O Jisu Karisito​—Vakadinadinataki ni a Bula e Vuravura

E LEVU era se sega ni bau sotavi Albert Einstein, na saenitisi kilai levu. Ena so na vanua, e le levu era sega sara mada ga ni bau kilai koya. Ia, na itukutuku matata me baleta na veika a cakava e vakadinadinataka ni a bula dina. E vakilai oqori ena gauna e vakayagataki kina na ivakavuvuli vakasaenisi a yavutaki mai na nona vakadidike. Me kena ivakaraitaki, ena so na ituvaki e levu e yaga vei ira na livaliva, a yavutaki oqori mai na nona vakadidike.

E vaka tale ga oya na ka e rawa ni kainaki me baleti Jisu Karisito, na tamata rogo duadua ena ivolatukutuku ni kawatamata. Na veika a volai baleti koya kei na ivakadinadina laurai ni veika a cakava e sega ni vakatitiqataki tale kina ni a bula dina o koya. De a veivakurabuitaki beka na kato e volai tu kina na yaca i Jemesa era a kunea wale tiko ga oqo na dauvakekeli, a vakamacalataki ena ulutaga sa oti, ia na itukutuku me baleta na nona bula o Jisu e sega ni vakatautaki ena kato oya se na dua tale na iyaya makawa. Ni rawa nida kunea na kena ivakadinadina ena veika era vola na daunitukutuku makawa me baleti koya kei ira na nona imuri.

Veika Era Tukuna na Daunitukutuku Makawa

Dikeva mada na ka e tukuna na Jiu o Flavius Josephus, e dua na daunitukutuku ena imatai ni senitiuri, qai dua tale ga na Farisi. A cavuti Jisu Karisito ena nona ivola Jewish Antiquities. Na imatai ni gauna e cavuta kina o Josephus ni o Jisu na Mesaia era a vakatitiqataka e so na kena dina, ia e kaya o Parofesa Louis H. Feldman mai na Yeshiva University ni ikarua ni gauna e cavuti Jisu kina sa le lailai ga era vakatitiqataka. A kaya kina o Josephus: “[O Ananaiasa na bete levu] a vakasoqoni ira na mataveilewai na Sanadrini mera veilewaitaki Jemesa, na taci Jisu e vakatokai tale ga me Karisito.” (Jewish Antiquities, XX, 200) Io, e dua na Farisi, e lewe ni dua na ilawalawa e levu vei ira era meca kaukaua i Jisu, a vakadinadinataka ni a bula dina “o Jemesa, na taci Jisu.”

Na cakayaco ni nona a bula dina o Jisu a vakilai sara ga ena nodra cakacaka na nona imuri. Ni bala i valeniveivesu mai Roma na yapositolo o Paula rauta na 59 S.K., a kaya vua na nodra turaga na Jiu: “Keitou sa kila sa vosavakacacataki na lotu tani oqo e na veivanua kecega.” (Cakacaka 28:​17-​22) Era vakatokai ira na tisaipeli i Jisu mera “lotu tani.” Kevaka era a vosavakacacataki ena veivanua kece, sega li nira na cavuti ira na daunitukutuku makawa?

O Tacitus, a sucu rauta na 55 S.K. qai vakatokai tale ga me dua na daunitukutuku kilai levu duadua e vuravura, a cavuti ira na lotu Vakarisito ena nona ivola na Annals. Ena nona ivakamacala me baleta na nona beitaki ira na lotu Vakarisito o Niro nira vakavuna na kama levu mai Roma ena 64 S.K., a vola: “Sa qai bilitaka o Niro e dua na ilawalawa era dau sevaki vakalevu ena ka era dau cakava, era kilai ena yaca lotu Vakarisito. E caka vei ira na veika vakaloloma mera vakararawataki. A tini vakamatei sara kina o Karisito, a tauyavutaka na lotu Vakarisito, ena lewa i Ponitio Pailato e dua na iliuliu donuya na gauna ni nona veiliutaki o Tiperiu.” Na ivakamacala matailalai oqo e veisotari vinaka kei na ivolatukutuku me baleti Jisu ena iVolatabu.

E dua tale na dauvolaivola a cavuti ira na imuri i Jisu oya o Pliny the Younger, na kovana mai Picinia. Rauta na yabaki 111 S.K., a volavola o Pliny vei Empara Trajan, me kerea na nona veivuke me walia kina na ituvaki e vauci ira na lotu Vakarisito. A vola o Pliny, ni o ira era cakitaka nira lotu Vakarisito era a cavuqaqataka na masu vei ira na veikalou ra qai sokaloutaka na ivakatakarakara kei Trajan, mera vakadinadinataka kina. A tomana o Pliny: “E tukuni nira a sega ni vakamuai rawa ina dua na ivalavala ni sokalou vaka oqo na lotu Vakarisito dina.” E vakadinadinataka gona oqo ni a bula dina na Karisito, nira bolemate kina na nona imuri era vakabauti koya.

Ni vakamacalataka oti na veika era kaya na daunitukutuku makawa me baleti Jisu Karisito kei ira na nona imuri ena imatai ni rua na senitiuri, e tinia na Encyclopædia Britannica (itabataba ni 2002): “Na itukutuku yadudua kece oqo era vakadeitaka ni o ira sara mada ga na meca ni lotu Vakarisito e liu era a sega vakadua ni bau lecava ni a bula dina o Jisu, a qai veiletitaki oqo ena imatai ni gauna qai sega na kena yavu ena icavacava ni ika18 ni senitiuri, ena loma ni ika19, kei na itekitekivu ni ika20 ni senitiuri.”

Veika Era Tukuna na iMuri i Jisu

“E voleka nida kunea kece ena Veiyalayalati Vou na ivakadinadina ni itukutuku veitaravi ni nona sucu o Jisu me yacova nona mate, vaka kina na nodra ivakamacala na lotu Vakarisito taumada me baleta na kena bibi vei ira,” e kaya na Encyclopedia Americana. Rairai era na sega ni ciqoma na iVolatabu na dauvakatitiqa me vakadinadinataka ni a bula dina o Jisu. Ia, e rua na vakasama e yavutaki ena ivolatukutuku vakaivolatabu e rawa ni vakadinadinataka ni a bula dina o Jisu e vuravura.

Me vaka eda sa raica oti mai, na nona vatavatairalago o Einstein e vakadinadinataka na nona a bula dina. E vaka tale ga oya o Jisu, na nona ivakavuvuli e vakadinadinataka ni a bula dina. Dua na kena ivakaraitaki na Vunau ena Ulunivanua, na ivunau kilai levu i Jisu. (Maciu, wase 5-7) A vola na yapositolo o Maciu na kena cakayaco na ivunau oqo: “Era sa kurabui sara na lewe vuqa e na nonai vakavuvuli. Ni sa vakatavulici ira me vaka e dua sa tu ga vua na lewa.” (Maciu 7:​28, 29) Nona vakamacalataka tiko na kena cakayaco vei ira na tamata ena vica vata na senitiuri na vunau oqo, a kaya o Parofesa Hans Dieter Betz: “Na veivakamuai ni Vunau ena Ulunivanua e sega ni tarai ira wale ga na lotu Vakajiu kei ira na lotu Vakarisito, se ena bula ni veivanua vakavalagi.” A tomana ena nona kaya ni vunau oqo “e veivakamuai e vuravura taucoko.”

Dikeva mada na veivosa leleka qai yaga e kune ena Vunau ena Ulunivanua: “Kevaka e dua sa sabica na balumu i matau, golea talega vua na kenai karua.” “Dou raici kemudou vinaka mo dou kakua ni kitaka na nomudoui loloma e na matadra na tamata.” “Mo dou qai kakua ni lomaocaoca e na vuku ni mataka: ena lomaocaoca na mataka e na vuku ni kena ka.” “Dou kakua ni . . . biuta na nomudou mata-ni-civa e matadra na vuaka.” “Dou kerekere, ka na soli vei kemudou.” “Na ka vakaaduaga dou sa vinakata me ra kitaka vei kemudou na tamata, dou kitaka vaka talega kina vei ira.” “Dou curu ki na matamata-ni-koro qiqo.” “Dou na kilai ira e na vuadra.” “Sa vuataka na vua vinaka na kau vinaka kecega.”​—Maciu 5:​39; 6:​1, 34; 7:​6, 7, 12, 13, 16, 17.

Sega ni vakabekataki ni o sa na rogoca e so na ivosavosa oqo se na lesoni e vakabibitaki kina. Rairai era taurivaki mera vosa vakaibalebale ena nomu vosa. Era tauri kece mai oqori ena Vunau ena Ulunivanua. Na kena cakayaco na ivunau oqo ina nodra bula kei na nodra itovo e le vuqa, e ivakadinadina matata kina ni a bula dina e vuravura “na qasenivuli levu.”

Vakasamataka mada ke dua a bulia ga na italanoa kei Jisu Karisito. De dua e tamata vuku, e rawa kina me bulia na ivakavuvuli e cavuti ena iVolatabu a vakatavuvulitaka ga o Jisu. Sega li ni na saga me talanoataki Jisu kei na nona ivakavuvuli ena sala mera taleitaka kina na tamata raraba? Ia, a kaya na yapositolo o Paula: “Ra sa taroga nai vakatakilakila ko ira na Jiu, a ra sa vakasaqara na vuku ko ira na kai Kirisi: ia keitou sa vunautaki Karisito ni sa lauvako ki na kauveilatai [se, “kaunirarawa,” NW], a ka era sa tarabe kina ko ira na Jiu ka sa ka lialia vei ira na kai Kirisi.” (1 Korinica 1:​22, 23) Era a sega ni taleitaka na Jiu se o ira na kai Kirisi na itukutuku ni nona vakoti na Karisito. Oqo na Karisito era a dautukuna na lotu Vakarisito ena imatai ni senitiuri. Cava e vakamacalataki kina na nona vakoti na Karisito? Na kena ivakamacala matata ga, ni o ira na vola na iVolatabu Vakirisi Vakarisito era volatukutukutaka na ka dina me baleta na bula kei na mate i Jisu.

E dua tale na vakasama e tokona na itukutuku makawa i Jisu e laurai ena nodratou sega ni guce na nona imuri na vunautaka na nona ivakavuvuli. Ni oti e rauta e 30 na yabaki nona cakacaka vakaitalatala o Jisu, a rawa ni kaya o Paula ni “vunautaki vei ira na tamata kecega sa tiko e ruku i lomalagi” na itukutuku vinaka. (Kolosa 1:​23) Io, a tete ina vuravura ena gauna oya na ivakavuvuli i Jisu dina ni a saqati. O Paula, a tusaqati baleta ni lotu Vakarisito, a vola: “Kevaka sa sega ni tu cake tale mai na Karisito, sa qai ka walega na neitou vunau, a ka wale talega na nomudou vakabauta.” (1 Korinica 15:​12-​17) Ke sa ka wale na kena vunautaki na Karisito a sega ni vakaturi mai na mate, sa qai ka wale sara na kena vunautaki na Karisito a sega mada ga ni bula. Me vaka eda wilika ena vola i Pliny the Younger, era a bolemate na lotu Vakarisito ena imatai ni senitiuri ena vuku ni nodra vakabauti Jisu Karisito. Era bolea na mate ena vuku i Karisito ni a bula dina; a bula e vuravura me vaka e volatukutukutaki ena Kosipeli.

O sa Raica na Kena iVakadinadina

Ena gadrevi vua e dua na lotu Vakarisito me vakabauta na nona vakaturi o Jisu Karisito ni bera ni lai vunau. Ena nomu vakasama, o na rawa tale ga ni raitayaloyalotaki Jisu sa vakaturi ena nomu raica na veika e sa vakayacora tiko ena gauna oqo.

Ni bera nona vakamatei, a parofisaitaka o Jisu na rabailevu ni nona tiko tawarairai ena gauna mai muri. A tukuna tale ga o koya ni na vakaturi mai na mate qai dabe ena liga imatau ni Kalou me waraka na gauna ena vakamalumalumutaki kina na nona meca. (Same 110:1; Joni 6:​62; Cakacaka 2:​34, 35; Roma 8:​34) Ni oti oya, sa na qai yavala me kolotaki Setani kina kei ira na nona timoni mai lomalagi.​—Vakatakila 12:​7-9.

Ena yaco e naica na veika kece oqo? A tukuna o Jisu vei ira na nona tisaipeli ‘na ivakatakilakila ni nona tiko tawarairai kei na icavacava ni ituvaki oqo.’ Na ivakatakilakila ni nona tiko tawarairai e wili kina na ivalu lelevu, dausiga, uneune, nodra basika na parofita vakailasu, tubu ni ivakarau ca, kei na mate ca. Ena namaki na ituvaki ca oqo, ni nona kolotaki mai o Setani na Tevoro ena ‘kalouca kina o vuravura.’ Ia, ni sa lako sobu mai e vuravura na Tevoro, “a sa cudru vakalevu, ni sa kila ko koya ena sega ni dede na nona gauna.” Kuria oya, e okati tale ga ena ivakatakilakila oqo na kena vunautaki na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou “mei vakadinadina ki na veivanua kecega.”​—Maciu 24:​3-​14; Vakatakila 12:12; Luke 21:​7-​19.

Tekivu mai na gauna a kacabote kina na iMatai ni iValu Levu ena 1914, eda sa raica na ivakatakilakila ni nona tiko tawarairai o Jisu Karisito. E sa veiliutaki tiko vakatui ni Matanitu ni Kalou qai sa cakayaco sara tiko vakalevu. Ni o sa taura tu na ivoladraudrau oqo e vakadinadinataka ni sa vunautaki tiko na Matanitu ni Kalou ena gauna oqo.

Me vakaibalebale sara vei iko na bula i Jisu, ena vinaka mo vulica na iVolatabu. Vakacava mo tarogi ira na iVakadinadina i Jiova me baleta na veika matailalai ni nona tiko tawarairai o Jisu?

[iYaloyalo ena tabana e 5]

Eratou a cavuti Jisu Karisito kei ira na nona imuri o Josephus, Tacitus, kei Pliny the Younger

[Credit Line]

Tolu na itaba: © Bettmann/CORBIS

[iYaloyalo ena tabana e 7]

Era vakadeitaka na lotu Vakarisito taumada ni a bula dina o Jisu