Yehowa—Anɔkwa Nyɔŋmɔ Hiɛkalɔ Lɛ
FARAO ni jɛ Mizraim lɛ kɛ heguɔgbee kɛ bulɛ ni ebɛ wie beni ebiɔ akɛ: “Namɔ ji Yehowa?” lɛ. (2 Mose 5:2) Taakɛ wɔna yɛ niŋmaa ni tsɔ hiɛ lɛ mli lɛ, nakai su lɛ kɛ haomɔi kɛ gbele ba Mizraimbii lɛ anɔ, kɛ nu mli gbonyo bu kɛha Farao kɛ etabilɔi lɛ.
Yehowa Nyɔŋmɔ ye hewalɛ ni eyɔɔ yɛ apasa nyɔŋmɔi anɔ lɛ he odase yɛ blema Mizraim. Shi babaoo yɛ ni abaakase yɛ ehe. Mɛni ji esu kɛ baŋ lɛ ahe nibii komɛi? Ni mɛni ji nɔ ni ebiɔ yɛ wɔdɛŋ?
Egbɛ́i kɛ Gbɛihemɔ
Beni ebi nii kɛjɛ Mizraim Farao lɛ dɛŋ lɛ, Mose ekɛɛɛ akɛ: ‘Nuŋtsɔ lɛ kɛɛ nɛkɛ kɛ nɛkɛ.’ Farao kɛ Mizraimbii krokomɛi lɛ susu amɛ apasa nyɔŋmɔi babaoo lɛ ahe akɛ nuŋtsɔmɛi ji amɛ. Shi Mose kɛ gbɛi krɔŋkrɔŋ lɛ, ni ji Yehowa, tsu nii. Lɛ diɛŋtsɛ enu nɛkɛ gbɛi nɛɛ kɛjɛ ŋwɛi beni eyɔɔ koo ni shãa lɛ he yɛ Midian shikpɔŋ nɔ lɛ. Nɔ ni ajɛ mumɔŋ aŋma afɔ shi lɛ kɛɔ akɛ:
“Ni Nyɔŋmɔ kɛ Mose wie ni ekɛɛ lɛ akɛ: ‘Miji Yehowa, . . . Ni misaa minu lsraelbii lɛ ni Mizraimbii lɛ yeɔ amɛ nyɔŋ lɛ akɔmɔyelibolɔmɔ lɛ, ni mikai mikpaŋmɔ lɛ. No hewɔ lɛ, kɛɛmɔ lsraelbii lɛ akɛ, “Miji Yehowa lɛ, ni majie nyɛ yɛ Mizraim jatsui lɛ ashishi, ni mahere nyɛ kɛjɛ amɛ nyɔŋyeli lɛ mli, ni nine ni akpa mli kɛ kojomɔi kpelei maŋɔ kpɔ nyɛ; ni maŋɔ nyɛ mafee mi diɛŋtsɛ mimaŋ, ni matsɔ nyɛ-Nyɔŋmɔ, ni nyɛaale akɛ miji Yehowa, nyɛ Nyɔŋmɔ lɛ ni jie nyɛ yɛ Mizraim jatsui lɛ ashishi lɛ, ni mikɛ nyɛ aaatee [Kanaan] shikpɔŋ ni miwo minine nɔ akɛ mikɛaaha [nyɛ blematsɛmɛi] Abraham kɛ Isak kɛ Yakob lɛ nɔ, ni mikɛaaha nyɛ ni nyɛye nɔ, miji Yehowa lɛ.’””—2 Mose 6:1-8.
Nakai pɛpɛɛpɛ Yehowa fee. Eŋmɛɛ Israelbii lɛ ahe kɛjɛ Mizraim nyɔŋyeli shishi, ni eha amɛyahi Kanaan shikpɔŋ lɛ nɔ. Taakɛ ewo shi lɛ, Nyɔŋmɔ ha enɛɛmɛi fɛɛ ba mli. Kwɛ bɔ ni esa jogbaŋŋ ha! Egbɛi, Yehowa, lɛ shishi ji, “Ehaa Ebaa Mli.” Biblia lɛ kɛ sabalai tamɔ “Nyɔŋmɔ,” “Nuŋtsɔ Maŋtsɛ,” “Bɔlɔ,” “Tsɛ,” “Ofe,” kɛ “Ŋwɛi Flooflonyo” tsɛɔ Yehowa. Kɛlɛ egbɛi Yehowa lɛ haa aleɔ lɛ akɛ anɔkwa Nyɔŋmɔ lɛ, mɔ ni haa eyiŋtoi ni yɔɔ nyam lɛ baa mli kɛtsaraa nɔ lɛ.—Yesaia 42:8.
Eji wɔɔkane Biblia lɛ yɛ eshishijee wiemɔi lɛ diɛŋtsɛ mli kulɛ, wɔbaana Nyɔŋmɔ gbɛi lɛ shii akpei abɔ. Yɛ Hebri wiemɔ mli lɛ, akɛ woloŋmaa okadii ejwɛ ni egbɛɛɛ Yod He Waw He (יהוה), ni atsɛɔ lɛ Tetragrammaton, ni akaneɔ kɛjɛɔ ninejurɔ nɔ kɛyaa abɛku damɔɔ shi ahaa gbɛi lɛ. Mɛi ni wieɔ Hebri lɛ kɛ woloŋmaa okadii ni gbɛɛɔ woɔ mli, shi gbɔmɛi ni yɔɔ ŋmɛnɛ lɛ leee nɔ ni nomɛi ji. Yɛ be mli ni mɛi komɛi sumɔɔ bɔ ni aŋmaa lɛ ahaa akɛ Yahweh lɛ, nɔ ni aŋmaa akɛ Yehowa lɛ ji gbɛi ni ehe shi ni mɛi pii le, ni haa mɛi yɔseɔ wɔ Bɔlɔ lɛ yɛ gbɛ ni waaa kwraa nɔ.
Gbɛi Yehowa lɛ kɛ nitsumɔ hu haa esoroɔ Nyɔŋmɔ yɛ mɔ ni atsɛɔ lɛ “mi-Nuŋtsɔ” yɛ Lala 110:1 lɛ he, he ni shishitsɔɔmɔ ko kɛbaa akɛ: “NUŊTSƆ lɛ [Hebri, יהוה] kɛɛ mi-Nuŋtsɔ lɛ akɛ, Ta mininejurɔ nɔ kɛyashi beyinɔ ni maŋɔ ohenyɛlɔi lɛ mafee onajiashi maaŋoo” lɛ. (King James Version) Yɛ be mli ni ekpɛlɛɔ Nyɔŋmɔ gbɛi ni pueɔ yɛ Hebri ŋmalɛ lɛ mli yɛ biɛ lɛ nɔ lɛ, New World Translation lɛ kaneɔ akɛ: “Yehowa wiemɔ kɛha mi-Nuŋtsɔ lɛ ji akɛ: ‘Ta mininejurɔ nɔ kɛyashi be mli ni maŋɔ ohenyɛlɔi lɛ maafee maaŋoo yɛ onajiashi.’” Yehowa Nyɔŋmɔ wiemɔi nɛɛ kɔɔ Yesu Kristo he yɛ gbalɛ wiemɔ mli, mɔ ni niŋmalɔ lɛ tsɛ lɛ akɛ “mi-Nuŋtsɔ” lɛ.
Yehowa fee gbɛi eha ehe yɛ Farao gbii lɛ amli. Nyɔŋmɔ tsɔ Mose nɔ ekɛɛ nakai nɔyelɔ ni tsui wa lɛ akɛ: “Maha mihaomɔi lɛ fɛɛ aba bo diɛŋtsɛ kɛ otsuji lɛ kɛ omaŋbii lɛ anɔ, koni ona ole akɛ mɔ ko mɔ ko bɛ ni tamɔ mi yɛ shikpɔŋ lɛ nɔ fɛɛ. Ejaakɛ kulɛ benɛ mikpa minine mli mikɛ gbele hela etswao kɛ omaŋ lɛ nɔ̃, ni afo bo yɛ shikpɔŋ lɛ nɔ ashɛ afɔ momo. Shi kɛlɛ enɛ hewɔ miha odamɔ shi, koni majie mihewalɛ kpo matsɔɔo, ni atsi migbɛi ata yɛ jeŋ fɛɛ.”—2 Mose 9:14-16.
Yɛ Israel gbɛfaa kɛmiijɛ Mizraim kɛ Kanaan maŋtsɛmɛi komɛi ni amɛye amɛnɔ kunim lɛ ahe lɛ, yoo ni ji Rahab ni jɛ Yeriko lɛ kɛɛ Hebri saralɔi enyɔ lɛ akɛ: “Mile akɛ Yehowa eŋɔ shikpɔŋ lɛ eha nyɛ [Israelbii lɛ], ni nyɛhe ŋmiŋmi emɔmɔ wɔ, ni shikpɔŋ lɛ nɔ bii fɛɛ tsui miifa nyɛnɔ. Ejaakɛ wɔnu bɔ ni Yehowa ha Ŋshɔ Tsuru lɛ mli nu gbi yɛ nyɛhiɛ, beni nyɛjɛ Mizraim lɛ, kɛ nɔ ni nyɛfee Amorbii amaŋtsɛmɛi enyɔ ni yɔɔ Yordan sɛɛ lɛ, Sihon kɛ Og, mɛi ni nyɛfee amɛ musu lɛ. Ni amrɔ ni wɔnu lɛ wɔtsui fa, ni ekaa bɛ nuu ko nuu ko mli dɔŋŋ yɛ nyɛ hewɔ; ejaakɛ Yehowa, nyɛ Nyɔŋmɔ lɛ, lɛ ji Nyɔŋmɔ yɛ ŋwɛi ni yɔɔ ŋwɛi shɔŋŋ lɛ kɛ shikpɔŋ ni yɔɔ shishi lɛ nɔ.” (Yoshua 2:9-11) Hɛɛ, Yehowa gbɛihemɔ lɛ egbɛ eshwã.
Yehowa kɛ Esui Lɛ
Lalatsɛ lɛ jie etsuiŋ suɔmɔnaa nii nɛɛ kpo: “Koni amɛna amɛle akɛ, bo, ni okome too ogbɛi ji Yehowa lɛ, bo ji mɔ ni kwɔ fe fɛɛ yɛ shikpɔŋ lɛ nɔ fɛɛ.” (Lala 83:19) Akɛni Yehowa maŋtsɛyeli lɛ ji jeŋ muu fɛɛ nɔ hewɔ lɛ, Yesu sɛɛnyiɛlɔi ni awaa amɛ yi lɛ baanyɛ asɔle akɛ: “Nuŋtsɔ, bo ni oji Nyɔŋmɔ ni fee ŋwɛi kɛ shikpɔŋ kɛ ŋshɔ kɛ nii fiaa ni yɔɔ amɛmli.” (Bɔfoi lɛ Asaji 4:24) Ni kwɛ miishɛjemɔ ni eji akɛ aaale akɛ Yehowa ji “Sɔlemɔ Toibolɔ!”—Lala 65:2, NW.
Yehowa sui lɛ ateŋ nɔ ni fe fɛɛ ji suɔmɔ. Yɛ anɔkwale mli lɛ, “Nyɔŋmɔ lɛ, suɔmɔ ji lɛ”—ni lɛ ji nɛkɛ su nɛɛ fɛɛ naamuu. (1 Yohane 4:8) Agbɛnɛ hu, “lɛ edɛŋ nilee kɛ hewalɛ yɔɔ.” Yehowa ji nilee fɛɛ kɛ hewalɛ fɛɛ tsɛ, shi ekɛ ehewalɛ lɛ tsuuu nii yɛ gbɛ ni ejaaa nɔ. (Hiob 12:13; 37:23) Wɔbaanyɛ wɔna nɔmimaa hu akɛ Yehowa kɛ wɔ baaye yɛ jalɛ naa be fɛɛ be, ejaakɛ “jalɛ kɛ kojomɔ ji emaŋtsɛsɛi lɛ shishitoo nii.” (Lala 97:2) Kɛ wɔtɔ ni wɔtsake wɔtsui lɛ, wɔbaana miishɛɛ kɛjɛ nilee ni wɔyɔɔ akɛ Yehowa ji “Nyɔŋmɔ musuŋtsɔlɔ kɛ durolɔ, ni toɔ tsui, ni mɔbɔnalɛ kɛ anɔkwale fa pii” lɛ mli. (2 Mose 34:6) Ŋwanejee ko bɛ he akɛ wɔbaanyɛ wɔna miishɛɛ yɛ Yehowa sɔɔmɔ mli.—Lala 100:1-5.
Ŋwɛi Maŋtsɛ ni Mɔ ko Kɛ Lɛ Yeee Egbɔ Lɛ
Yehowa Bi, Yesu Kristo, kɛɛ: “Nyɔŋmɔ lɛ Mumɔ ni.” (Yohane 4:24) No hewɔ lɛ, adesa hiŋmɛi enaaa Yehowa. Yɛ anɔkwale mli lɛ, Yehowa kɛɛ Mose akɛ: “Onyɛŋ mihiɛ ona; shi mɔ ko mɔ ko enaŋ mi, ni eyi aaana wala.” (2 Mose 33:20) Nɛkɛ ŋwɛi Maŋtsɛ nɛɛ anunyam lɛ falɛ sɔŋŋ hewɔ lɛ, adesai nyɛŋ adamɔ na ni amɛaana lɛ lɛ naa.
Eyɛ mli akɛ wɔhiŋmɛi enaaa Yehowa moŋ, shi odaseyelii babaoo yɛ ni tsɔɔ shihilɛ mli ni eyɔɔ akɛ Nyɔŋmɔ Ofe. Yɛ anɔkwale mli lɛ, “ehe nii ni anaaa ni ji enaanɔ hewalɛ kɛ Nyɔŋmɔyeli lɛ fɛɛ lɛ, kɛjɛ jeŋbɔɔ mli beebe lɛ atsɔɔ enii ni efee lɛ anɔ ayɔseɔ ni anaa faŋŋ.” (Romabii 1:20) Shikpɔŋ lɛ—kɛ enɔ jwɛi fɔ, tsei, aduawai, ŋmɔshi nii, kɛ fɔfɔii lɛ—yeɔ Yehowa Nyɔŋmɔyeli he odase. Etamɔɔɔ amagai anyɔŋmɔi ni sɛɛnamɔ ko bɛ amɛhe lɛ, ejaakɛ Yehowa haa nugbɔ nɛɔ kɛ bei ni woɔ yibii. (Bɔfoi lɛ Asaji 14:16, 17) Kwɛmɔ ŋulamii ni yɔɔ ŋwɛi gbɛkɛ. Mɛɛ Yehowa Nyɔŋmɔyeli kɛ gbɛjianɔtoo mli nyɛmɔ kpele lɛ he odaseyeli enɛ ji nɛkɛ!
Yehowa eto emumɔŋ bɔɔ nii krɔŋkrɔŋi ni yɔɔ nilee yɛ ŋwɛi lɛ gbɛjianɔ. Akɛ gbɛjianɔtoo ni kɛ ehe kpaa gbee lɛ, amɛtsuɔ Yehowa susumɔnaa-nifeemɔ he nii, taakɛ lalatsɛ lɛ kɛɔ lɛ: “Nyɛjiea Yehowa yi, nyɛ ebɔfoi lɛ, nyɛ hewalɔi ekaalɔi ni yeɔ ewiemɔ nɔ. ni nyɛboɔ ewiemɔ lɛ gbee toi lɛ! Nyɛjiea Yehowa yi, nyɛ etai lɛ fɛɛ, nyɛ esɔɔlɔi ni feɔ esuɔmɔnaa nii lɛ.” (Lala 103:20, 21) Yehowa eto ewebii ni yɔɔ shikpɔŋ nɔ lɛ gbɛjianɔ. Ato Israel maŋ lɛ gbɛjianɔ jogbaŋŋ, ni nakai nɔŋŋ hu ji Nyɔŋmɔ Bi lɛ shishijee sɛɛnyiɛlɔi lɛ. Nakai nɔŋŋ hu ŋmɛnɛ, Yehowa yɛ jeŋ muu fɛɛ gbɛjianɔtoo ni Odasefoi ni yɔɔ ekaa yɔɔ mli, ni miijaje sanekpakpa lɛ akɛ e-Maŋtsɛyeli lɛ ebɛŋkɛ.—Mateo 24:14.
Yehowa Ji Anɔkwa Nyɔŋmɔ Hiɛkalɔ Lɛ
Ajie Yehowa Nyɔŋmɔyeli lɛ kpo atsɔɔ yɛ gbɛi sɔrɔtoi babaoo nɔ. Eba Mizraim apasa nyɔŋmɔi lɛ ashi ni ekɛ lsraelbii lɛ ba Shiwoo Shikpɔŋ lɛ nɔ shweshweeshwe. Adebɔɔ yeɔ Yehowa Nyɔŋmɔyeli lɛ he odase babaoo. Ni anyɛŋ akɛ apasa jamɔ mli amaga-nyɔŋmɔi ni sɛɛnamɔ ko kwraa bɛ amɛhe lɛ ato ehe.
Gbalɔ Yeremia kɛ sɔrɔto-feemɔ agbo ba Yehowa, Nyɔŋmɔ hiɛkalɔ lɛ, kɛ amagai ni ji adesai anine naa nitsumɔi ni wala bɛ mli lɛ teŋ. Atsɔɔ sɔrɔto-feemɔ lɛ mli jogbaŋŋ yɛ Yeremia yitso 10. Yeremia ŋma kɛfata nibii krokomɛi ahe akɛ: “Shi, Yehowa ji anɔkwa Nyɔŋmɔ lɛ, Nyɔŋmɔ hiɛkalɔ kɛ naanɔ Maŋtsɛ ni.” (Yeremia 10:10) Yehowa, anɔkwa Nyɔŋmɔ hiɛkalɔ lɛ ji mɔ ni bɔ nibii fɛɛ. Lɛ ejie Israelbii lɛ ni naa nɔ yɛ Mizraim nyɔŋyeli mli lɛ. Nɔ ko nɔ ko bɛ ni enyɛɛɛ efee.
Yehowa, “Naanɔ Maŋtsɛ lɛ” baaha sɔlemɔ ni ji: “Wɔ-Tsɛ ni yɔɔ Ŋwɛi, ha ogbɛi lɛ he atse. Ha omaŋtsɛyeli lɛ aba. Ha afee osuɔmɔnaa nii yɛ shikpɔŋ nɔ hu, taakɛ afeɔ yɛ ŋwɛi lɛ” hetoo. (1 Timoteo 1:17; Mateo 6: 9. 10, NW) Etsɛŋ ni ŋwɛi Mesia Maŋtsɛyeli lɛ ni yɔɔ Yesu Kristo dɛŋ momo lɛ baate shi ashi efɔŋ feelɔi fɛɛ ni ekpata Yehowa henyɛlɔi lɛ fɛɛ ahiɛ. (Daniel 7:13, 14) Nakai Maŋtsɛyeli lɛ kɛ jeŋ hee ni jɔɔmɔi ni bɛ naagbee yɔɔ mli baaba abaha adesai toibolɔi.—2 Petro 3:13.
Babaoo yɛ ni esa akɛ akase yɛ Yehowa kɛ eyiŋtoi ahe. Mɛni hewɔ okɛfeee ofaishitswaa akɛ ooona nilee ni tamɔ nɛkɛ ni ohi shi yɛ naa? Kɛ ofee nakai lɛ, ooona hegbɛ ni baaha ona naanɔ wala yɛ shikpɔŋ nɔ paradeiso yɛ Maŋtsɛyeli nɔyeli lɛ shishi lɛ mli ŋɔɔmɔ. Obaahi shi yɛ be mli ni awerɛho, piŋmɔ, kɛ gbele po eho etee, ni Yehowa he nilee eyi shikpɔŋ nɔ obɔ lɛ mli. (Yesaia 11:9; Kpojiemɔ 21:1n4) Enɛ baanyɛ afee owɔsɛɛ be, kɛ otao, ona, ni ofee onii yɛ gbɛ ni kɛ Biblia mli hetooi kɛha sanebimɔ, “Namɔ ji Yehowa?” lɛ kpaa gbee naa Iɛ.
[He ni Mfoniri ni yɔɔ baafa 7 lɛ Jɛ]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.