Taan Ukoukora te Koaua Aika Teniman n te Ka-16 n Tienture​—Baikara Bwaai Ake A Kunei?

“TERA te koaua?” Anne ana titiraki te kowana i Iutaia ae te I-Rom ae Bontio Birato n te moan tienture, are e tabekia nakon Iesu ngke e baireaki taekana i matan te kowana. (Ioane 18:38) Ni koauana, e aki ukera raoi te koaua Birato. Ma e boni kaotaraeaki n ana titiraki nanououana ke ana kakaniko. E taraa n ae e iangoia Birato bwa te koaua bon te bwai ae kona n rineia temanna ke e reireinaki bwa e na kakoauaa ae akea raoi te kawai ibukini kabwarabwaraan te koaua. A bati aomata ni boong aikai ake a iango n aron anne.

A kaaitara taan irira te taromauri n te ka-16 n tienture i Eurobe ma te kangaanga n te bwai ae a na iangoia bwa te koaua. Ibukina bwa a kaikawaaki i nanoni kakoauaan ae moan te rietata te bobe ao n reirein te Aro riki tabeua, a aitara ma iango aika boou ake a butanako i aon Eurobe ngke e a Bwenauaaki te Aro ni Katorika ao e a Moan Tei iai te Aro ni Boretetanti n te tai anne. Tera ae a riai ni kakoauaa? A na kanga n rinea ae koaua?

Inanon taai akanne, bon iai mwaane aika teniman i buakoia aomata aika bati ake a motinnanoia bwa a na ukera te koaua.a A kanga ni kona ni kunea ae koaua ao ae kewe? Ao tera ae a kunea? Ti na noria.

“E BIA TAUTAEKANIRA TE BAIBARA. . . N TAAI NAKO”

Wolfgang Capito bon te rorobuaka ae rangi ni kakaonimaki n ana Aro. E bon reiakina te nakoa n taokita teuaei, te tua, ao taekan te Atua, ao e riki bwa te berebitero n 1512 ao imwina e a manga riki bwa ana mitinare te akebikobo i Mainz.

N te moantai, e kataia Capito ni kamaraua ingaingan nanoia taani Boutokaa te Bwenaua n te Aro ake a tataekina te rongorongo ae kauntaba ma reirein te Aro ni Katorika. Ma n te tai ae waekoa, e a manga moanna Capito ni Boutokaa te Bwenaua n te Aro. Tera are e karaoia? E koreia te tia korea rongorongon rimoa ae James M. Kittelson bwa ngke e kaaitara Capito ma reirei aika kakaokoro, e boni kakoauaa bwa “te boki ae moan te raoiroi ibukin tiriburean aia reirei bon te Baibara, bwa tii ngaia ae koaua kanoana.” Mangaia are e a moti ana iango Capito bwa e aki nako man te Baibara reirein te Aro ae bitakin te wain ao te berena n te aro ni kakai, ake a kamanenaaki n te Tutia n te Aro ni Katorika nakon raraan ao irikon Iesu n ikotaki naba ma karineaia taian santo ao santa. (Nora te bwaoki ae ‘Iangoia Bwa A Koaua Baikai ke A Aki.’) E kitana mwiokoana ae rietata ae irekereke ma te akebikobo Capito n 1523, ao e a maeka n te kaawa ae Strasbourg, ae boto mai iai te bwenaua n te Aro n te tai anne.

E a riki mwengan Capito i Strasbourg bwa te tabo ae a kakaitiboo iai taani karitei man Aaro ao akea te nanououa bwa a boni maroroakini baika irekereke ma te Aro ao reirei man te Baibara. E ngae ngke a teimatoa taani Boutokaa te Bwenaua n te Aro tabeman ni karikirakea te Temanna n teniman, ma e mwaneweaki n ana koroboki Capito n aron ae taekinaki n te boki ae The Radical Reformation, bwa e “ribaaki te reirei ae te Temanna n teniman.” Bukin tera? E anaaki nanon Capito n aron te tia rabakau i aon te Baibara ae kaain Tibein are Michael Servetus ni kabwarabwarai kibun te Baibara ike e a taekinna iai ae e kakewea te Temanna n teniman.

Ngkana iai ae e kakewea te Temanna n teniman ao e na bon tiringaki, ai ngaia are e taratara raoi Capito n arona n tataekina ana namakin iai nakoia aomata. Ma e ngae n anne, e kaotaki n ana koroboki bwa e a tia n nanououa i bon irouna n te reirei ae te Temanna n teniman imwain naba kaitiboona ma Servetus. Ma imwina riki, e korea taekaia Capito ma raoraona mataniwin te Aro ni Katorika temanna bwa a “teimatoa ni kakarabaia ni maroro n tii ngaiia i aon te bwai ae rangi n nano ae kangaanga te ota iai ibukin te Aro; [ao] a ribai angiin reirei n te Temanna n teniman ae moan te Tabu.” Ao tebubua te ririki imwina, e a moannara Capito i buakoia taani korea te reirei ae te Temanna n teniman ake a rangi n ataaki bwa a kakewea.

E kakoauaa Capito bwa te Baibara bon nibwan te koaua. E taku: “E bia tautaekanira te Baibara ao ana tua Kristo n taai nako n reiakinan taekan te Atua.” Ni kaineti ma ana taeka te tia rabakau i aon te Aro ae Dr. Kittelson, e “kamatoaa n taekinna [Capito] bwa bon oin raoi kabwakaia taan rabakau i aon te Baibara e boto i aoni kakeaani bongani kanoan te Baibara irouia.”

E boutokaaki te ingaingannano aei ni kan ataa te koaua man Ana Taeka te Atua iroun Martin Cellarius (ae ataaki n arana bwa Martin Borrhaus), ae te rorobuaka are e maeka ni mwengan Capito n 1526.

“ATAAKIN TE ATUA AE KOAUA”

E bungiaki n 1499 Cellarius, ao e taningamarau n reiakina taekan te Atua ao te karioiango. E butimwaea te mwioko n tia reirei i Wittenberg i Tiaman. Kioina ngke e moan riki te Bwenauaaki n te Aro i Wittenberg, e a waekoa Cellarius ni kinaa raoi Martin Luther ao tabeman riki ake a kani bitii reirein te Aro. E na kanga Cellarius n ataa kaokoron aia iango aomata ma te koaua man te Baibara?

Ni kaineti ma te boki ae Teaching the Reformation, e boni kakoauaa Cellarius bwa e na reke te ota raoi ae koaua “man te kakorakora ni wareka te Baibara, te katoatai ni kaboraoa kanoana nako ao man te tataro ae irianaki ma te rairannano.” Tera are e kunea Cellarius n ana ukeuke n te Baibara?

E boretii ana kukune Cellarius n Turai 1527 n te boki ae On the Works of God. E koreia teuaei bwa boni kaikonaki raoi reirein te Aro ibukin taian takaramentu, n aron are aongkoa irikon ao raraan Iesu bon te berena ao te wain are e kanaki ao n nimaki n aia tutia kaain te Aro ni Katorika. Ni kaineti ma Professor Robin Barnes, ao n ana boki Cellarius “e taekinaki naba iai kabwaranakoan taian taetae ni burabeti ae taekan te kabuanibwai ae na roko i aoia aomata ni kabane ao te rawawata are a na taorimwiaki n onikakin te iuniweeti are e na reke te raunnano ni koaua iai.”—2 Betero 3:10-13.

Ma ae moan te kakawaki riki, bon ana taeka Cellarius aika kimototo ni kaineti ma aroaron Iesu Kristo. E ngae ngke e aki kauntabaa raoi te Temanna n teniman, ma e boni katerea kaokoron te “Tama are i Karawa” ma “Natina ae Iesu Kristo” ao e koreia naba bwa Iesu bon temanna mai buakoia atua aika bati ao natin nako te Atua ae moan te mwaaka.—Ioane 10:34, 35.

N ana boki Robert Wallace ae Antitrinitarian Biography (1850), e noria bwa a aki toua mwin ana koroboki Cellarius ma ana reirei te Aro ae te Orthodox ae taabangaki i aon te Temanna n teniman n ka-16 n tienture.b Mangaia are iai tabeman taan rabakau i aon te Baibara ake a taekinna bwa e boni bae n ribaa te reirei ae te Temanna n teniman Cellarius. E a tia n taekinaki bwa kaanga temanna naba ana tabonibai te Atua are “e na karinna i nanoia aomata ataakin te Atua ae koaua ao Kristo.”

MANGA KAOKAN TE KOAUA

E riki naba te kaawa ae Wittenberg n 1527 bwa mwengan Johannes Campanus ae te tia rabakau i aon te Baibara, are e iangoaki bwa temanna mai buakoia taan rabakau aika kakannato n ana bong. E ngae ngke e maeka Campanus n te tabo are e moan riki mai iai te bwenaua n te Aro, ma e a moanna n aki rauaki n ana reirei Martin Luther. Bukin tera?

E aki kukurei Campanus n taian reirei i aon rikin te berena ma te wain bwa bon raraan raoi Iesu n te aro ni kakai ao te consubstantiation.c Ni kaineti ma te tia kororongorongo ae André Séguenny, e kakoauaa Campanus bwa “te Bwerena bon te bwerena n taai nako, ma ngkai boni botaki n takaramentu, e a tei ngkanne n te aro ni kaikonaki ibukin irikoni Kristo.” N te boowi are e karaoaki n 1529 i Marburg Colloquy ibukini maroroakinan titiraki aikai, ao e bon aki kariaiakaki Campanus bwa e na tibwai baike e a tia n reiakin man te Baibara. Imwin anne, e a ribaaki irouia raona ni Boutokaa te Bwenaua n te Aro i aon Wittenberg.

Ma a rangi n un taani Boutokaa te Bwenaua n te Aro n ana koaua Campanus ibukin te Tama, te Nati ao te taamnei ae raoiroi. N ana boki ae te Restitution n 1532 , e bon reiakinna iai Campanus bwa Iesu ao Tamana bon aomata aika uoman aika kaokoro. E kabwarabwaraa bwa e riki te Tama ao te Nati “n tii teuana,” kaanga n aron ae taekinaki te buu te mwaane ma buuna bwa “tii te irikona” ae a katiteuanaaki, ma a bon teimatoa naba n riki bwa aomata aika uoman. (Ioane 10:30; Mataio 19:5) E ataia Campanus bwa e kamanenaaki n te Baibara te kaikonaki naba aei ni kaotia ae iai mwaakan te Tama i aon te Nati, ae kangai: “Atun te aine te mwaane, ao atun te Kristo te Atua.”—1 I-Korinto 11:3.

Ma tera te taamnei ae raoiroi? E a manga taekina naba kanoan te Baibara Campanus ngke e korea ae kangai: “Akea n te Baibara boutokaan ae te Taamnei ae Raoiroi bon te kateniman n aomata . . . E iangoaki taamnein te Atua bwa mwaakana ni mwakuri n te aro are E katauraoi ao ni karaoi bwaai ni kabane rinanon mwaakan taamneina ao ana mwakuri.”—Karikani Bwaai 1:2.

E taekinna Luther bwa te tia taetae ni bakanatua Campanus ao ana kairiribai naba Natin te Atua. Ao temanna riki te tia Boutokaa te Bwenaua n te Aro, e iangoa tiringan Campanus. Ma e ngae n anne, e bon aki kaingingaki Campanus. Ni kaineti ma te boki ae The Radical Reformation, “e a kakoauaa Campanus bwa buan te ota are e moan rio mairouia abotoro aei ao te oota i aon te Baibara ni kaineti ma te reirei n te Temanna n Teniman ao te mwaane, ngaiia are a bukinaki iai ni maenakon te Aro.”

Bon tiaki ana iango Campanus bwa e na bairea tein te botaki n Aro. E taekinna bwa e a tia n ukera te koaua ao e aki uaana “i buakoni katei n Aro tabeua ao ni kabane taan onimaki aika aki butimwaeaki aia koaua.” Ai ngaia are e kantaningaia teuaei bwa e na manga taekina te reirei ni Kristian ni koaua te Aro ni Katorika rinanoni kaokan te koaua nakoni nnena. Ma n tokina, e a atikaki Campanus irouia mataniwi n te Aro ni Katorika, ao tao e kabanea 20 te ririki ke e raka riki n te karabuuti. A kakoauaa taani korea rongorongon rimoa bwa e mate tao n 1575.

“KATAI RAOIROINI BWAAI NI KABANE”

A kairaki aomata aika taningamarau n ukeuke n reirei n te Baibara aika Capito, Cellarius, Campanus ao tabeman riki bwa a na ataa kaokoron te koaua ma te kewe. E ngae ngke a aki bane aia koaua taan ukera te koaua aikai ni boraoi raoi ma te Baibara, ma a kananorinanoia mwaane aikai n ukeuke i nanona ao e rangi ni kakawaki irouia te koaua are a a tia n reiakinna.

E kaumakia raona ni Kristian te abotoro Bauro ni kangai: “Katai raoiroini bwaai ni kabane ao taua ae raoiroi.” (1 I-Tetaronike 5:21) Ibukini buokam n ukera te koaua, a a tia Ana Tia Kakoaua Iehova ni boreetia te boki ae tonu raoi atuna ae Tera Ana Reirei ni Koaua te Baibara?