Wɔyɛ Miishɛɛ Akɛ Yehowa Tsɔɔ Wɔ Egbɛ Lɛ
“Mawu lɛ, egbɛ̀i lɛ hi pɛpɛɛpɛ! Yehowa wiemɔ lɛ mli tse.”—2 SAMUEL 22:31.
1, 2. (a) Mɛɛ shishijee hiamɔ nii kã adesai fɛɛ nɔ? (b) Namɛi anɔkwɛmɔnɔ wɔɔfee jogbaŋŋ akɛ wɔɔkase?
ADESAI fɛɛ yɛ shishijee hiamɔ nii kɛha gbɛtsɔɔmɔ. Yɛ anɔkwale mli lɛ, yelikɛbuamɔ he miihia wɔ koni ekudɔ wɔ shihilɛ mli. Eji anɔkwale akɛ, Yehowa kɛ nilee kɛ henilee falɛ ko eduro wɔ koni eye ebua wɔ ni wɔkpa nɔ ni ja kɛ nɔ ni ejaaa mli. Shi ehe miihia ni atsɔse wɔhenilee kɛ́ eeenyɛ efee gbɛtsɔɔlɔ ni anyɛɔ akɛ he fɔ̃ɔ nɔ. (Hebribii 5:14) Ni adafitswaa ni ja he miihia wɔjwɛŋmɔ lɛ—kɛ agbɛnɛ tsɔsemɔ ni akɛaaŋmɛ adafitswaa lɛ akwɛ—kɛji akɛ wɔɔnyɛ wɔkpɛ yiŋ yɛ gbɛ kpakpa nɔ. (Abɛi 2:1-5) Yɛ enɛ po mli lɛ, akɛni aleee nɔ ni baajɛ shihilɛ mli aba hewɔ lɛ, wɔyiŋkpɛi lɛ baŋ mli tamɔ bɔ ni wɔsumɔɔ ni eba lɛ lɛ. (Jajelɔ 9:11) Yɛ wɔgbɛfaŋ lɛ, wɔbɛ gbɛ ni anyɛɔ akɛ he fɔ̃ɔ nɔ ni wɔɔtsɔ nɔ wɔle nɔ ni yɔɔ wɔsɛɛ be.
2 Yɛ enɛ kɛ yiŋtoi krokomɛi pii ahewɔ lɛ, gbalɔ Yeremia ŋma akɛ: “Yehowa, mile akɛ gbɔmɔ gbɛ bɛ lɛ diɛŋtsɛ edɛŋ, ni adesa ni nyiɛ nɛɛ, bɔ ni eeetsɔ ejaje enajifamɔi eha lɛ, ebɛ edɛŋ.” (Yeremia 10:23) Yesu Kristo, gbɔmɔ ni fe mɔ fɛɛ mɔ ni ehi shi pɛŋ lɛ kpɛlɛ gbɛtsɔɔmɔ nɔ. Ekɛɛ akɛ: “Bi lɛ diɛŋtsɛ nyɛŋ eto eyiŋ efee nɔ ko, ja nɔ ni enaa akɛ tsɛ lɛ feɔ lɛ; ejaakɛ nibii fɛɛ ni no feɔ lɛ, nomɛi nɔŋŋ ni bi lɛ hu feɔ.” (Yohane 5:19) Belɛ kwɛ bɔ ni nilee yɔɔ mli akɛ wɔɔkase Yesu ni wɔkwɛ Yehowa gbɛ kɛha yelikɛbuamɔ yɛ wɔ najifamɔi akudɔmɔ mli! Maŋtsɛ David lá akɛ: “Mawu lɛ, egbɛ̀i lɛ hi pɛpɛɛpɛ! Yehowa wiemɔ lɛ mli tse; eji tsɛ̃ŋ ha mɛi fɛɛ ni ŋɔɔ amɛhiɛ fɔ̃ɔ enɔ lɛ.” (2 Samuel 22:31) Kɛji akɛ wɔtao akɛ wɔɔnyiɛ Yehowa gbɛ lɛ nɔ moŋ fe ni wɔɔnyiɛ wɔ diɛŋtsɛ wɔ nilee sɛɛ lɛ, wɔbaaná gbɛtsɔɔmɔ ni yeɔ emuu. Nyɔŋmɔ gbɛ lɛ kpoomɔ kɛ amanehulu baa.
Yehowa Tsɔɔ Gbɛ Lɛ
3. Yehowa tsɔɔ Adam kɛ Hawa gbɛ yɛ mɛɛ gbɛ nɔ, ni mɛɛ gbɛkpamɔi ekɛha amɛ?
3 Susumɔ Adam kɛ Hawa sane lɛ he. Eyɛ mli akɛ esha bɛ amɛhe moŋ, shi gbɛtsɔɔmɔ he miihia amɛ. Yehowa shiii Adam akɛ lɛ diɛŋtsɛ eto nɔ fɛɛ nɔ he gbɛjianɔ eha ehe yɛ Eden abɔɔ fɛfɛo lɛ mli. Yɛ no najiaŋ lɛ, Nyɔŋmɔ ha lɛ nitsumɔ akɛ etsu. Klɛŋklɛŋ lɛ, esa akɛ Adam awo kooloi lɛ agbɛi. No sɛɛ lɛ, Yehowa kɛ otii komɛi ni Adam kɛ Hawa baatsu he nii kɛya shɔŋŋ ha amɛ. Amɛbaaye shikpɔŋ lɛ nɔ, amɛkɛ amɛshwiei baawo nɔ obɔ, ni amɛkwɛ shikpɔŋ nɔ kooloi lɛ anɔ. (1 Mose 1:28) Enɛ baafee nitsumɔ ni da naakpa, shi nɔ ni baajɛ mli aba yɛ naagbee ji, jeŋ muu fɛɛ paradeiso ni adesa weku ni yeɔ emuu ni kɛ bɔɔ nii ni ji kooloi hiɔ shi yɛ gbeekpamɔ mli. Mɛɛ gbɛkpamɔ ni yɔɔ naakpɛɛ nɛ! Agbɛnɛ hu, beni Adam kɛ Hawa nyiɛɔ Yehowa gbɛ lɛ nɔ yɛ anɔkwayeli mli lɛ, amɛkɛ lɛ baaye sharamɔ. (Okɛto 1 Mose 3:8 he.) Mɛɛ hegbɛ ni nɔ bɛ nɛ—ákɛ akɛ Bɔlɔ lɛ aaaná mɔ kɛ mɔ teŋ wekukpaa ni yaa nɔ be fɛɛ be!
4. Te fee tɛŋŋ ni Adam kɛ Hawa jie amɛhe kpo akɛ amɛbɛ hekɛnɔfɔɔ ni amɛyeee anɔkwa, ni mɛɛ oshara jɛ mli ba?
4 Yehowa tsĩ klɛŋklɛŋ adesai enyɔ lɛ gbɛ akɛ amɛkaye ekpakpa kɛ efɔŋ lee tso lɛ ni yɔɔ Eden lɛ eko, ni enɛ kɛ hegbɛ ni amɛkɛaajie toiboo ni amɛfeɔ lɛ kpo amɛtsɔɔ amrɔ nɔŋŋ lɛ ha amɛ—bɔ ni amɛshweɔ akɛ amɛaanyiɛ Yehowa gbɛ lɛ nɔ. (1 Mose 2:17) Shi, etsɛɛɛ ni aka nakai toiboo lɛ akwɛ. Beni Satan kɛ elakamɔ wiemɔi lɛ ba lɛ, ehe bahia ni Adam kɛ Hawa ajie anɔkwa ni amɛyeɔ Yehowa lɛ kpo amɛtsɔɔ, ni amɛná hekɛnɔfɔɔ yɛ E-shiwoi lɛ amli kɛ amɛaahi shi akɛ mɛi ni feɔ toiboo. Nɔ ni kɛ miishɛɛ baaa lɛ, amɛbɛ anɔkwayeli kɛ hekɛnɔfɔɔ. Beni Satan kɛ heyeli ha Hawa ni ekɛ sane ni bɛ mli folɔ Yehowa naa akɛ eemale lɛ, alaka lɛ, ni ebooo Nyɔŋmɔ toi. Adam nyiɛ esɛɛ kɛtee esha mli. (1 Mose 3:1-6; 1 Timoteo 2:14) Nɔ ni jɛ nɔ ni amɛlaaje lɛ lɛ mli ba lɛ da naakpa. Kulɛ Yehowa gbɛ lɛ nɔ nyiɛmɔ baaha amɛná miishɛɛ ni yaa hiɛ be fɛɛ be yɛ be mli ni amɛyaa nɔ amɛtsuɔ esuɔmɔnaa nifeemɔ he nii lɛ. Yɛ no najiaŋ lɛ, nijiaŋwujee kɛ piŋmɔ eyi amɛshihilɛ mli obɔ kɛyashi be mli ni gbele aaabanina amɛ.—1 Mose 3:16-19; 5:1-5.
5. Mɛni ji Yehowa yiŋtoo ni sɛɛ kɛ lɛ, ni mɛɛ gbɛ nɔ etsɔɔ eyeɔ ebuaa adesai anɔkwafoi koni amɛna emlibaa?
5 Fɛɛ sɛɛ lɛ, Yehowa tsakeee eyiŋtoo akɛ gbi ko baaba ni shikpɔŋ lɛ baatsɔ paradeiso shĩa aha adesai ni yeɔ emuu ni bɛ esha lɛ. (Lala 37:11, 29) Ni ekpako gbɛtsɔɔmɔ ni yeɔ emuu ni ekɛhaa mɛi ni nyiɛɔ egbɛ lɛ nɔ ni amɛhiɛ kã nɔ akɛ amɛbaana nakai shiwoo lɛ mlibaa lɛ kɛhamɔ. Kɛha wɔteŋ mɛi ni yɔɔ toii ni nuɔ nii lɛ, Yehowa gbee ni yɔɔ wɔ sɛɛ lɛ miikɛɛ akɛ: “Gbɛ lɛ nɛ! nyɛnyiɛa nɔ!”—Yesaia 30:21.
Mɛi Komɛi Nyiɛ Yehowa Gbɛ lɛ Nɔ
6. Mɛɛ hii enyɔ ni hi shi yɛ mra bei lɛ amli nyiɛ Yehowa gbɛ lɛ nɔ, ni mɛni jɛ mli ba?
6 Taakɛ saji ni aŋmala ashwie shi yɛ Biblia lɛ mli lɛ tsɔɔ lɛ, Adam kɛ Hawa shwiei lɛ ateŋ mɛi fioo ko pɛ nyiɛ Yehowa gbɛ lɛ nɔ. Habel ji mɛnɛɛmɛi ateŋ klɛŋklɛŋ mɔ. Eyɛ mli akɛ ena kpatu gbele mli amanehulu moŋ, shi egbo yɛ Yehowa hiɛ duromɔ mli, ni yɛ enɛ hewɔ lɛ, eyɛ gbɛkpamɔ ni ma shi shiŋŋ akɛ ebaaná ‘jalɔi ashitee’ lɛ mli gbɛfaŋnɔ yɛ Nyɔŋmɔ be ni sa mli. (Bɔfoi lɛ Asaji 24:15) Yɛ naagbee lɛ ebaana Yehowa yiŋtoo kpeteŋkpele kɛha shikpɔŋ lɛ kɛ adesai lɛ mlibaa. (Hebribii 11:4) Mɔ kroko ni nyiɛ Yehowa gbɛ lɛ nɔ ji Henok, ni ábaa egbalɛ ni kɔɔ nibii agbɛjianɔtoo nɛɛ naagbee kwraa lɛ he lɛ yi yɛ Yuda wolo lɛ mli lɛ. (Yuda 14, 15) Henok hu nyɛɛɛ ahi shi kɛyashi ewala shihilɛ be diɛŋtsɛ lɛ naagbee. (1 Mose 5:21-24) Ni kɛlɛ, “aye ehe odase akɛ esa Nyɔŋmɔ hiɛ.” (Hebribii 11:5) Beni egbo lɛ, taakɛ Habel ji lɛ, eyɛ gbohiiashitee he gbɛkpamɔ ni ma shi shiŋŋ, ni ebaafata mɛi ni baana Yehowa yiŋtoi lɛ amlibaa lɛ ahe.
7. Noa kɛ eweku lɛ jie anɔkwa ni amɛyeɔ Yehowa kɛ amɛhiɛ ni amɛkɛfɔ̃ɔ enɔ lɛ kpo yɛ mɛɛ gbɛ nɔ?
7 Beni jeŋ ni tsɔ Nu Afua lɛ hiɛ lɛ bote efɔŋfeemɔ mli vii lɛ, toiboo ni aaafee aha Yehowa bafee anɔkwayeli he kaa babaoo. Kɛmiiba nakai je lɛ naagbee lɛ, kuu bibioo kome pɛ ana ni amɛnyiɛ Yehowa gbɛ lɛ nɔ. Noa kɛ eweku lɛ bo Nyɔŋmɔ toi ni amɛkɛ amɛhe fɔ̃ nɔ ni ewie lɛ nɔ. Amɛkɛ anɔkwayeli tsu nitsumɔi ni akɛwo amɛdɛŋ lɛ ahe nii, ni amɛŋmɛɛɛ gbɛ ni jeŋ ni yɔɔ nakai gbii lɛ amli lɛ anifeemɔi fɔji lɛ atsɔ amɛ tsɔne. (1 Mose 6:5-7, 13-16; Hebribii 11:7; 2 Petro 2:5) Wɔbaanyɛ wɔda shi yɛ amɛ anɔkwayeli kɛ hekɛnɔfɔɔ toiboo lɛ hewɔ. Yɛ enɛ hewɔ lɛ, amɛje Nu Afua lɛ mli shweshweeshwe ni amɛbatsɔmɔ wɔ blematsɛmɛi.—1 Mose 6:22; 1 Petro 3:20.
8. Yɛ Israel maŋ lɛ gbɛfaŋ lɛ, mɛni yɔɔ Nyɔŋmɔ ni aaanyiɛ yɛ egbɛ lɛ nɔ lɛ mli?
8 Beni be shwieɔ mli lɛ, Yehowa kɛ Yakob anɔkwafo lɛ seshibii fee kpaŋmɔ, ni amɛbatsɔmɔ emaŋ krɛdɛɛ. (2 Mose 19:5, 6) Yehowa kɛ gbɛtsɔɔmɔ ha ekpaŋmɔ bii lɛ kɛtsɔ Mla ni aŋma, osɔfoyeli, kɛ gbalɛ mli gbɛtsɔɔmɔ ni yaa nɔ daa nɔ. Shi eji nɔ ni kã Israelbii lɛ anɔ akɛ amɛnyiɛ nakai gbɛtsɔɔmɔ lɛ sɛɛ. Yehowa ha egbalɔ lɛ kɛɛ Israelbii lɛ akɛ: “Naa, miŋɔ jɔɔmɔ kɛ loomɔ mishwie nyɛhiɛ ŋmɛnɛ: jɔɔmɔ ji nyɛnɔ̃, kɛji nyɛbo Yehowa, nyɛ-Nyɔŋmɔ lɛ kitai ni miwoɔ nyɛ ŋmɛnɛ gbi nɛɛ atoi lɛ; shi loomɔ ji nyɛnɔ̃, kɛji nyɛbooo Yehowa, nyɛ-Nyɔŋmɔ lɛ, kitai lɛ atoi, ni nyɛkpale kɛjɛ gbɛ ni miwoɔ nyɛ he kita ŋmɛnɛ nɛɛ nɔ, ni nyɛyanyiɛ nyɔŋmɔi krokomɛi ni nyɛleee sá lɛ asɛɛ lɛ.”—5 Mose 11:26-28.
Nɔ̃ Hewɔ ni Mɛi Komɛi Kwá Yehowa Gbɛ Lɛ
9, 10. Mɛɛ shihilɛ hewɔ ehe hiaa ni Israelbii lɛ kɛ amɛhe afɔ̃ Yehowa nɔ ni amɛye lɛ anɔkwale lɛ?
9 Taakɛ eji yɛ Adam kɛ Hawa gbɛfaŋ lɛ, ehe miihia ni Israelbii lɛ kɛ amɛhiɛ afɔ̃ Yehowa nɔ ni amɛye lɛ anɔkwa, kɛ́ amɛaahi shi akɛ mɛi ni feɔ toiboo. Israel ji maŋ bibioo ni maji ni sumɔɔ béi ebɔle amɛhe kɛkpe. Mɛi ni yɔɔ wuoyi-anaigbɛ ji Mizraim kɛ Etiopia. Mɛi ni yɔɔ kooyi-bokagbɛ ji Siria kɛ Ashur. Mɛi ni bɛŋkɛ amɛ kpaakpa ji Filistia, Amon, Moab, kɛ Edom. Mɛnɛɛmɛi fɛɛ bafee Israel henyɛlɔi yɛ be kome loo be kroko mli. Agbɛnɛ hu, amɛ fɛɛ amɛkɛ amɛhe wo apasa jamɔ mli, ni nɔ ni akɛle amɛ ji amagai ni amɛjáa amɛ akɛ nyɔŋmɔi, ŋulamiiaŋkwɛmɔ, ni yɛ shihilɛi komɛi amli lɛ bɔlɛnamɔ mli kusum nifeemɔi ni anyaŋeɔ kɛ gbekɛbii ni atsɔɔ yiwalɛ nɔ akɛ amɛ shãa afɔle. Maji ni bɛŋkɛ Israel lɛ kɛ amɛhiɛ fɔ̃ɔ amɛnyɔŋmɔi lɛ anɔ koni amɛha amɛná wekui ni dara, ŋmãakpamɔ babaoo, kɛ kunimyeli yɛ tawuu mli.
10 Israel pɛ já Nyɔŋmɔ kome, Yehowa. Ewo amɛ shi akɛ ebaajɔɔ amɛ kɛ bii babaoo, amɛ nibaanii baafa babaoo, ni ebaabu amɛhe kɛjɛ amɛhenyɛlɔi adɛŋ kɛji akɛ amɛaabo emlai atoi. (5 Mose 28:1-14) Dɔlɛ sane ji akɛ, mɛi pii nyɛɛɛ afee enɛ yɛ Israel. Ni mɛi ni nyiɛ yɛ Yehowa gbɛ lɛ nɔ lɛ ateŋ mɛi pii na amanehulu yɛ amɛ anɔkwayeli hewɔ. Afee mɛi komɛi niseniianii, aye amɛhe fɛo, akɛ kplebii yi amɛ, awo amɛ tsuŋ, atswia amɛ tɛi, ni nanemɛi Israelbii po gbe amɛ. (Bɔfoi lɛ Asaji 7:51, 52; Hebribii 11:35-38) Mɛɛ kaa po enɛ fee kɛha anɔkwafoi lɛ nɛkɛ! Shi, mɛni hewɔ amɛteŋ mɛi babaoo gba afã kɛjɛ Yehowa gbɛ lɛ nɔ nɛkɛ? Nɔkwɛmɔnii enyɔ ni jɛ Israel yinɔsane mli yeɔ ebuaa wɔ ni wɔnaa amɛsusumɔ ni ejaaa lɛ.
Ahaz Nɔkwɛmɔnɔ Fɔŋ Lɛ
11, 12. (a) Beni Siria wo Ahaz he gbeyei lɛ, mɛni ekpoo efeemɔ? (b) Mɛɛ jɛɛhei enyɔ Ahaz tao shweshweeshwefeemɔ kɛjɛ?
11 Ahaz ye Yuda wuoyigbɛ maŋtsɛyeli lɛ nɔ maŋtsɛ yɛ afii ohai kpaanyɔ D.Ŋ.B. lɛ mli. Toiŋjɔlɛ baaa enɔyeli be lɛ mli. Be ko lɛ, Siria kɛ Israel kooyigbɛ maŋtsɛyeli lɛ fee ekome yɛ tawuu mli amɛshi lɛ, ni “etsui kɛ emaŋbii lɛ atsui hoso.” (Yesaia 7:1, 2) Shi kɛlɛ, beni Yehowa kɛɛ ebaaye ebua amɛ ni ekɛɛ Ahaz akɛ eka lɛ ekwɛ lɛ, Ahaz kpoo kɛ nɔmimaa! (Yesaia 7:10-12) Nɔ ni jɛ mli ba ji akɛ, aye Yuda nɔ kunim yɛ ta lɛ mli ni amɛteŋ mɛi pii gboi.—2 Kronika 28:1-8.
12 Beni Ahaz kpoo akɛ eeeka Yehowa ekwɛ lɛ, ebuuu lɛ akɛ eji hiɛgbele akɛ eeebi yelikɛbuamɔ kɛjɛ Ashur maŋtsɛ lɛ ŋɔɔ. Ni kɛlɛ, Yuda tee nɔ ena amanehulu yɛ maji ni bɛŋkɛ lɛ lɛ adɛŋ. Beni Ashur hu te shi wo Ahaz ni “ebahao lɛ” lɛ, maŋtsɛ lɛ ‘je shishi eshã afɔlei eha Damasko nyɔŋmɔi lɛ ni tswia lɛ nii lɛ, ni ekɛɛ akɛ: Aram maŋtsɛmɛi lɛ anyɔŋmɔi lɛ yeɔ buaa amɛ hewɔ lɛ mashã afɔle maha amɛ, ni amɛye amɛbua mi hu.’—2 Kronika 28:20, 23.
13. Mɛni Ahaz tsɔɔ kɛtsɔ Siria nyɔŋmɔi lɛ ni etee amɛŋɔɔ lɛ nɔ?
13 Yɛ be ko sɛɛ lɛ, Yehowa baakɛɛ Israel akɛ: “Miji Yehowa, o-Nyɔŋmɔ lɛ, mɔ ni tsɔɔo nii ni hi hao, mɔ ni tsɔɔo gbɛ ni onyiɛ nɔ lɛ. Eji obo mikitai lɛ atoi kulɛ, ohejɔlɛ aaatamɔ faa, ni ojalɛ hu aaatamɔ ŋshɔkei.” (Yesaia 48:17, 18) Yɛ Siria nyɔŋmɔi lɛ ni etsɔ ehe kɛtee amɛŋɔɔ lɛ hewɔ lɛ, Ahaz tsɔɔ bɔ ni etee shɔŋŋ kɛjɛ ‘gbɛ ni esa akɛ enyiɛ nɔ lɛ’ he eha. Jeŋmaji lɛ asusumɔ lɛ laka lɛ kwraa, ekɛ ehiɛ fɔ̃ amɛ apasa shweshweeshwefeemɔ jɛɛhei lɛ anɔ moŋ fe Yehowa nɔ.
14. Mɛni hewɔ Ahaz bɛ naajiemɔ ko beni etsɔ ehe kɛtee apasa nyɔŋmɔi aŋɔɔ lɛ?
14 Ájɛ jeeŋmɔ ana jeŋmaji lɛ anyɔŋmɔi, ni Siria nɔ̃ lɛ fata he lɛ akɛ amɛji “yakayaka wɔji.” (Yesaia 2:8) Mra mli, yɛ Maŋtsɛ David nɔyeli beaŋ lɛ, ana bɔ ni Yehowa nɔ kwɔ kwraa fe Siria nyɔŋmɔi lɛ yɛ faŋŋ mli beni Siriabii lɛ batsɔmɔ David tsuji lɛ. (1 Kronika 18:5, 6) Yehowa pɛ, ni ji “nyɔŋmɔi a-Nyɔŋmɔ kɛ nuntsɔmɛi a-Nuntsɔ, Mawu ni da ni he wa ni ehe yɔɔ gbeyei” lɛ baanyɛ ni ekɛ shweshweeshwefeemɔ diɛŋtsɛ aha. (5 Mose 10:17) Shi, Ahaz kpoo Yehowa ni ekɛ ehiɛ fɔ̃ jeŋmaji lɛ anyɔŋmɔi lɛ anɔ kɛha shweshweeshwefeemɔ. Nɔ ni jɛ mli ba lɛ tsɔ oshara diɛŋtsɛ kɛha Yuda.—2 Kronika 28:24, 25.
Yudafoi ni kɛ Yeremia Yɔɔ Mizraim Lɛ
15. Mɛɛ gbɛ nɔ Yudafoi ni yɔɔ Mizraim yɛ Yeremia gbii lɛ amli lɛ tsɔ amɛfee esha?
15 Akɛni Yehowa webii lɛ yeee anɔkwa kwraa hewɔ lɛ, eŋmɛ Babiloniabii lɛ agbɛ koni amɛkpata Yerusalem kɛ esɔlemɔtsu lɛ hiɛ yɛ afi 607 D.Ŋ.B. Aŋɔ maŋ lɛ mli bii lɛ ateŋ mɛi ni fa kɛtee nom mli yɛ Babilon. Shi, ashi mɛi komɛi yɛ sɛɛ, ni mɔ ni fata amɛhe ji gbalɔ Yeremia. Beni aju shi agbe Amralo Gedalia lɛ, nɛkɛ kuu nɛɛ jo foi kɛtee Mizraim, ni amɛŋɔ Yeremia amɛfata amɛhe kɛtee. (2 Maŋtsɛmɛi 25:22-26; Yeremia 43:5-7) Kɛkɛ ni amɛje shishi akɛ amɛaashã afɔlei amɛha apasa nyɔŋmɔi yɛ jɛmɛ. Yeremia kɛ Yudafoi ni yeee anɔkwa lɛ susu sane lɛ he kɛ hiɛdɔɔ, shi amɛkɛ kuɛŋtimɔ ekpɛlɛɛɛ. Amɛkpoo Yehowa ŋɔɔ ni amɛaatsɔ amɛhe kɛya, ni amɛma nɔ mi akɛ amɛbaaya nɔ amɛshã tsofa-kɛ-ŋma amɛha “ŋwɛi maŋnyɛ lɛ.” Mɛni hewɔ? Ejaakɛ enɛ ji nɔ ni amɛkɛ amɛ blematsɛmɛi lɛ fee ‘yɛ Yuda maji lɛ kɛ Yerusalem blohui lɛ amli, beni amɛtɔrɔɔ kɛ aboloi ni oshara ko baaa amɛnɔ lɛ.’ (Yeremia 44:16, 17) Yudafoi lɛ tee nɔ amɛwie hu akɛ: “Kɛjɛ beyinɔ ni wɔfɔ̃ɔ tsofa-kɛ-ŋma shãa kɛ ŋkpaiyeli kɛ ŋwɛi maŋnyɛ lɛ hamɔ nɛɛ, nɔ fɛɛ nɔ hiaa wɔ, ni wɔmiitã yɛ klante kɛ hɔmɔ naa.”—Yeremia 44:18.
16. Mɛni hewɔ Yudafoi ni yɔɔ Mizraim lɛ tɔ̃ kwraa yɛ amɛsusumɔ mli lɛ?
16 Kwɛ bɔ ni kaimɔ baanyɛ ahala nii amli aha! Mɛni ji anɔkwa saji lɛ? Yudafoi lɛ shã afɔle lɛɛlɛŋ amɛha apasa nyɔŋmɔi yɛ shikpɔŋ ni Yehowa kɛha amɛ lɛ nɔ. Yɛ bei komɛi amli, taakɛ eji yɛ Ahaz be lɛ mli lɛ, amɛna amanehulu yɛ nakai hemɔkɛyeli kwamɔ lɛ hewɔ. Shi kɛlɛ, Yehowa ‘to etsui shi’ eha ewebii ni ekɛ amɛ ekpaŋ lɛ. (2 Mose 34:6; Lala 86:15) Etsu egbalɔi lɛ kɛtee amɛŋɔɔ koni amɛwo amɛ hewalɛ ni amɛtsake amɛtsui. Yɛ bei komɛi amli lɛ, kɛ́ maŋtsɛ lɛ ye anɔkwa lɛ, Yehowa jɔɔ lɛ, ni nakai jɔɔmɔ lɛ he baa sɛɛnamɔ kɛhaa maŋ bii lɛ, eyɛ mli akɛ amɛteŋ mɛi pii yeee anɔkwa. (2 Kronika 20:29-33; 27:1-6) Kwɛ bɔ ni Yudafoi ni yɔɔ Mizraim lɛ asane ejaaa kwraa ha akɛ amɛaakɛɛ akɛ shweremɔ fɛɛ shweremɔ ni amɛna mli ŋɔɔmɔ yɛ amɛmaŋ shikpɔŋ nɔ lɛ ba kɛjɛ amɛ apasa nyɔŋmɔi lɛ aŋɔɔ!
17. Mɛni hewɔ Yuda laaje eshikpɔŋ lɛ kɛ esɔlemɔtsu lɛ?
17 Dani afi 607 D.Ŋ.B. aaashɛ lɛ, no mli lɛ Yehowa ewo gbɔmɛi ni yɔɔ Yuda lɛ hewalɛ akɛ: “Nyɛboa migbee toi, ni matsɔ nyɛ-Nyɔŋmɔ, ni nyɛ hu nyɛaatsɔ mimaŋ; ni nyɛnyiɛa migbɛ̀i ni miwo nyɛ kita yɛ he lɛ fɛɛ nɔ, bɔni afee ni ahi aha nyɛ!” (Yeremia 7:23) Yudafoi lɛ laaje amɛ sɔlemɔtsu lɛ kɛ amɛ shikpɔŋ lɛ ejaakɛ amɛkpoo akɛ amɛaanyiɛ ‘yɛ gbɛ̀i fɛɛ ni Yehowa ewo amɛ kita yɛ he lɛ nɔ.’ Nyɛhaa wɔkwɛa jogbaŋŋ koni wɔkwa nakai tɔmɔ ni gbeɔ mɔ lɛ.
Yehowa Jɔɔ Mɛi ni Nyiɛɔ Egbɛ lɛ Nɔ Lɛ
18. Mɛni esa akɛ mɛi ni nyiɛɔ Yehowa gbɛ lɛ nɔ lɛ afee?
18 Ŋmɛnɛ, taakɛ eji yɛ be ni eho lɛ mli lɛ, Yehowa gbɛ lɛ nɔ nyiɛmɔ biɔ anɔkwayeli—faishitswaa akɛ aaasɔmɔ lɛ pɛ. Ebiɔ he ni akɛfɔ̃ɔ mɔ nɔ—hemɔkɛyeli ni yeɔ emuu ákɛ anyɛɔ akɛ he fɔ̃ɔ Yehowa shiwoi anɔ ni amɛbaaba mli anɔkwale. Yehowa gbɛ lɛ nɔ nyiɛmɔ biɔ toiboo—emlai asɛɛnyiɛmɔ ni agbaaa afã kɛ etaomɔ nii ni nɔ kwɔlɔ lɛ amlihiɛmɔ. “Yehowa lɛ, jalɔ ji lɛ ni esumɔɔ jalɛ nifeemɔ.”—Lala 11:7.
19. Mɛɛ nyɔŋmɔi mɛi pii jáa ŋmɛnɛ, ni mɛni jɛɔ mli baa?
19 Ahaz kɛ ehiɛ fɔ̃ Siria nyɔŋmɔi lɛ anɔ kɛha shweshweeshwe shihilɛ. Israelbii ni yɔɔ Mizraim lɛ ahiɛ kã nɔ akɛ “ŋwɛi maŋnyɛ” lɛ, nyɔŋmɔyoo ni ajáa lɛ yɛ hei babaoo yɛ blema Boka Teŋgbɛ lɛ—kɛ heloo gbɛfaŋ shweremɔ baaha amɛ. Ŋmɛnɛ, nyɔŋmɔi babaoo jeee amagai diɛŋtsɛ. Yesu bɔ kɔkɔ eshi “Niifalɛ” ni aaasɔmɔ moŋ fe Yehowa. (Mateo 6:24) Bɔfo Paulo wie “hiɛjoomɔ ni ji wɔŋjamɔ” he. (Kolosebii 3:5) Ewie mɛi ni “amɛmusu ji amɛnyɔŋmɔ” lɛ hu he. (Filipibii 3:19) Hɛɛ, shika kɛ heloo gbɛfaŋ nibii fata nyɔŋmɔi titrii ni ajáa amɛ ŋmɛnɛ lɛ ahe. Yɛ anɔkwale mli lɛ, mɛi babaoo—ní mɛi ni yɔɔ jamɔi srɔtoi amli fata he lɛ—‘ŋɔɔ amɛhiɛ amɛfɔ̃ɔ nifalɛ ni bɛ shweshweeshwe lɛ nɔ.’ (1 Timoteo 6:17) Mɛi pii tsuɔ nii waa ní amɛkɛmiisɔmɔ nɛkɛ nyɔŋmɔi nɛɛ, ni mɛi komɛi náa he sɛɛ—amɛhiɔ shiai kpakpai amli, amɛnáa nibii ni jara wawai amli ŋɔɔmɔ, ni amɛyeɔ niyenii kpakpa ni ŋɔɔ. Shi kɛlɛ, jeee amɛ fɛɛ amɛnáa ninámɔ nɛɛ mli ŋɔɔmɔ. Ni yɛ naagbee lɛ mɛi ni náa nii lɛ po naa akɛ nibii nɛɛ diɛŋtsɛ haaa mɔ tsui anyɔ emli. Amɛbɛ shweshweeshwe, amɛsɛɛ etsɛɛɛ, ni amɛhaaa mɔ nine ashɛ emumɔŋ hiamɔ nii anɔ.—Mateo 5:3, NW.
20. Mɛɛ pɛpɛɛpɛ-ŋmɛɛ ehe hiaa ni wɔhiɛ mli?
20 Eji anɔkwale akɛ, esa akɛ wɔtsu nibii ni he hiaa diɛŋtsɛ lɛ ahe nii yɛ be mli ni wɔhiɔ shi kɛtsɔɔ nibii agbɛjianɔtoo nɛɛ naagbee gbii lɛ amli lɛ. Ehe miihia ni wɔto gbɛjianɔ ni sa ni wɔkɛ heloonaa nibii aha wɔ wekui lɛ. Shi kɛji wɔkɛ shihilɛ ni nɔ kwɔ, shika sɛɛdii, loo nibii ni tamɔ nakai fee hiamɔ nii titri fe Nyɔŋmɔ ni wɔɔsɔmɔ lɛ lɛ, belɛ wɔgbee wɔŋjamɔ ko mli, ni wɔnyiɛɛɛ Yehowa gbɛ lɛ nɔ dɔŋŋ. (1 Timoteo 6:9, 10) Shi kɛji akɛ wɔkɛ hela, shika, loo naagbai krokomɛi ni naa wa waa kpe hu? Nyɛkahaa wɔfea tamɔ Yudafoi ni yɔɔ Mizraim ni kɛ amɛnaagbai ahe shwamɔ fɔ̃ Nyɔŋmɔ ni amɛaasɔmɔ lɛ lɛ nɔ lɛ. Shi moŋ, nyɛhaa wɔkaa Yehowa, ni Ahaz nyɛɛɛ afee lɛ wɔkwɛa. Okɛ anɔkwayeli atsɔ ohe kɛya Yehowa Nyɔŋmɔ ŋɔɔ kɛha gbɛtsɔɔmɔ. Okɛ egbɛtsɔɔmɔ atsu nii yɛ hekɛnɔfɔɔ mli, ni osɔle kɛha hewalɛ kɛ nilee ni okɛaatsu shihilɛ fɛɛ shihilɛ he nii. Koni agbɛnɛ okɛ hekɛnɔfɔɔ amɛ Yehowa jɔɔmɔ.
21. Mɛɛ jɔɔmɔi baa mɛi ni nyiɛɔ Yehowa gbɛ lɛ nɔ lɛ anɔ?
21 Yɛ Israel yinɔsane be mli fɛɛ lɛ, Yehowa jɔɔ mɛi ni nyiɛ egbɛ lɛ nɔ lɛ babaoo. Maŋtsɛ David lá akɛ: “Yehowa, wa mi yɛ ojalɛ lɛ mli yɛ mɛi ni he tsɛ̃ɔ mi lɛ ahewɔ.” (Lala 5:9)Ga Bible Yehowa ha eye maji ni bɛŋkɛ amɛ ni yɛ sɛɛ mli lɛ amɛhao Ahaz lɛ anɔ kunim yɛ tawuu mli. Yɛ Salomo shishi lɛ, akɛ toiŋjɔlɛ jɔɔ Israel kɛ nii babaoo, nii ni yɛ sɛɛ mli lɛ Yudafoi ni yɔɔ Mizraim lɛ shwe ni kulɛ amɛná lɛ. Yehowa ha Ahaz binuu Hezekia ye Ashur ni he wa lɛ po nɔ kunim. (Yesaia 59:1) Hɛɛ, Yehowa nine efoko kuku yɛ enɔkwafoi ni damɔɔɔ “eshafeelɔi agbɛ nɔ” shi moŋ Yehowa mla he amɛmii shɛɔ lɛ ahe. (Lala 1:1, 2) Ekã he eji anɔkwale lolo. Shi, te wɔɔfee tɛŋŋ ni wɔ mɛi ni wɔyɔɔ ŋmɛnɛ lɛ aná nɔmimaa akɛ wɔnyiɛ Yehowa gbɛ lɛ nɔ? Abaasusu enɛ he yɛ nikasemɔ ni nyiɛ sɛɛ lɛ mli.
Ani Okaiɔ?
◻ Mɛɛ sui kpakpai ahe hiaa kɛ wɔɔnyiɛ Yehowa gbɛ lɛ nɔ?
◻ Mɛni hewɔ Ahaz susumɔ lɛ ji amale lɛ?
◻ Mɛni ejaaa yɛ Yudafoi ni yɔɔ Mizraim lɛ asusumɔ he?
◻ Te wɔɔfee tɛŋŋ wɔwaje wɔfaishitswaa akɛ wɔɔnyiɛ Yehowa gbɛ lɛ nɔ lɛ?
[Mfoniri ni yɔɔ baafa 13]
Ahaz kɛ ehiɛ fɔ̃ Siria nyɔŋmɔi lɛ anɔ moŋ fe Yehowa nɔ