Ko a Ataa Kanikinaean Menan Iesu ma Aomata?
AKEA te aomata ae e kukurei bwa e na ituaki n te aoraki ae kakaiaki ke ni karawawataki n te kabuanibwai. Te aomata ae wanawana e taatarai kanikinaa aika kaotii baika karuanikai, ma ni karaoa ae riai bwa a aonga n aki reke nako iai. E kabwarabwaraa te kanikina teuana ae onoti Iesu Kristo ae ti riai n ataia. Te kanikina ae onoti are e nanonna, bon te bwai are e na riki ni katobibia te aonnaba, ao e na rotiia aomata ni kabane. Ao ko irekereke naba iai ma am utu.
Iesu e taekina Ana Tautaeka n Uea te Atua are e na katoka te buakaka, ao e nang onea te aonnaba aei nakon te baretaiti. A rangi n ingainga nanoia taan rimwina ni kan ataia bwa e na roko n ningai te Tautaeka n Uea aei. A titirakinna ni kangai: “Tera kanikinaean menam ma aomata ao tokin te waaki i aon te aba?”—Mataio 24:3, NW.
E ataia Iesu bwa imwin tiringakina ao kautana, a na boni waaki nako ririki aika rangi ni mwaiti imwain are e nang kaueaaki iai i karawa bwa te Uea ae te Mesia ike e nang tautaeka iai i aoia aomata. Kioina ngkai e na aki kona n noraki kaueana irouia aomata, e a anga ngkanne te kanikina Iesu are a na kona iai taan rimwina n ataa ‘menana ma aomata,’ ao ai uana naba ma “tokin te waaki i aon te aba.” Iai kanoan te kanikina aei tabeua are ngkana a ikotaki ni kabane, ao a na riki bwa te kanikina ae kaotia bwa e a mena Iesu ma aomata.
A karauia raoi ni korei ana kaeka Iesu taani korea te euangkerio aika Mataio, Mareko, ao Ruka. (Mataio, mwakoro 24 ao 25; Mareko, mwakoro 13; Ruka, mwakoro 21) Taani korea te Baibara tabeman a manga taekin bwaai tabeua aika a kabwarabwara riki aron te kanikina aei. (2 Timoteo 3:1-5; 2 Betero 3:3, 4; Te Kaotioti 6:1-8; 11:18) Ibukin uarereken te maekatin aei, e a aki ngkanne kona n reke ara tai n nori rongorongo aikai ni kabane, ma ti na tii rinanon bwaai aika kakawaki aika nimaua aika kanoan te kanikina are e taekinaki iroun Iesu. Ane ko na noria bwa e rangi ni kakawaki ao ni manena rinanoan aei ibukim.—Nora te bwaoki n iteraniba 6.
“Te Tai Are E Bitaki Iai te Waaki I Aon te Aba”
“E na tei rake te botanaomata teuana n eka nako te botanaomata teuana, ao uean te uea temanna n eka nako uean te uea temanna.” (Mataio 24:7) E riibotinna te nuutibeeba ni kaongora mai Tiaman ae te Der Spiegel, bwa imwain te ririki 1914 a “kakoauaa aomata ae e na nakoraoi te waaki nakon taai aika a na roko, ao e na korakora riki iai te inaaomata, te rikirake, ao te maiuraoi.” Ma e karina n riki te bitaki ae korakora. “Te buaka are e moanaki n Aokati 1914 ao e toki n Nobembwa 1918, bon te bwai ae akea kaantaningan rikina. E karika te bitaki ae rangi ni karina man kananokawaki n te aro are a a okoro iai ririki ake rimoa ma aika ngkai,” aikai ana taeka te maekatin ae te GEO. E raka i aon 60 te mirion tautia man aono aika nimaua aika a boo atiia n te itabararaa ae tiritiri. E katautauaki bwa mwaitiia tautia ake a mate ni katoa bong bon 6,000 tabun. Man te tai anne, taan koro rongorongo rimoa man rooro nako ao aika kakaokoro aia iango ibukin te tautaeka, a iangoi “ririki aika 1914 ni karokoa 1918, bwa te tai are e bitaki iai te waaki i aon te aba.”
E kairoroaki te botannaomata n te Moani Buaka are Kabuta te Aonnaba bwa a na butimwaai bitaki aika kamatoaki, ao a karokoa te botannaomata nakon kaitirani bongin te waaki i aon te aba ae ngkai. E kanikinaeaki nikiran te tienture anne n taiani buaka, te itabarara i marenaia kairiribai ma aia bwai ni buaka, ao mwakuri n iowawa aika tiritiri. Akea te bitaki ae raoiroi riki ae noraki ni moan ririkin te tienture aei. Irarikin te buaka, ao a a noraki kanoan te kanikina ake tabeua riki.
Rongo, Aoraki Aika Kamamate, ao Mwaeiein te Aba
“A na roko rongo.” (Mataio 24:7) A rotaki n te baki kaain Eurobe n te moani buaka ae kabutaa te aonnaba, ao a karawawataki botannaomata n te rongo ma ngkekei ni karokoa ngkai. E korea ae kangai te tia korea rongorongon rimoa ae Alan Bullock ni kaineti ma Rutia ao Ukraine n te ririki 1933 ao, “a rerebaua n aki akaka i aon te aba aomata aika baki aika mwaiti . . . A bwarikoriko i rarikin te kawai aomata aika a mate.” N 1943, ao e nora te rongo i Tiaina n te aono ae Henan, te tia kareke rongorongo i aon Tiaina ae T. H. White. E korea ae kangai: “N tain te rongo, ao a a kuri ni kanaki bwaai ni kabane . . . ibukin karekean korakoran te rabwata. Ma ngkana e a korakora maakakin te mate, e a karika ngkanne te iango are e raoiroi kanakin bwaai ake a aki raoiroi ni kanaki mangkekei ni karokoa ngkai.” E kananokawaki taekinan ae e a kuri n taabangaki te rongo i aon Aberika i nanon tatabebwi te ririki ngkai. E ngae ngke a mwaiti uaan aontano ibukiia aomata ni kabane, ma e katautaua te UN Food and Agriculture Organization bwa 840 te mirion aomata ni katobibia te aonnaba aika e aki tau kanaia.
“A na roko . . . aoraki aika kamamate n taabo tabeua.” (Ruka 21:11) E ribootina ae kangai te Süddeutsche Zeitung: “E katautauaki bwa 20 nakon 50 te mirion mwaitiia aomata ake a mate n te aoraki ae te Spanish influenza n 1918. E raka te mwaiti anne nakon mwaitiia aomata ake a mate n te moani buaka are kabuta te aonnaba ao te aoraki teuana ae te plague.” Ni moa man te tai anne, a rangi ni mwaiti aomata aika ituaki n te aoraki n aron te maraeria, te bwaoki, te kangenge, te polio, ao te korera. Ao e kakamaaku ngkai taraakin te AIDS kioina ngkai e a buti n akea kerikakin rikirakena. A a minotaki ara iango bwa e ngae ngke e a korakora rikiraken te rabakau ni kuakua, ma a bon teimatoa naba n riiriki aoraki aikai. Te kangaanga aei ae aki ataaki irouia aomata ngkoa, e buokira ngkai bwa ti na ataa kakawakin taai aikai.
“Mwaeiein te aba.” (Mataio 24:7) A a tia n anaaki maiuiia aomata aika ngaa ma ngaa mwaitiia n taiani mwaeiei, i nanon ririki aika 100 ake a nako. Ni kaineti ma te koaua teuana, mwaitin mwaeiei aika korakora ake a urui auti ao ni katabwenaa aontano bon 18 ni katoa ririki ni moa man 1914. A a tia n riki mwaeiei aika kamamate riki, ake a rangi ni korakora n urui auti nako, tao teuana te tai ni katoa ririki. N aki ongei kukune aika boou, ma mwaitiia ake a mate iai, e bon teimatoa naba ni korakora, ibukina bwa a mwaiti kaawa ake e korakora iai rikiraken te botannaomata, aika tei i aon taabo aika ataaki bwa e na riki iai te mwaeiei.
Rongorongo Aika Kakukurei!
A rangi ni karawawataa te nano angiin mwakoron te kanikina ibukin boong aika kaitira. Ma e taekin naba rongorongo aika kakukurei Iesu.
“Ane e na tataekinaki euangkerion uean te Atua aei i aonaba ni bane ba te bwai ni kaotioti nakoia botanaomata ni kabaneia.” (Mataio 24:14) E na rangi ni korakora karaoan te mwakuri are e moana karaoana Iesu, are tataekinan euangkerion Uean te Atua, i nanoni boong aika kaitira. Ao boni ngaia ae riki ngkai. A tataekina te rongorongo man te Baibara Ana Tia Kakoaua Iehova ao a reiakinia iai aomata ake a butimwaea te rongorongo bwa a na maiuakina are a a tia n reiakinna i nanoni maiuiia n te bong ae koraki. N taai aikai, e a raka i aon onoua te mirion mwaitiia Taani Kakoaua, ake a tataekina te rongorongo aei n aaba aika 235 mwaitiia ao n taetae aika e raka i aon 400 mwaitiia.
Noria bwa e aki taekinna Iesu ae a na bwara nanoia aomata n te maiu aei ibukin taian rawawata i aon te aba. Ao e aki taekinna ae bon tii teuana kanoan te kanikinaa aei ae e na taabangaki. E aki taekinna naba bwa e na ongaki te aonnaba ni kanoan te kanikina teuana. Ma e taetae ni burabetini bwaai aika mwaiti aika a na bane n riki n te tai ae tii teuana, ao a na riki bwa te kanikinaa ae na noraki ma n ataaki n taabo nako n te aonnaba.
N onean mwin are ti na kaatuua ara iango i aon te bwai teuana ae riki ke bwaai aika riiriki n te tabo ae tii teuana, ko nora te banna ni katoto ae te kanikina ae taabangaki n te aonnaba, ae iai irekerekena ma aomata nako? Ko rotaki ni bwaai aika riiriki aikai ni kabane, ao am utu naba. Ma bukin tera, ngkai ti kona n titiraki ni kangai, te koaua bwa tii tabeman aika a nora aei?
Moanibwaian Oin Nanora
“E Tabuaki te Uaua Ikai,” “E Kamamate te Iti Ikai!,” “Kauarerekea Butim.” Aikai kanikina ao taeka ni kauring tabeua, aika ti nonori, ma a aki toki ni kaakeaki bonganaia: Bukin tera? Ti aki toki n irarang n te bwai ae ti iangoia bwa te kabanea n raoiroi ibukira. N te katoto, tao ti kona n iangoia bwa ti riai ni kabutimwaakaira nakon te buti are e a tia ni katauaki i aan te tua, ke tao e korakora nanora ni kan uaua n taabo ake e katabuaki te uaua iai. Ma ti aki wanawana ngkana ti kaakeai bongan kanikina.
N te katoto, a mwaiti taan neweaba aika a tia ni mate ngkana a taonaki n te tino ae bati ake a bwatete rikaaki mani maunga ake i Austria, Buranti, Itare, ao Switzerland, ake a kaakeai bongan kauring ake a kaumakaki iai bwa a na tei ni karebaba tii n taabo ake a na aki kabuanibwai iai. E taku te Süddeutsche Zeitung, bwa a mwaiti taan neweaba ake a kakeaa bonganan taiani kauring bwa a ira te iango ae, Akea te kakukurei ngkana akea te bwai ae e na kurimaraa maium iai. E kananokawaki bwa e kona ni kariki kabuanibwai kaakean bonganan taiani kauring.
Baikara bukin kaakean bonganan te kanikina irouia aomata, are e kabwarabwara Iesu? Tao a kona ni kamatakiaki ibukin mwangainrangian te kaubwai, te aki-bwerengaki, a aki konamaki ao a nanotiotio, a karawawataki ni bwaai ake a riai ni kaakaraoi, ke a tautaekanaki ni maakakin are e na bua kakannatoia iai. E kona te bwai teuana mai buakon bwaai aikai, ni kairiko bwa ko na kaakea bonganan kanikinaean menan Iesu ma aomata? Tiaki te koaua bwa ti wanawana riki ngkana ti mutiakina te kanikinaa anne ma ni karaoa arora ae riai iai?
Te Maiu n te Aonnaba ae te Baretaiti
E a ririkirake mwaitiia aomata aika mutiakina kanikinaean menan Iesu ma aomata. E korea ae kangai te Kristian, ae te rorobuaka ae iai buuna i Tiaman: “Bon taai ni karawawata taai aikai. Ti aki nanououa bwa ti a mena ngkai i nanoni ‘boong aika kaitira.’ ” A kabanea mwaitin aia tai te taanga aei n tataekina rongorongon te Tautaeka n Uea iroun te Mesia, nakoia aomata nako. E maeka naba n te aba anne Frank. E kaungaia aomata tabemwaang teuaei ma buuna n te rongorongo ae raoiroi man te Baibara. E taku Frank: “A mwaiti aomata ni boong aikai aika raraoma ibukin taai aika a na roko, man noran te aroaro ae ngkai i aon te aba. Ti kataia ni kaungaia n taekin taetae ni burabeti aika n te Baibara ibukin te aonnaba ae te baretaiti.” Mangaia are Kristian ao Frank, a buoka kakoroan nanon kanoan ana kanikina Iesu, ae tataekinan euangkerion Uean te Atua.—Mataio 24:14.
Ngkana e a roko n tokina boong aika kaitira, e nang kamauna te waaki ae buakaka ae ngkai Iesu ao te koraki ake a boutokaia naba. A nang kairaki waaki nako i aon te aba n Ana Tautaeka te Atua iroun te Mesia, ike e nang kakoroaki iai nanon te taetae ni burabeti are e na riki bwa te Baretaiti. A na kainaaomataki aomata man te aoraki ao te mate, ao a na kautaki maate nako aon te aba. Aikai taiani kaantaninga aika a kakukurei ake a kaantaningaki irouia te koraki ake a ataa te kanikina ibukin taai aikai. Tiaki ngkanne te aro ni wanawana ibukia aomata, bwa a na kabatiaa riki aia atatai ibukin te kanikina anne ao baika a riai ni karaoi, bwa a aonga ni kamaiuaki n tokin te waaki ae ngkai? Ni koauana, e riai n riki aei bwa kaumakaia aomata ni kabane.—Ioane 17:3.
[Kabwarabwaraan n iteraniba 4]
E taetae ni burabetini bwaai aika mwaiti kurikuri Iesu ake ngkana a ikotaki ao a karekea kanoan te kanikina are e kona ni kinaaki i aon te aba ni kabane
[Kabwarabwaraan n iteraniba 6]
Ko nora te bwai ni kakairi, ae te kanikina ae mwaiti kanoana ae kanikinaean te bwai ae kakawaki ibukia kaain te aonnaba ni kabane?
[Te Bwaoki/Taamnei n iteraniba 6]
KINAAKIN KANIKINAEAN BOONG AIKA KAITIRA
Buaka aika korakora riki.—Mataio 24:7; Te Kaotioti 6:4
Rongo.—Mataio 24:7; Te Kaotioti 6:5, 6, 8
Aoraki aika kamamate.—Ruka 21:11; Te Kaotioti 6:8
Kabatiakin te buakaka.—Mataio 24:12
Mwaeiein te aba.—Mataio 24:7
Taai aika kamamate.—2 Timoteo 3:1
Kabatiakin tangiran te mwane.—2 Timoteo 3:2
Te aki-ongeaba nakoia kaaro.—2 Timoteo 3:2
Akean te nanoanga.—2 Timoteo 3:3, BK.
Tangiran riki te kakukurei nakon te Atua.—2 Timoteo 3:4
Te aki-taubaang.—2 Timoteo 3:3
Ribaan te raoiroi.—2 Timoteo 3:3
Aki tabeakinan te kangaanga ae e a kaan roko.—Mataio 24:39
Taani kakaniko aika a kakewei kanikinaean boong aika kaitira.—2 Betero 3:3, 4
Taabangakin tataekinan Uean te Atua i aonnaba. —Mataio 24:14
[Picture Credit Line n iteraniba 5]
WWI soldiers: From the book The World War—A Pictorial History, 1919; poor family: AP Photo/Aijaz Rahi; polio victim: © WHO/P. Virot