Te Koroboki ae Kakawaki ae Aki Roko n te Kuneaki i Nanon Tienture Aika Bati
E bon aki kona ni kakoauaa te bwai are e noria temanna te tia rabakau. E okioki ni karaua n tuoa mwakoron te koroboki rimoa aei. Ibukin teini koroboki aika kakaokoro aika rangi n tamaroa ao aia kuramwa, e a kakoauaa raoi bwa e a mena ngkai i matana mwakoron te rairai n te Baibara n te taetae n Georgia ae ataaki bwa e a rangi ni maan taina!
E KUNEAKI te bwai ae kakawaki anne n raabanen Ritembwa 1922, ngke e tabe ni karaoa ana ukeuke te tia rabakau ae mwaatai are kaain Georgia ae Ivané Javakhishvili i aon aroni moani karaoan te koroboki n te taetae n Georgia. N te tai anne, ao e a nora naba katoton te Tua i Ierutarem ae te Talmud. N ana tai n tuoa katoton te boki anne, e a kona n noria bwa a a bon tanemauna iteraniba ake a koreaki n te taetae n Georgia ake n te koroboki n Ebera.a
Te koroboki are e “aki roko n te kuneaki” n te Tua boni katotoni mwakoroni bokin te Baibara ae Ieremia ae koreaki rimoa n te kanimaua n tienture C.E. Imwain te kukune aei, te Baibara ae ataaki bwa te kabanea ni maan taina boni bokin te Baibara n te taetae n Georgia are n te karuaiwa n tienture C.E. N te tai ae aki maan imwina, a a kuneaki mwakoroni bokini Baibara tabeua riki ake man te kanimaua n tienture C.E. ke mai mwaina riki. Iangoia bwa aongkoa ko kunei rongorongon te Baibara aika a koreaki tao bubua ma bubua te ririki imwin aia tai Iesu ao ana abotoro!
Antai ae karaoa te rairai aei? E karaoaki iroun te aomata ae tii temanna ke te kurubu n rairai aika kakaonimaki? Akea rongorongon rimoa ae e a tia ni kuneaki ma ngkekei ni karokoa ngkai are e na kaekaaki iai aei. Ma e ngae ngke antai ae rairia, e teretere bwa e a tia n rairaki te Baibara nakon te taetae n Georgia ke tao mwakorona tabeua tao man te kaaua n tienture. Ibukin anne, e a kaman reke ke n ataaki Ana Taeka te Atua irouia kaain Georgia n oin aia taetae ni moa man taai akanne.
E kaotaki korakoran taneiaia kaain Georgia ma te Baibara n te boki ae The Martyrdom of St. Shushanik the Queen, ae koreaki tao n raabanen te kanimaua n tienture. Ni kaineti ma karakin te ueannaine ae kananokawaki, e karini naba te tia kororongorongo aia taeka ao aia iango aomata ni mwakoron Taian Areru, taian Euangkerio ao ni mwakoron te Baibara ake tabeua riki. E taekinna naba bwa ibukini kakukureiaia taan tautaeka i aoni Botia, e a kitana te “Aro ni Kristian” buun Nei Shushanik ae Varske are te kowana n te Tautaeka i aon Georgia i Kartli, ao e a rairaki nakon te Aro ni Botia ae te Zoroastrianism ike e a kairoroa iai buuna bwa e na kakairi irouna. Ni kaineti ma ae taekinaki n te boki anne, e rawa neiei ni kitana ana koaua ao e a karekea kabebetean nanona man te Baibara imwain tiringana.
Ni moa man te kanimaua n tienture, e noraki bwa e tuai mani mauna te rairai ao katotongan te Baibara n te taetae n Georgia. E kakoauaaki mani mwaitikurikurini bokin te Baibara n te taetae n Georgia bwa a rangi ni mwakuri korakora ao ni kakaonimaki taani koroboki ao taan rairai. Ti na neneri itera aika uoua ni kaineti ma te karaki ae anainano aei ae rairan ao boreetian te Baibara.
TE RAIRAI AE MWAITIKURIKURI IBUKIN TE BAIBARA
“I a tia ngai ae Giorgi, ae te tama ae mangori, n raira te boki ae Taian Areru man te taetae ni Kuriiti ae boou nakon te taetae n Georgia ike e a kainnanoaki iai te taningamarau ao te mwakuri korakora.” Akanne ana taeka te tama ae kaain Georgia are Giorgi Mtatsmindeli n te ka-11 n tienture. E aera ngke e kainnanoaki rairan te Baibara ngkai boni kaman iai te Baibara n te taetae n Georgia i nanon tienture tabeua?
N te ka-11 n tienture, tii tabeua booki man te Baibara n te taetae n Georgia ake a teimatoa n reke. A a bon tia ni bua booki tabeua. E a tia naba ni bitaki te taetae teutana, ngaia are e a kangaanga iai otaia taani wareware ni booki ake rimoa. E ngae ngke a bati taan rairai ake a kakorakoraia ni manga karaoa te Baibara n te taetae n Georgia, ma e bon rangi n rianako riki ana mwakuri Giorgi. E katitebooa bokin te Baibara n te taetae n Georgia ma bokin te Baibara n te taetae ni Kuriiti ao e rairi mwakoro ake a bua ao booki naba aika bwanin. N te ngaina, e karaoa mwiokoana ae mataniwin aia tabo taama, ao e raira te Baibara n te tairiki.
Irarikin ana rairai Giorgi, iai raona n taai akanne ae Ephrem Mtsire are e kunei bwaai aika kakawaki ibukini kairaia taan rairai. Iai naba i buakoni baikanne booto n reirei aika kakawaki ibukin te rairai, n aron te rairai man te moan taetae are e kamanenaaki ngkana e noraki riaina ao touan raoi mwin te taetae ni Kuriiti ma e aki kakeaaki bongani kanin te taetaenikawai. E moani kunea naba karaoan taiani kabwarabwara mai nano ao taiani kabwarabwara mai nukan taiani koroboki n te taetae n Georgia. E rairi naba bokin te Baibara aika boou aika bwanin aika bati Ephrem. E boni karekea aan te rairai ae raoiroi ibukin taai aika a na roko aia mwakuri Giorgi ma Ephrem.
N te tienture are imwina, a a rikirake ni bati booki ake a karaoaki i aon Georgia. A kateaki naba reirei n te kaawa ae Gelati ao Ikalto. Angiia taan rabakau a kakoauaa te Baibara ae atongaki bwa Gelati Bible ae kawakinaki ngkai n te Georgian National Centre of Manuscripts bwa bon te Baibara ae bwanin ae boou ae rairaki iroun temanna mai buakoia taan rabakau mai Gelati ke Ikalto.
Tera mwin te mwakuri n rairai i aon te Baibara nakoia kaain Georgia? N te ka-12 n tienture, e koreaki te boki ae Vepkhis-tqaosani (Knight in the Panther Skin) iroun te tia kario i Georgia ae Shota Rustaveli, ae te boki ae rangi n anainano i nanon tienture aika bati ao e aranaki bwa te kauoua ni Baibara n te taetae n Georgia. E taekinna te tia rabakau ni boong aikai i Georgia ae K. Kekelidze bwa e ngae ngke tao e kaewei ana koroboki man te Baibara te tia kario ke e aki, ma “tabeua mai buakon ana iango boni katotongani mwakoron te Baibara aika kakaokoro.” Ma e ngae ngke e iangoaki te kario aei bwa te bwai ae kangaanga n riki ke n noraki, ma e aki toki n taekinaki iai booto n iango i aon te iraorao ni koaua, te tituaraoi, karineaia aine ao te tangira ae aki bangaomata nakoia iruwa. A rangi ni kakawaki baikai ao kaetieti riki tabeua aika reiakinaki man te Baibara ibukia kaain Georgia n rooro nako ao a bon teimatoa naba n riki bwa booto n reirei ibukin aroaroni maiuia aika riai.
BOREETIAN TE BAIBARA BON ANA MWAKURI TE UEA
N tokin te ka-17 n tienture, a rangi n tangira boreetian te Baibara te utu n uea i Georgia. Ibukin uaiakinan aei, e a katea te tabo ni boreeti te Uea ae Vakhtang VI n atuni kaawan Tbilisi. Ma e ngae n anne, e tuai tauraoi ni boreetiaki taiani koroboki ake n te Baibara. Titeboo ma e a manga karabaaki te Baibara n te taetae n Georgia. A tii kona n noraki mwakorona tabeua aika aki tabwanin ao te taetae are kabonganaaki iai bon taetaen rimoa. E mwiokoaki Sulkhan-Saba Orbeliani ae mwaatai n taetae aika bati bwa e na rinanoi koroboki ake n te Baibara ao ni manga kabooui.
E karaua ni waakina raoi te mwakuri anne Orbeliani. Ibukina bwa iai rabakauna n taetae riki tabeua n ikotaki naba ma te taetae ni Kuriiti ao n Ratine, e a aki tii kamanena te Baibara n te taetae n Georgia ma e karekei naba ana rongorongo aika kakaokoro mani koroboki tabeua. Ma e ngae n anne, e bon aki kukurei te Aro ae te Orthodox i Georgia n ana mwakuri teuaei ae akea iai te inanonano. A kabuakakaa mataniwi n Aaro bwa aongkoa e kamwanea te Aro, ao a tuanga te uea bwa e na katoka ana mwakuri i aon te Baibara. Ni kaineti ma ae taekinaki n te boki ae The First Printery in Georgia n te taetae n Georgia, e a kairoroaki Orbeliani iroun te mataniwi n te Aro n tain te boowi bwa e na kabueka te Baibara are e a tia ni mwakuri i aona i nanon ririki aika bati.
Ni koauana, e teimatoa n reke ni karokoa boong aikai teuana katoton te Boki ae Mtskheta (Mcxeta) are ataaki bwa te Saba Bible, are iai i nanona ana taeka Orbeliani ake e korei. Ma a nanououa tabeman bwa bon aei te Baibara are a ribaia mataniwi n Aaro ke tiaki. Tii rongorongo ake n te bukinibaa ake a kakoauaaki bwa e boni korei.
E bon teimatoa ni moanibwaiaki boreetian te Baibara irouia tabeman kaain te utu n uea n aki ongei kangaanga. A boreetiaki tabeua mwakoron te Baibara i marenan 1705 ao 1711. A rarabwa aia mwakuri korakora Naati n Uea Mwaane i Georgia aika Bakari ao Vakhushti bwa n tokina ao e a tabwanin raoi te Baibara ao n tia naba ni boreetiaki n 1743. E aikoa kona ni manga karabaaki.
a N taai ake rimoa, a boni karako booki ao a rangi ni bobuaka. Ngaia are te bwai ae a taneiai ni karaoia aomata, a kakaara te koroboki are bwain rimoa man te boki ao a a manga karina iai te koroboki ae boou. A aranaki aeka ni boki akanne bwa palimpsests ae nako man te taetae ni Kuriiti ae nanona “manga kakaaraki.”
National Center of Manuscripts