eratou a sega ni vola? Ni a tiko sara ga o Taniela mai Papiloni. A vola o koya na ka e raica, e sega kina ni veidabui me qai volavola ni oti e vica vata tale na senitiuri.

O CEI O TARAIASE NA KAI MITIA?

11. Me vaka e tukuna o Taniela, o cei o Taraiase na kai Mitia, ia na cava e tukuni me baleti koya?

¹¹ A vola o Taniela ni gauna e bale kina o Papiloni, e mai veiliutaki e dua na tui o “Taraiase na kai Mitia.” (Taniela 5:31) Se sega ni kune na yaca i Taraiase na kai Mitia ena veika e keli se me kune ena dua tale na ivola, na iVolatabu ga. E kaya kina na New Encyclopædia Britannica ni “lasutaki” na itukutuku kei Taraiase.

12. (a) Na cava na vuna mera kua ni baci vosa vakariri na dauvakadiloya na iVolatabu ena nodra kaya ni a sega sara ga ni bula o Taraiase na kai Mitia? (b) Na cava soti na ka e vakamacalataki me baleti Taraiase na kai Mitia, era tiko beka na kedra ivakadinadina?

¹² Ia era sega ni via vosa vakariri e so na vuku. E so mada ga na dauveivakadiloi era a tukuna oti ni “lasutaki” na itukutuku kei Pelisasari. Sega ni vakataratutu ni na qai kilai ni a bula dina o Taraiase. Sa ra kune oti e so na saqa e vakaraitaka ni sega ni cabeta sara na itutu vaka “Tui Papiloni” o Sairusi mai Perisia ni ravuti oti ga o Papiloni. E vakatura e dua na dauvakadidike: “A sega ni taura na itutu vaka ‘Tui Papiloni’ o Sairusi, a tui ga e dua ena ruku ni nona lewa.” De a lesi e dua na turaga levu mai Mitia me lewai Papiloni qai vakayagataki na yaca Taraiase me kena icavuti. Era kaya e so ni o Taraiase e rairai dua tale na yaca i koya na kovana e Papiloni o Gubaru. A lesi Gubaru o Sairusi me kovana, qai vakadeitaki ena ivolatukutuku makawa ni a vosayaco sara ena nona veiliutaki. E tukuni ena dua na ivolaqele ni a lesia e so tale na kovana lalai ena veiyasana e Papiloni. E vakavure vakasama oqo ni vola o Taniela na nona lesia o Taraiase e le 120 na turaga mera veiliutaki ena matanitu o Papiloni.​—Taniela 6:1.

13. Na vuna vinaka cava beka e sega ni cavuti kina o Taraiase na kai Mitia ena so tale na ivola, ia ena ivola ga i Taniela?

¹³ Ni toso na gauna, de na laurai e levu tale na ivakadinadina me kilai vinaka kina na tui oqo. Na kena sega ga ni kune ena kelikeli na itukutuku kei Taraiase e sega ni yavu vinaka me tukuni kina ni “lasutaki” na kena itukutuku, se me tukuni sara ni lasutaki na ivola taucoko i Taniela. E via dodonu cake ga me kainaki ni vola sara ga o Taniela na ka e raica, ia e matailalai sara na ka e vola mai na ivolatukutuku se ra tu edaidai.

NA VEILIUTAKI I JIOIAKIMI

14. Na cava e sega ni veicalati kina na ka erau vola o Taniela kei Jeremaia me baleta na yabaki ni nona veiliutaki o Tui Jioiakimi?

¹⁴ E kaya na Taniela 1:1: “E nai katolu ni yabaki ni lewa i Jioiakimi na tui Juta sa lako mai ko Nepukanesa na tui Papiloni ki Jerusalemi, ka sa buku na kena druadrua.” Era vakadiloya na tikinivolatabu oqo e so ena nodra kaya ni vaka me veisaqasaqa kei na nona tukuna o Jeremaia ni ikava ni yabaki i Jioiakimi e imatai ni yabaki i Nepukanesa. (Jeremaia 25:1; 46:2) E vakacalai Jeremaia tiko beka o Taniela? E mai macala na kena dina ena levu ni ka sa kilai rawa. Ni se qai buli Jioiakimi me tui o Fero Niko ena 628 B.S.K., a ivakarawa tu ga ni ka o koya vua na Tui Ijipita oya. Oqo ni se vo e rauta ni tolu na yabaki me sosomitaki tamana ena itutu vakatui e Papiloni o Nepukanesa, ena 624 B.S.K. Ni oti toka ga oya (ena 620 B.S.K.), a ravuti Juta o Nepukanesa qai buli Jioiakimi me tui e vakarorogo i Papiloni. (2 Tui 23:34; 24:1) Vei ira na Jiu era tiko mai Papiloni, na ‘ikatolu’ ni yabaki ni lewa i Jioiakimi e ikatolu ni yabaki ni nona veiliutaki ena lewa nei Papiloni. Oya tale ga na nona rai o Taniela. Ia o Jeremaia e volavola tiko mai ena nodra rai na Jiu era se tiko sara ga e Jerusalemi. E kaya kina ni tekivu tui o Jioiakimi ni se qai buli koya ga o Fero Niko.

15. Na cava e sega kina na betena na via vakacala na gauna e volai koto ena Taniela 1:1?

¹⁵ Na kena tukuni gona ni duidui na ka e vola o Jeremaia mai vei Taniela e macala ga kina ni a vola o Taniela na nona ivola ni se tiko vata kei ira na Jiu era tu vakavesu e Papiloni. Dua tale na ka era vakacalai kina na vakalewa tiko na ivola i Taniela. Nanuma tiko ni a rawa ni wilika na ivola i Jeremaia o koya e vola na Taniela, rairai dau cavuta sara. (Taniela 9:2) Ke dua dina na dauveidabui qaseqase o koya e vola na Taniela me vaka era kaya e so na dauveivakadiloi, ena vinakata beka me vakacala e dua e vakabauti vakalevu me vakataki Jeremaia​—qai vakacalai koya sara tu ga ena imatai ni tikina ena nona ivola? E sega sara!

BIBI NA KENA ITUKUTUKU MATAILALAI

16, 17. E tokona vakacava na ka e kune ena kelikeli na itukutuku i Taniela me baleta na (a) nona vakaduria o Nepukanesa na matakau mera sokaloutaka na nona tamata? (b) nona dokadokataka o Nepukanesa na levu ni ka e tara e Papiloni?

¹⁶ Sa da raica tiko mai na nodra rai e so na dauveivakadiloi, ia meda dikeva mada na yasana kadua. Raica tale mada e so na veika ena Taniela e macala kina ni bula donuya o koya e volavola na ka a vola.

¹⁷ Na nona buta vinaka o Taniela ena veika matailalai me baleti Papiloni makawa e ivakadei levu ni dina na veika a vola. Kaya mada na Taniela 3:1-6. E tukuni kina ni a vakaduria o Nepukanesa e dua na matakau levu mera sokaloutaka kece. Sa ra kunea tale ga na daukelikeli na ivakadinadina ni dau saga o Nepukanesa mera vakaitavi vakalevu na nona tamata ena soqo ni boletaki vanua kei na soqo vakalotu. A vola tale ga o Taniela na nona dokadokataka o Nepukanesa na levu ni ka a tara. (Taniela 4:30) Se ra qai vakadeitaka wale tiko ga oqo na daukelikeli ni a vakavuna dina o Nepukanesa na kena tara e levu na vale e Papiloni. Me qai sega tale ni dokadokataka​—ni ceuti sara tu ga na yacana ena biriki yadua ni vale! Ra sega ni vakamacalataka rawa na dauvakadiloya na ivola i Taniela se mai kila tu vakacava na tara valelelevu vaka oqo o koya era kaya ni vola ena veidabui na Taniela. Ke dina nodra kaya ni qai volai ga oqo ena nodra gauna na Maccabee (yabaki 167 ina 63 B.S.K.), ia me kila tu vakacava o koya e volavola e dua na ka se caka ena 400 na yabaki yani e liu? Me kila tale tu ga vakacava o koya na ka era qai kunekune tiko ga oqo ena kelikeli?

18. E donu vakacava na itukutuku i Taniela me baleta na duidui ni itotogi ena tau ena gauna era veiliutaki kina na Papiloni kei na nodra gauna na Perisia?

¹⁸ E vakatakila tale ga na ivola i Taniela e so na duidui lelevu e tiko ena lawa vakapapiloni kei na lawa vakamitia kei Perisia. Ena lawa vakapapiloni, me kena ivakaraitaki, eratou kolotaki ena lovo bukawaqa na tolu na itokani i Taniela ena nodratou beca na ivakaro ni tui. Oti tale e vicasagavulu na yabaki, a biu o Taniela ena qara ni laione ena nona bese ni muria na lawa ni Perisia, ni leqa kina nona lewaeloma. (Taniela 3:6; 6:7-9) So era vakalewa na itukutuku ni lovo bukawaqa ena nodra kaya ni itukuni wale ga. Ia era kunea na daukelikeli e dua na ivola mai Papiloni makawa e tukuna ni oya sara ga e dua na sala ni veitotogitaki. Me baleti ira mai Mitia kei Perisia, e ka rokovi vei ira na buka. Oya na vuna era vakayagataka kina e so tale na ivalavala ni veitotogitaki rerevaki. Sega ni kurabuitaki kina na itukutuku me baleta na qara ni laione.

19. Me baleta na lawa ni matanitu, na duidui cava e vakamatatataka na ivola i Taniela ena lawa vakapapiloni kei na lawa e Mitia kei Perisia?

¹⁹ Dua tale na duidui e tiko. E macala mai na ka e vola o Taniela ni sega ni dredre vei Nepukanesa me bulia, se veisautaka na lawa. Ia e sega ni rawa ni veisautaka na nodra lawa “na kai Mitia kei na kai Perisia” o Taraiase, veitalia ke a bulia sara ga o koya na lawa oqori! (Taniela 2:5, 6, 24, 46-​49; 3:10, 11, 29; 6:12-​16) E vola na daunitukutuku makawa o John C. Whitcomb: “Na itukutuku makawa e vakadinadinataka na duidui oqo. Na tui e lewa na lawa mai Papiloni, ia e sega ni vaka kina mai Mitia kei Perisia. Na tui e kea e vakarorogo ina lawa.”

20. Ena ivakamacala ni kana magiti nei Pelisasari, e laurai vakacava na nona buta vinaka o Taniela ena itovo ni bula vakapapiloni?

²⁰ Levu sara na ka eda kila ena itukutuku ni kana magiti i Pelisasari e volai koto ena Taniela wase e 5. Kena irairai ni tekivu na kana ena kakana mamada kei na levu na gunu baleta ni cavuti vakavica na gunu waini. (Taniela 5:1, 2, 4) Na droini ceuti mada ga ni soqo ni kana magiti vaka oqo e laurai kina na gunuvi ga ni waini. Kena irairai ni bibi dina ena soqo vaka oya na gunu waini. Tukuna tale ga o Taniela nira tiko na marama ena kana magiti​—o ira na watina dina na tui kei ira na watina lalai. (Taniela 5:3, 23) Na nodra itovo oqo na Papiloni e tokona na ka e kunei ena kelikeli. E ca sara ga vei ira na Jiu kei ira na Kirisi ena gauna vaka Maccabee na nodra tiko na marama nira kana magiti na turaga. De oqo na vuna era sega ni cavuti kina na marama ena vica na ivakadewa taumada ni ivola i Taniela ena Septuagint Vakirisi.c Ia ke veidabui dina o koya e vola na Taniela, ke a bula o koya ena gauna se kaukaua tiko kina na itovo ni bula vakirisi, de bula donuya sara ga na gauna e vakarautaki kina na Septuagint!

21. Na cava ga e rawa ni tukuni ena vuku ni nona kila vinaka o Taniela na nodra gauna kei na nodra itovo ni bula na Jiu era tu vakavesu mai Papiloni?

²¹ Ena veika kece oqo, e vaka me dredre ni vakabauti na kena tukuni tu ena Britannica ni o koya a vola na Taniela “e cala, qai buawa” tale ga vua na itukutuku ni tu vakavesu mai Papiloni. Kevaka me a bula e muri o koya e tukuni tiko ni dauveidabui oqo, ia me qai buta tu ga vakacava ena itovo makawa kei Papiloni kei Perisia? Kua ni guilecava ni rau sa mai malumu tale na matanitu ruarua ni bera sara na ikarua ni senitiuri B.S.K. Kena irairai nira se sega na daukelikeli ena gauna oya; era se sega tale ga ni via kila na Jiu na nodra itovo kei na kedra itukutuku na veimatatamata tale e so. O Taniela duadua ga na parofita, a rawa ni vola na ivola e tokayacataki vua ena iVolatabu, ni a bula sara ga ena kena gauna qai raica tale ga na veika a volatukutukutaka.

SO TALE NA KA E VAKADINADINATAKA NI LASUTAKI NA IVOLA I TANIELA?

22. Na cava era kaya na dauveivakadiloi ena iwasewase e biu tu kina ena iVolatabu Vakaiperiu na Taniela?

²² Na iwasewase e biu tu kina na ivola i Taniela ena iVolatabu Vakaiperiu, e dua na ka e vakalewai kina vakalevu. O ira na rapai ni gauna makawa era wasea tolu ga na iVolatabu Vakaiperiu: na Lawa, nodra ivola na Parofita, kei na iVola. Era biuta na Taniela ena iVola, sega ni biu vei ira na Parofita. Ra kaya kina na dauveivakadiloi ni kena ibalebale ga ni a sega tu ni kilai na Taniela ena gauna era kumuni kina na nodra ivola na parofita. E mai okati ga me iVola ni a kumuni bera.

23. Na cava era nanuma na Jiu ni gauna makawa me baleta na ivola i Taniela, eda kila vakacava?

²³ Ia era sega ni duavata kece na dikeva na iVolatabu nira dau wasea tolu ga na rapai ni gauna makawa na iVolatabu Vakaiperiu, se me sega ni okati na Taniela ena nodra ivola na Parofita. Ia kevaka era mani okata sara na Taniela ena wasewase iVola na rapai, e kena ibalebale beka ni a qai volai bera? Sega. Sa ra vakaraitaka e so na vuku rogo na vuna era rairai nanuma kina na rapai me kua ni okati vei ira na Parofita na ivola i Taniela. Dua beka na vuna nira sega ni taleitaka na ivola i Taniela, se ra raici Taniela me duatani vei ira na vo ni parofita ni a vakailesilesi ni dua na matanitu tani. Se cava na kena dina, oqo ga na ka e bibi: Era doka dina na Jiu ni gauna makawa na ivola i Taniela, era ciqoma tale ga me tiki ni iVolatabu. Sa tiko tale ga na ivakadinadina ni a vakadeitaki na ivola era lewena na iVolatabu Vakaiperiu ni bera sara na ikarua ni senitiuri B.S.K. A sega ni vakatarai mera qai vakacurumi kina na ivola era a volai e muri, bau kina e so na ivola era volai ena ikarua ni senitiuri B.S.K.

24. E vakayagataki vakacava na ivolabuli na Ecclesiasticus me vakacalai kina na ivola i Taniela, ia e veicalati vakacava?

²⁴ Na ka ga e lasa kina ni mai taurivaki e dua na ivola e volai bera oqo me vakacalai kina na ivola i Taniela. Na ivolabuli i Jesus Ben Sirach, na Ecclesiasticus e rairai volai rauta na 180 B.S.K. Ra kaya na veivakadiloi ni sega ni cavuti o Taniela ena iwiliwili levu ni tagane yalododonu era volai tu kina. Ra kaya kina ni se rairai sega ni kilai ena gauna oya o Taniela. Levu na dauvakadidike era vakabauta na vakasama oqo. Ia vakasamataka mada: E sega tale ga ni cavuti e kea o Esera kei Moatekai (rau isakisaki vei ira na Jiu era bula ni oti nodra tu vakavesu mai Papiloni), na tui vinaka o Jiosafati, kei na turaga yalodina o Jope; vei ira kece na dauveilewai, e cavuti ga o Samuela.d E vakacava, sa ra na tamata lasutaki ke ra sega ni okati ena iwiliwili e sega nira cavuti kece kina na tamata yalododonu, ena ivola tale ga e sega ni lewe ni iVolatabu? Sa ka vakalialia dina me tukuni oqori, se vakaevei?

TOKONI NA TANIELA ENA NODRA VAKADINADINA E SO

25. (a) E vakadinadinataka vakacava o Josephus ni dina na itukutuku i Taniela? (b) E lako vata vakacava kei na itukutuku ni gauna makawa na ivolatukutuku i Josephus me baleti Alekisada na Ka Levu kei na ivola i Taniela? (Raica na ikarua ni ivakamacala e toka e cake.) (c) E tokona vakacava na ivola i Taniela na vosa era vakayagataki kina? (Raica na taqana e 26.)

²⁵ Da raica tale mada e so na tikina e tokona na dina ni ivola i Taniela. Sa dau tukuni ni sega tale ni dua na ivola ena iVolatabu Vakaiperiu e vakadinadinataki vakalevu me vaka na ivola i Taniela. Me kena ivakaraitaki: E vakadeitaka na kena dina na nodra daunitukutuku makawa rogo na Jiu, o Josephus. A kaya ni gauna e ravuti Perisia kina o Alekisada na Ka Levu ena ikava ni senitiuri B.S.K., a yaco sara yani i Jerusalemi. Era vakaraitaka vua na bete e dua na ilavelave ni ivola i Taniela. Kaya kina o Alekisada ni veivosa ni parofisai i Taniela oya e tukuna tiko na nona ravuti Perisia vakaivalu.e E yaco tiko oqo ni se vo e dua veimama na senitiuri me qai volavola o koya na “dauveidabui,” me vaka era kaya tiko na dauveivakadiloi. Sa macala ga nira vakadiloya na dauveivakadiloi na ka e vola o Josephus. Ra vosavakacacani koya tale ga ena nona kaya ni a vakayacori e so na parofisai ena ivola i Taniela. Ia me vaka ga e kaya na daunitukutuku makawa o Joseph D. Wilson, “Rairai levu sara na ka e kila [o Josephus], e lailai na ka kece era kila na dauveivakadiloi ena vuravura.”

26. E tokona vakacava na dina ni ivola i Taniela na iVolavivigi ni Waitui Mate?

²⁶ Sa qai vakadinadinataki tale na dina ni ivola i Taniela ena kedra kune na iVolavivigi ni Waitui Mate ena veiqaravatu mai Qumran e Isireli. E kurabuitaki ni maliwai ira na ivolavivigi e kunei ena 1952 na ivolavivigi kei na tikitiki ni ivola i Taniela. Na kena makawa duadua e se volai ena icavacava ni ikarua ni senitiuri B.S.K. E kena ibalebale kina ni sa kilailevu tu ena gauna oya qai vakabauti vakalevu na ivola i Taniela. E kaya na Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible: “Me kakua ni vakabauti ni volai na Taniela ena nodra gauna na Maccabee. Baleta sa rui totolo na gauna e tukuni ni volai kina na ivola kei na gauna me lavetaki kina ina so tale na ilavelave ra qai lai maroroi ena nodra valenivola na lotu Maccabee.”

27. Na cava na ivakadinadina makawa duadua ni a bula dina o Taniela, a kilailevu tale ga o koya ena gauna ni nodra tu vakavesu na Jiu mai Papiloni?

²⁷ Ia e tiko tale e dua na ivakadinadina makawa qai rawarawa ni vakabauti kina ni dina na ivola i Taniela. E dua rau a bula vata kei Taniela na parofita o Isikeli. A parofita tale ga o koya nira tu vakavesu e Papiloni na Jiu. E vakavica vata nona cavuti o Taniela ena ivola i Isikeli. (Isikeli 14:14, 20; 28:3) E vakaraitaka ni se bula tiko mada ga ena ikaono ni senitiuri B.S.K. o Taniela, sa kilailevu tu me tamata yalododonu qai vuku, e kilikili kina me cavuti vata kei rau na daurerevaka na Kalou, o Noa kei Jope.

NA IVAKADINADINA LEVU DUADUA

28, 29. (a) Na cava na ivakadinadina levu duadua ni dina na ivola i Taniela? (b) Na cava meda vakabauta kina na ka e tukuna o Jisu me baleti Taniela?

²⁸ Me kena itinitini ga, meda raici koya na ivakadinadina levu duadua me vakadinadinataka na ivola i Taniela​—o Jisu Karisito sara ga. Ni vakamacalataka na iotioti ni veisiga, a cavuti “Taniela na parofita” o Jisu, e cavuta tale ga e dua na parofisai i Taniela.​—Maciu 24:15; Taniela 11:31; 12:11.

²⁹ Ke dina na ka era kaya ni a qai volai ena nodra gauna na Maccabee na ivola i Taniela, ke a dina e dua vei rau na vakasama oqo. Kena imatai, e rairai sega ni kila o Jisu nona dabuitaki. Se kena ikarua, e sega ga ni cavuta o Jisu na ka e vola o Maciu. Dredre me rau vakabauti ruarua na vakasama oqo, se vakaevei? Kevaka meda sa kua ni vakabauta na Kosipeli i Maciu, meda qai vakabauta vakacava na vo tale ni iVolatabu? Ke da kauta tani na malanivosa oqori i Jisu, na malanivosa cava tale eda na baci kauta tani mai na iVolatabu? E vola na yapositolo o Paula: “Sai koya na Kalou sa vakavuna nai Vola Tabu kecega, a sa yaga oqo mei vakavuvuli, . . . me ia kina na vakadodonutaki.” (2 Timoci 3:16, neitou na matanivola kala.) Ke lasutaki gona o Taniela, kena ibalebale ni lasutaki tale ga o Paula! E vakacava, a dabuitaki beka o Jisu? E sega. Se tiko mai lomalagi o koya ni sa volai na ivola i Taniela. A kaya sara ga o Jisu: “Ni sa bera ni sucu ko Eparaama, au sa bula.” (Joni 8:58) Vei keda kece na tamata eda bula ena vuravura oqo, me tarogi duadua ga o Jisu ena dina se sega ni ivola i Taniela. Ia sega ni vinakati sara meda tarogi koya. Me vaka eda sa raica mai, sa rauta vinaka na ka e tukuna o koya ena kosipeli.

30. E vakadeitaka tale vakacava o Jisu na dina ni ivola i Taniela?

³⁰ A vakadeitaka tale o Jisu na dina ni ivola i Taniela ena gauna sara ga e papitaiso kina. Yaco kina o koya me Mesaia, e vakayacori kina na parofisai i Taniela me baleta na 69 na wiki ni yabaki. (Taniela 9:25, 26; raica na Wase e 11 ni ivola oqo.) Kevaka mada ga me dina na kena tukuni ni a qai volai sara vakamalua na Taniela, e kena ibalebale ni sa vo tu e 200 na yabaki sa kila tiko o koya e vola na Taniela na ka ena yaco. Sa macala tu ga ni na sega sara ni uqeta na Kalou e dua na dauveidabui me parofisaitaka na veika dina ena yaca e lasutaki. Sega, o ira na yalodina vua na Kalou era vakabauta mai vu ni lomadra na ka e vakadinadinataka o Jisu. Ke ra mani duavata kece na vuku kei ira na dauveivakadiloi ni vuravura oqo ena nodra vakacala na Taniela, ena vakacalai ira ga na ivakadinadina i Jisu ni o koya “na i vakadinadina dina ka yalodina.”​—Vakatakila 3:14, VV.

31. Na cava era se sega ga kina ni via vakabauta na dina ni ivola i Taniela e levu na dauvakadiloya na iVolatabu?

³¹ Ia e sega ga ni cegu na lomadra e levu na dauvakadiloya na iVolatabu. Levu dina na ka eda dikeva ena ulutaga oqo. Ia ke mani levu vakacava na ivakadinadina e biu e matadra na dauveivakadiloi, e sega ni macala se ra na lomavakacegu rawa se sega. A vola e dua na parofesa mai na univesiti e Okosivote: “Ke tiko ga na nanuma cala ni sega ni rawa vakadua ni vakavuna na Kalou na parofisai, e maumau wale ga na via sauma na nodra vakatataro.” Era mataboko gona ena vuku ni cala ni nodra nanuma. Ia sa nodra digidigi oya​—era na vakaloloma ga kina.

32. Na cava na yaga ni kena vulici na ivola i Taniela?

³² Ia vakaevei o iko? Ke o sega ni lomatarotarotaka na dina ni ivola i Taniela, o na marautaka na veika o na wilika kina. O na taleitaka dina na veika e vola vakaitalanoa o Taniela qai vakatubuqoroqoro nona parofisai. Koya e bibi sara, ena qai qaqaco cake tiko ga na nomu vakabauta ni o dikeva na veiwase yadua. O na sega sara ga ni veivutunitaka nomu vakananuma matua na parofisai i Taniela!

[iVakamacala e ra]

NA CAVA O RAICA RAWA?

• Na cava e beitaki kina na ivola i Taniela?

• Na cava e sega ni dina kina na veika e vakadiloi ena ivola i Taniela?

• Na cava e vakadinadinataka na dina ni itukutuku i Taniela?

• Na cava na ivakadinadina levu duadua ni dina na ivola i Taniela?

[Kato ena tabana e 26]

Na Vosa e Volavola Kina

MAI volai oti na ivola i Taniela ena rauta na 536 B.S.K. A volai ena vosa vakaiperiu kei na vosa vakaaramea, vica tale ga na vosa vakirisi kei na vosa vakaperisia e vakayagataka. E tiko ena so tale na ivola ena iVolatabu na duidui ni vosa vaka oqo, e sega ga ni kune vakalevu. Na ivola i Esera e volai tale ga vakaiperiu kei na vakaaramea. Ia, era kaya e so na dauveivakadiloi ni iwalewale ni nona vakayagataka na veivosa oqo o koya a vola na Taniela e vakaraitaka ni a qai volavola o koya ni sa oti na 536 B.S.K. A veitukuniyaki vakalevu na ka e kaya e dua vei ira na veivakadiloi ni kena vakayagataki e so na vosa vakirisi ena Taniela e vakadeitaka ni a qai volai ni sa oti sara na 536 B.S.K. E tukuni ni tokona na ile oqo na kena volai ena vosa vakaiperiu, e sega tale ga ni vakacalai ena vosa vakaaramea e vakayagataki kina​—bau tukuni sara ni qai volai tu ga ena rauta na ikarua ni senitiuri B.S.K.

Ia era sega ni duavata kece kina na dau vakadikeva na vosa. Era kaya e so na kenadau ni vosa vakaiperiu ena Taniela e tautauvata kei na kena e tiko ena Isikeli kei na Esera. Ia e duidui mai na ivola lasutaki era qai volai bera me vaka na Ecclesiasticus. Ena vosa vakaaramea a vakayagataka o Taniela, vakasamataka na rua na ivola a kunei vata kei na iVolavivigi ni Waitui Mate. Erau volai tale ga vakaaramea, se volai sara mai na imatai kei na ikarua ni senitiuri B.S.K.​—sega ni yawa mai na gauna e tukuni ni a volai kina vakailawaki na Taniela. Ia era raica e so na dauvakadidike na duidui levu ni vosa vakaaramea ena ivola e rua oya kei na kena ena Taniela. Era kaya kina e so ni rairai volai dede sara ena vica vata na drau na yabaki na ivola i Taniela mai na ka era kaya tiko na dauveivakadiloi.

Vakacava e so na vosa vakirisi e “lomatarotarotaki” ena ivola i Taniela? Era qai mai kilai e so na vosa oqo me vosa vakaperisia, era sega sara ga ni vosa vakirisi! Na vosa ga e se nanumi ni vosa vakirisi e baleta na yaca ni tolu na iyaya ni ivakatagi. Ena kena vakayagataki na tolu na vosa vakirisi oqo, sa na vakadeitaka kina ni a sega ni volai oti na Taniela ena 536 B.S.K.? Sega. Era raica na daukelikeli ni bera mada ga ni mai matanitu qaqa kei vuravura o Kirisi, sa vakilai makawa tu na kena itovo. Ke a qai vakaoti tale ga na ivola i Taniela ena ikarua ni senitiuri B.S.K. ena gauna se vakayagataki sara tu ga kina vakalevu na vosa kei na itovo vakirisi, ena vakayagataki beka ga e tolu na vosa vakirisi? Sega sara. De na levu sara na vosa vakirisi e taurivaki. E vakadeitaki gona na dina ni ivola i Taniela ena vosa e volavola kina.

[iYaloyalo ena tabana taucoko e 12]

[iYaloyalo ena tabana e 20]

(E cake) Na ceuceu oqo e vakaraitaka nona dokadokataka o Nepukanesa na levu ni ka e tara

(E ra) iVolavatu ni valenilotu ni Papiloni e cavuti kina o Tui Nabonidus kei Pelisasari na luvena tagane

[iYaloyalo ena tabana e 21]

E kaya na Nabonidus Chronicle ni sega na vala ena nodra curumi Papiloni na mataivalu i Sairusi

[iYaloyalo ena tabana e 22]

(Ena imatau) E kaya na “iTukutuku kei Nabonidus” ni solia na veiliutaki o Nabonidus vua na nona ulumatua

(Ena imawi) iTukutuku mai Papiloni ena nona ravuti Juta o Nepukanesa