Esa akɛ Wɔlà
ANI olàa? Mɔ ko ejeŋ he ŋwane kɛji akɛ osusuɔ akɛ olàa, ejaakɛ, kɛ wɔkɛɔ akɛ wɔfeee nakai po lɛ, wɔ fɛɛ wɔlàa kɛ wɔkamɔ shi ni wɔmiiwɔ. Abuɔ akɔntaa akɛ nɔ ni fe lamɔi fɛɛ ni alàa lɛ amlijaa oha mli 95 ji nɔ ni akaiii. Te lamɔi lɛ ateŋ nɔ ni okaiɔ? Yɛ anɔkwale mli lɛ, bei pii lɛ, nɔ ni wɔkaiɔ ji lamɔi ni wɔlàa ni no sɛɛ nɔŋŋ kɛkɛ lɛ wɔhiɛ etsɛ̃ lɛ.
Mɛi ni pɛiɔ lamɔi ahe saji amli lɛ ena akɛ wɔɔ ji nifeemɔ gbɛ ni yaa nɔ fiofio, ni awɔɔ vii yɛ klɛŋklɛŋ ŋmɛlɛtswai fioo lɛ amli, shi sɛɛ mli lɛ, ebaaa lɛ vii nakai dɔŋŋ. Lamɔi baa yɛ be mli ni hiŋmɛi lɛ tsɔmɔɔ ehe oyayaayai lɛ mli titri, ni atsɛɔ lɛ REM wɔɔ. Etsakeɔ kɛyaa wɔɔ ni hiŋmɛi lɛ tsɔmɔɔɔ ehe, ni ji non-REM wɔɔ lɛ nɔ, kɛkɛ lɛ esaa etsake ekoŋŋ. Nɛkɛ non-REM/REM wɔɔ nɛɛ eko fɛɛ eko sɛɛ tsɛɔ aaafee minitii 90, ni tsakemɔi nɛɛ baa shii enumɔ loo shii ekpaa yɛ nyɔɔŋ lɛ mli, ni kɛ́ naagbee nɔ lɛ ba lɛ, etsɛɛɛ kɛkɛ lɛ wɔhiɛ etsɛ̃.
Eji tɔmɔ akɛ ooosusu akɛ kɛji owɔ lɛ, ojwɛŋmɔ lɛ nitsumɔ baa shi kwraa. Ana akɛ aŋsɔ lɛ tsuɔ nii waa yɛ lamɔ bei amli fe shihilɛi komɛi ni wɔwɔko lɛ amli, ja henumɔ fãji komɛi ni yɔɔ aŋsɔ lɛ kɛ sɛɛtso lɛ tsamɔ he lɛ, ni kɔɔ sane nɔjwɛŋmɔ kɛ nikaimɔ he lɛ pɛ mli. Etamɔ nɔ ni henumɔ fãji nɛɛ jɔɔ amɛhe yɛ REM wɔɔ be mli. Shi bei pii lɛ, henumɔ fãji bibii amli wala yibii ni yɔɔ aŋsɔ lɛ mli lɛ kɛ amɛhe naa sharamɔ ni yaa nɔ yɛ bei fɛɛ mli.
Wɔ aŋsɔ lɛ ji gbɔmɔtso lɛ fã ko ni yɔɔ hwanyaŋŋ yɛ gbɛ ni yɔɔ naakpɛɛ nɔ, kɛ emli nibii akpekpei akpei abɔ ni kɛ okadii ni naa shɛɔ oha kɛmiishɛ ohai enyɔ loo ohai etɛ hãa yɛ hiŋmɛitswaa kome mli. Nibii ni yɔɔ adesa aŋsɔ kome mli lɛ fa fe gbɔmɛi abɔ ni yɔɔ shikpɔŋ lɛ nɔ. Nii amlitaolɔi komɛi buɔ akɔntaa akɛ nɛkɛ nibii nɛɛ aaashɛ akpekpei akpei 20 kɛmiishɛ nɔ ni fe akpekpei akpei 50 yɔɔ mli. Bɔ ni eyɔɔ hwanyaŋŋ eha lɛ maa nɔ ni Biblia ŋmalɔ David wie yɛ adesa gbɔmɔtso lɛ he lɛ nɔ mi, akɛ: “Miidao shi, ejaakɛ bɔ ni atsɔ afee mi lɛ yɛ gbeyei kɛ naakpɛɛ; onitsumɔi lɛ yɛ naakpɛɛ.”—Lala 139:14.
Bɔ ni Lamɔi Yɔɔ Ha
Bei amli ni wɔhiɛ etsɛ̃ loo wɔwɔko lɛ, wɔ henumɔi enumɔ lɛ yaa nɔ amɛkɛ saji kɛ mfonirii yaa aŋsɔ lɛ mli yɛ be fɛɛ mli, shi jeee nakai eji yɛ wɔ wɔɔ bei amli. Aŋsɔ lɛ diɛŋtsɛ feɔ mfonirii komɛi yɛ emli ni ejɛɛɛ kponɔgbɛ henumɔ ko kwraa. No hewɔ lɛ, bei komɛi lɛ, nɔ ni wɔnaa yɛ lamɔi amli kɛ nibii ni wɔfeɔ yɛ mli lɛ feɔ tamɔ jwɛŋmɔŋ ninaa loo yiŋsusumɔi. Enɛ haa efeɔ tamɔ nɔ ni wɔfeɔ nibii komɛi ni kuɔ adebɔɔ mlai amli, tamɔ filikimɔ ni wɔnyɛɔ wɔfilikiɔ tamɔ Peter Pan, aloo ekolɛ wɔtseɔ kɛjɛɔ tɛsaa gɔgɔmee ko nɔ kɛbagbeɔ shi ni wɔpilaaa. Enyɛɔ etsakeɔ be, ni ehaa tsutsu be ni eho bafeɔ tamɔ amrɔ be ni wɔyɔɔ mli lɛ. Aloo kɛji wɔmiibɔ mɔdɛŋ ni wɔjo foi kɛjɛ nɔ ko mli lɛ, efeɔ tamɔ nɔ ni wɔbɛ wɔ hetsimɔ nɔ hewalɛ—wɔnaji nyɛɛɛ ekɛ wɔ ajo foi lɛ. Yɛ anɔkwale mli lɛ, tsuiŋtaa saji kɛ niiashikpamɔi ni wɔnáa beni wɔhiɛ kã loo wɔwɔko lɛ baanyɛ asa wɔ lamɔi ahe. Mɛi ni ena nibii fɔji ni yɔɔ gbeyei ni afeɔ yɛ ta mli lɛ ahiɛ nyɛŋ akpa nɔ oya nɔŋŋ, ni nakai nɔŋŋ hu mɛi komɛi ahiɛ kpaŋ henumɔi ni amɛnáa beni awuiyelɔ ko tutuaa amɛ lɛ nɔ. Niiashikpamɔi ni haoɔ mɔ tamɔ nɛkɛ, ni wɔnaa beni wɔwɔko lɛ baanyɛ aje kpo yɛ wɔ lamɔi amli, ni ebaawo wɔhe gbeyei. Daa gbi nibii ni yɔɔ wɔ jwɛŋmɔ mli beni wɔyawɔɔ lɛ baanyɛ aje kpo yɛ wɔ lamɔi amli.
Bei komɛi kɛ wɔmiibɔ mɔdɛŋ ni wɔna naagba ko naa lɛ, enaa tsabaa lɛ baa wɔyiŋ beni wɔwɔ. Enɛ baanyɛ atsɔɔ akɛ jeee wɔɔ fɛɛ wɔɔ lamɔi yɔɔ mli. Efã ko nyɛɔ efeɔ nii ahesusumɔ.
Wolo ko ni kɔɔ lamɔi kɛ wɔ aŋsɔ lɛ he lɛ kɛɔ akɛ: “Jwɛŋmɔŋ nifeemɔ ni ale fe fɛɛ akɛ eyaa nɔ yɛ wɔɔ mli lɛ jeee lamɔ shi moŋ jwɛŋmɔ. Henumɔŋ lakamɔi fataaa wɔɔ mli jwɛŋmɔ he, ni ejeee nii ni yɔɔ naakpɛɛ. Efeɔ nɔ ko ni fɔɔ baa daa, ni bei pii lɛ ekɔɔ shihilɛ mli nibii diɛŋtsɛ ni ba nyɛ loo nɔ ni baaba wɔ́ lɛ ahe, ni efeɔ nii ni ale yɛ he fɛɛ he, ejeee nii hee, ni afɔɔ mli tĩi.”
Mɛi komɛi nuɔ he akɛ nibii ni amɛlamɔi lɛ kɔɔ he lɛ hiɛ shɛɛ saji krɛdɛɛ kɛha amɛ. Bɔni afee ni anyɛ atsɔɔ lamɔi lɛ ashishi aha amɛ lɛ, amɛkɛ wolo fɔ̃ɔ amɛ saatso lɛ masɛi koni amɛnyɛ amɛŋmala amɛ lamɔi lɛ kɛ amɛhiɛ tsɛ̃. Wolo ko ni atsɛɔ lɛ The Dream Game, ni Ann Faraday ŋma lɛ, kɛɔ yɛ sɛɛnamɔ ni yɔɔ woji ni kaa akɛ amɛaatsɔɔ lamɔi amli okadii ashishi lɛ ahe akɛ: “Lamɔi ahe woji ni ataoɔ lamɔ mli saji kɛ okadii ashishinumɔi yɛ mli lɛ ahe bɛ sɛɛnamɔ nakai nɔŋŋ, ekɔɔɔ he akɛ amɛji blema woji loo nɔ ni damɔ ŋmɛnɛŋmɛnɛ beaŋ jwɛŋmɔ he nilee ko nɔ.”
Akɛni etamɔ nɔ ni lamɔi jɛɔ aŋsɔ lɛ mli titri hewɔ lɛ, nilee bɛ mli akɛ aaasusu akɛ amɛhiɛ shɛɛ saji krɛdɛɛi komɛi kɛha wɔ. Esa akɛ wɔbu amɛ akɛ eji bɔ ni aŋsɔ lɛ tsuɔ nii ehaa be fɛɛ be lɛ fã ni yeɔ ebuaa ni ehaa ehiɔ hewalɛnamɔ kpakpa mli.
Shi mɛi ni kɛɔ akɛ amɛlàa ni amɛ wekunyo loo naanyo ko egbo, kɛkɛ lɛ amɛna amɛle hu enɔ jetsɛremɔ akɛ mɔ lɛ egbo lɛlɛŋ lɛ hu? Ani no etsɔɔɔ akɛ lamɔi baanyɛ agba nɔ ni baaba wɔsɛɛ? Wɔbaasusu nɔ ni yɔɔ gbalɛ mli lamɔi asɛɛ lɛ he yɛ sane ni nyiɛ sɛɛ lɛ mli.