Ko Ataia?
Baikara aroe ake a kabonganaaki n taai ake a karakinaki n te Baibara?
E taekinaki n te Baibara bwa a kabonganaaki aroe ibukini kaboiararani kunnikai ao kainiwene. (Taian Areru 45:8; Taeka N Rabakau 7:17; Ana Anene Toromon 4:14) A bae n roko aroe akana a taekinaki n te Baibara man te aroka ae te Agarwood (te aeka ni kai teuana ae te Aquilaria). Ngkana e mka kain te aroka anne, e tiinako te oera ae boiarara ao te tangauri ae kanimnim. E kamantintaki kain te aroka anne ni karokoa e a riki ni bauta, ike a a kabooakinako iai bwa taian “aroe.”
A kabotauaki aia umwanrianna tibun Iteraera n te Baibara ma “[kaai] aika aroe aika ana unika Iawe.” (Warekaia Iteraera 24:5, 6, BK) E kona n nanonaki n aei tein te aroka ae te Agarwood are e kona n rota te rieta ae tao 30 te mita ao e mwangaanga nako. E ngae ngke e aki kona ni kuneaki te aeka n aroka aei i aon Iteraera n taai aikai, ma e kamatataaki n te boki ae A Dictionary of the Bible bwa “e aki kona n tukaki iangoan te aroka aei ao aroka riki tabeua ake a aki rangi n ataaki n [te aono] aei ngkai, bwa a unikaki ni Mwaruan Ioretan ae rangi ni kaubwai ngkoa ao n rangi ni bati kaaina.”
Baikara angakarea aika butimwaeaki n te tembora i Ierutarem?
E taekinaki n Ana Tua te Atua bwa a riai ni moan raraoi angakarea nako ake e anga te aba n te tembora. E na bon aki butimwaei te Atua angakarea aika toabuaka bwain rabwataia. (Te Otinako 23:19; Nakoaia Ibonga 22:21-24) E koreia te tia kororongorongo ae kaain te baronga ae Iuta are Philo n te moan tienture C.E., bwa a riai ibonga n tuoia raoi maan “mai atuia nakoni waeia” n te tai anne ao a na taraaki bwa a raraoi n aaro nako ao a na “akea mai buakoia ae bareka ke ni bwaibwainnanti.”
E taekinna te tia kororongorongo ae E. P. Sanders bwa a kona mataniwi n te tembora ni “kariaia taani kaboonakoi bwaai ibukin angakarea aika onimakinaki, bwa a na kaboonakoi tii maan ao mannikiba ake a a tia n tuoaki raoi irouia ibonga. Ni karaoan aei, e riai te tia kaboonakoi maan n angan ane e boobwai irouna te aeka n ritiiti teuana ae kaotaki iai bwa e itiaki ana man.”
N 2011, a kunea taan rabakau ni bwain aantano n uakaan ma te tembora te aeka n ritiiti ke te bwai ni kakoaua anne, ae te titambwa are buburan te mwane ae karaoaki man te bokaboka ao te koroboki man te moan tienture B.C.E. nakon 70 C.E. ae oti i aona. A rairaki taetae n Aramwaike ake i aona aika uoua irouia tabeman taan rabakau ni bwain aantano bwa “E itiaki ibukin te Atua.” E iangoaki bwa a a tia mataniwi n te tembora ni kanim bwaai ni kakoaua aikai i aoni bwaai aika kamanenaaki ibukin te taromauri ke i aoia maan ake a na kabonganaaki ibukin te angakarea.