Kaungai Nanomi Temanna Nakon Temanna

“Bon ti aomata . . . akanne aika . . . a riki bwa kaungan nanou.”​—I-KOROTE 4:11, BK.

1, 2. Bukin tera bwa a kakawara Bauro n te karabuti raoraona, e ngae ngke a kona n reke n te kangaanga iai?

E KONA ni kakamaaku raoraonakin te aomata ae mena i aan te bwainikirinaki i nanon te karabuti, e ngae ngkana e kairua kabureakina. A na bae ni mamatauakiniko taan teinia buure, ni kanamakinna bwa tao ko na boni karaoa te mwakuri ni kakeru teuana. Mangaia are ko kainnanoa te ninikoria ngkana ko na itoman ma raoraom anne ao ni kakawaria naba n te karabuti.

² Ma boni ngaia raoi aei are a karaoia tabeman raoraon te abotoro Bauro 1,900 tabun te ririki n nako. A aki tabwara ni kawara Bauro ngke e kabaeaki n te karabuti, n anganna bwaai ake e rangi ni kainnanoi n aron kabebetean nanona, kaungan nanona, ao ibukin naba kakorakorana n te itera n taamnei. Antai raao aika kakaonimaki aikai? Ao tera reireiara man aroia naakai n ninikoria, ni kakaonimaki, ao n aroia n iraorao?​—Taeka N Rabakau 17:17.

“Kaungan Nanou”

3, 4. (a) Antai raoraon Bauro ake niman, ao a riki n aron tera nakoina? (b) Tera ae nanonaki ni “kaungan nanou”?

³ Ti na kaoki rikaaki ara iango nakon te ririki ae 60 C.E., tabun. E kabureaki te abotoro Bauro i Rom n te bukibuki ni kewe ae aongkoa e karitei nakon te Tautaeka. (Mwakuri 24:5; 25:11, 12) E taekin raoiroia niman Kristian ake a tei i rarikina ni buokia, Bauro ni kangai: Tukiko are ana tabonibai Bauro man te aono n Atia ae “raou ni makuri i bukin te Uea”; Onetimo, ae “tarira ae e kakaonimaki ma n tatangiraki” mai Korote; Arititako, ae te I-Maketonia ae roko mai Tetaronike are “raou ni kainaki n te karabuti” ngkoa; Mareko, ae ai tarin teuare raon Bauro ni mitinare are Barenaba ao te tia korea bokin te Euangkerio are Mareko; ao Ietiu, ae temanna mai buakoia raon te abotoro ni beku “i bukin Uean te Atua.” E taku ana taeka Bauro ibukia naaka niman aikai: “Bon ti aomata . . . akanne aika . . . a riki ba kaungan nanou.”​—I-Korote 4:7-​11, BK.

⁴ E rangi n nano ana taeka Bauro ibukin te ibuobuoki ae a karaoia nakoina, raoraona aika kakaonimaki aikai. E kabongana te taetae n Erene ae (pa·re·go·riʹa) are e rairaki nakon “kaungan nanou.” Bon tii kibun te Baibara aei ae kabongana te taeka aei. A mwaiti nanon te taeka aei, ao e kakabonganaki riki n rongorongo aika kaineti ma te bwainnaoraki.a E kona naba n rairaki bwa ‘kerikakin te uruakinnano, te kabebeteaki man te rawawata, te raunnano, ke te kamaiuaki.’ E kainnanoa kaungan nanona n te itera aei Bauro, ao a bane n reke irouia mwaane aika niman aikai.

Bukin Tera bwa E Kainnanoa ‘Kaungan Nanona’ Bauro

5. E ngae ngke bon te abotoro Bauro, ma tera are e kainnanoia, ao tera ae ti kainnanoia ngaira ni kabane n taai tabetai?

⁵ Tao a kona ni mimi tabeman ngkana a iangoia bwa Bauro, ae te abotoro e kainnanoa naba kaungan nanona. Ma e boni koaua aei. E koaua bwa e korakora ana onimaki Bauro ao e a tia ni kamaiuaki man taian iowawa aika tiritiri, ‘a maiti riki oreana,’ ‘a bati kaani matena,’ ao ai maraki n aekaia nako. (2 I-Korinto 11:23-​27) Ma e ngae n anne, bon te aomata ngaia. Ao n taai tabetai, a boni kainnanoa kabebetean nanoia aomata ni kabaneia ke kakorakoran aia onimaki irouia raoraoia. E noraki naba koauan aei iroun Iesu, bwa e kaoti te anera nakoina i Ketetemane n ana kabanea n tairiki, ao e “kaunga nanona.”​—Ruka 22:43, BK.

6, 7. (a) Antai aika kauna Bauro i Rom, ao antai aika kaungaa? (b) Baikara mwakuri n ibuobuoki ake a karaoaki nakon Bauro ni menana i Rom irouia tarina aika Kristian, ake a riki bwa ‘kaungan nanona’?

⁶ E kainnanoa naba kaungan nanona Bauro. Ngke e a roko i Rom bwa te bure ngaia, e aki butimwaeaki ma te nano n akoi irouia aomata aika kaain ana reeti. Angiia I-Iutaia akekei, a bon aki butimwaea rongorongon te Tautaeka n Uea. Imwin kawaran Bauro n ana tabo are e kabureaki iai irouia mataniwi aika I-Iutaia, ao e taekinaki ae kangai n te boki ae Mwakuri: “Temangina a kakoauai baike a atongaki, ao temangina a aki. Ao ngke a aki bo nanoia i rouia, ao a nako.” (Mwakuri 28:17, 24, 25) Ai karawawataki ra nanon Bauro n aroia n aki kakaitau ibukin ana akoi Iehova! E kaotaki korakoran rotakina n te mwakuri aei, n ana reta are e koreia tabeua te ririki mai imwaina nakon te ekaretia are i Rom: “E bati rawawatau ma te maraki ae aki toki i nanou. Ba I bia teweaki nako mairouni Kristo i bukiia tariu, [aika Iutaia] ake au bu n te rabata.” (I-Rom 9:2, 3) Ma e ngae n anne, ao e bon kuneia raona ni koaua aika kakaonimaki, ake a karaua nanona n aroia n ninikoria ao n tatangira. Boni ngaiia tarina n taamnei ni koaua.

⁷ A kanga taari ake niman akekei ni kaota koauan ae a a tia n riki bwa taani kaunga nanona? A aki kariaia bwa a na karaureaki nako ma Bauro ibukin kabureakina. Ma a kataua bwa a na karaoi mwakuri ake e aki kona ni karaoi Bauro ibukin kainakina n te karabuti, ma nanoia n tatangira. N te katoto, a riki bwa taan uouota ana reta ao ana rongorongo Bauro nakoia ekaretia aika kakaokoro nako, ao ni manga uoti rikaaki rongorongon mweeraoia taari i Rom ao n taabo tabeua riki, ake a kaunga nanon Bauro. A boni karekei naba bwaai ake e kainnanoi Bauro n aron kunnikai ibukin te mwaitoro, nira ni boki, ao bwaai ni kororeta. (I-Ebeto 6:21, 22; 2 Timoteo 4:11-​13) A riki bwaai n ibuobuoki aikai ni kabane bwa kakorakoran ao kaungan nanon te abotoro are karabutinaki, n te aro are e a manga riki ngaia bwa te ‘tia kaungai nanoia’ tabemwaang, n ikotaki naba ma kaain te ekaretia ni kabane.​—I-Rom 1:11, 12.

Arora n Riki bwa ‘Kaungan Nanoia’ Aomata

8. Tera reireiara ae kona n reke man aron Bauro n nanorinano ni kaotia bwa e kainnanoa naba ‘kaungan nanona’?

⁸ Tera reireiara ae reke man rongorongon Bauro ma raona ni mwakuri ake niman? Ti na rinanon te reirei teuana ae kakawaki: E tangiraki te ninikoria, ao te nano ni kan anga boni ngkoe ngkana ko na riki bwa te tia ibuobuoki nakoia aomata aika a kaaitara ma te rawawata. Irarikin anne, e kainnanoaki naba te nanorinano ibukin kakoauan ae n taai tabetai ake ti taonaki iai n te rawawata, ti na boni bae ni kainnanoa buokara. E aki tii kakoauaa ae e kainnanoa te ibuobuoki Bauro, ma e kakaitau ibukin buokana ao e kamoamoaia aomata ake a buokia. E aki iangoia bwa kariaiakan te ibuobuoki mairouia tabemwaang bon kanikinaean te mamaara ke te bwai ni kamaamaa nakoina. Ti na katotongnga naba ngaira. Ngkana ti taekinna bwa akea te tai ae ti kainnanoa iai kaungan nanora, ai aron ae ti taku bwa aomata aika moan te korakora ngaira. Uringa ana katoto Iesu are e kaotia iai, bwa e ngae ngkana e kororaoi te aomata, ma bon iai naba taai aika e na tang ibukin kainnanoan te ibuobuoki nakoina.​—Ebera 5:7.

9, 10. Baikara uaa aika raoiroi aika kona n reke ngkana e kaotia te aomata bwa e kainnanoa buokana, ao tera aron rotakia kaain ana utu ao kaain te ekaretia iai?

⁹ A kona n reke uaa aika raraoi ngkana a kakoauaa taari ake iai mwiokoaia n te ekaretia bwa iai tian aia konabwai ao a kainnanoa boutokaaia mairouia tariia nako. (Iakobo 3:2) E kamatoaki riki te itoman i marenaia te koraki ake iai mwiokoaia ma te koraki ake a aantaeka nakoia, n naano aika kakaotiota te kakaitau ibukin te ibuobuoki, ao e karikirakea naba te itangitangiri ao te butiraoi i marenaia. Te nanorinano irouia te koraki ake a butimwaea te ibuobuoki, e a riki bwa te reirei ibukia aomata ake a kaaitara ma aekan aei. E oti iai ngkanne bwa taani kairiri, bon aomata aika aki-kororaoi n arora naba, ao ti riai n aki maaku ni kawariia kioina ngkai a kakaotiota te aro n iraorao.​—Te Minita 7:20.

¹⁰ N te katoto, a kakai ongo riki naati n aia ibuobuoki aia karo n aroia ni kaaitarai aia kangaanga ao kataaki aika roko irouia, kioina ngkai a ataia bwa tao a bon tia naba n rinanon aei aia karo ngke a uarereke. (I-Korote 3:21) Mangaia are e kona ni kanakoraoaki iai te mamaroro i marenaia ataei ao aia karo. E nakoraoi riki aron kaotan reirei n ibuobuoki man te Baibara, ao a kai butimwaeaki riki. (I-Ebeto 6:4) N aron naba anne, a na tauraoi riki nanoia kaain te ekaretia ni butimwaei aia taeka n reirei unimwaane, kioina ngkai a ataia bwa unimwaane naba a itiuaki n taiani kangaanga, a namakina te maaku, ao iai naba bwaai aika a aki oota iai. (I-Rom 12:3; 1 Betero 5:3) E kona naba n riki mai iai kanakoraoan te itoman, maroroakinan reirei man te Baibara, ao kakorakoran riki te onimaki. Uringnga bwa e a moamoa riki kainnanoan kaungan nanoia tarira ma mwanera n te onimaki ni boong aikai.​—2 Timoteo 3:1.

11. Bukin tera bwa a rangi ni mwaiti aomata ni boong aikai, aika a kainnanoa ‘kaungan nanoia’?

¹¹ N aki ongeia bwa ti maeka n te tabo raa, antai ngaira, ke ai iraua ara ririki, ma ti na boni bane ni kaaitara ma te rawawata n taai tabetai. Bon aio aron te maiu aei. (Te Kaotioti 12:12) E tuoaki korakoran ara onimaki ni bwaai aika kammaraki rabwatara ao nanora. Ti kona ni kaaitara ma kataaki n ara tabo ni mwakuri, n te reirei, i nanon te utu, ke n te ekaretia. E kona naba n riki te rawawata man te aoraki ae kakaiaki ae e ituira, ke tao man te kangaanga ae kakaiaki ae riki nakoira rimoa. Ai karaunano ra ngkana e reke te kaunganano ma taeka aika wanawana ao mwakuri aika manena mairoun te rao ni mare, te unimwaane, ke raoraom! Bon titeboo ma te bwaa are e kabiraki te ikoaki iai! Mangaia are ngkana ko nora te tari temanna bwa iai rawawatan nanona ke marakin rabwatana, ko bia riki bwa te tia kaunga nanona. Ke ngkana iai am kangaanga ae korakora ae karawawatako, bubutiia kaain te ekaretia aika marurung n te itera n taamnei bwa a na buokiko.​—Iakobo 5:14, 15.

Aron te Ekaretia n Ibuobuoki

12. Tera ae a kona ni karaoia kaain te ekaretia n tatabemania nako ibukin kakorakorakiia tariia?

¹² Bon iai bwaai aika a kona ni karaoi kaain te ekaretia ni kabane n ikotaki naba ma aika ataei riki, ibukin kaungan nanoia aomata nako. N te katoto, e riki rorokom n taiani botaki ao n te mwakuri ni minita n taai nako, bwa kakorakoran aia onimaki aomata tabemwaang. (Ebera 10:24, 25) E kaotaki man arom n botumwaaka ni beku iroun te Atua, bwa ko kakaonimaki nakon Iehova ao ko kateimatoaa marurungim ni bwaai n taamnei, e ngae ngkana ko kaaitara ma kangaanga tabeua. (I-Ebeto 6:18) A kona naba ni kaungaaki nanoia tabeman n arom n nanomwaaka.​—Iakobo 2:18.

13. Bukin tera bwa a kona n aki manga iriri n te mwakuri ni minita tabemwaang, ao tera ae kona ni karaoaki ibukin buokaia?

¹³ A kona n taonaki nako tabemwaang n taai tabetai ni kangaanga tabeua, ike e a karika kerikakiia ke aki rorokoia n te mwakuri ni minita. (Mareko 4:18, 19) Ti kona n noria bwa a aikoa roroko naba nakoni bobotaki n te ekaretia, te koraki ake aikoa manga iriri n te mwakuri ni minita. Ma e ngae n anne, ma tao bon iai naba tangiran te Atua i nanoia. Tera ae kona ni karaoaki bwa e aonga ni kakorakoraki iai aia onimaki? A kona ni buokia unimwaane ngkana a kawaria. (Mwakuri 20:35) A kona ni butiaki tabeman kaain te ekaretia bwa a na ibuobuoki naba. Kawaraia ao mwannanoakia aomata aika a mamaara n te onimaki, e kona n riki bwa kaanga te bwainnaoraki ae a kainnanoia ibukin kamaiuaia.

14, 15. Tera ana reirei Bauro are e anga ibukin kakorakoraia aomata? Taekina rongorongon te ekaretia teuana ae e karaoa nanon te reirei aei.

¹⁴ E kaungaira te Baibara bwa ti na “kaungaia akana a barannano, kamarurungia akana a mamara.” (1 I-Tetaronike 5:14, BK) Tao a kona n namakinna te koraki ake a “barannano” bwa e a moanna ni kekerikaki ninikoriaia ao a aikoa kona n tokanikai i aon kangaanga ake a kaaitara ma ngaia ngkana a aki buokaki. Ko kona n riki bwa te tia buokiia? Taeka aika “kamarurungia akana a mamara,” a a tia n rairaki nakon “taua ni kamatoaa,” ke “kanimko” ma ane mamaara. E tangiriia ana tiibu ni kabane Iehova ao a kakawaki irouna. E aki iangoia bwa e karako manenaia, ao e aki tangiria bwa e na beti nako temanna mai buakoia man te onimaki. Ko kona ni buoka te ekaretia bwa e na ‘tauiia ni kamatoaia’ ake a mamaara, ni karokoa ae a manga korakora riki?​—Ebera 2:1.

¹⁵ E kawariia te taanga teuana are a a manga aki iriri n te mwakuri ni minita i nanon onoua te namwakaina, te unimwaane temanna n te ekaretia. E korea ae kangai te unimwaane aei: “Tabeakinaia ao mwannanoakia te taanga aei irouia kaain te ekaretia ni kabane, e a rangi n rotiia n te aro are a bon okira te ekaretia.” Tera aron ana namakin te tari aine temanna ngkoa are e a manga aki iriri n te mwakuri ni minita, ngke e kawaraki irouia kaain te ekaretia? E taekina ae kangai ngkai: “Te bwai ae buokira ni manga kaoka marurungira ni bwaai n taamnei, bon aroia taari n aki motika taekara ao a aki taraira bwa taani bure ngaira. Ma a kaotia bwa a ota n ara kangaanga ao a anganira taeka ni kaungaunga man te Baibara.”

16. Antai ae e a bon tatauraoi nako naba ni buokia ake a kainnanoa kakorakorakia?

¹⁶ Eng, e kukurei te Kristian ni koaua n riki bwa te tia kaungai nanoia aomata tabeman. Kioina ngkai a bibitaki aroni maiura, ti kona ni manga riki ngaira bwa taan butimwaea te kaunganano mairouia tabeman. Ma e kona naba n riki ae n te tai are ti kainnanoa buokara iai, ao akea te aomata ae kona ni buokira. Ma e ngae n anne, ao bon iai Nibwan te korakora are e a bon tatauraoi naba n taai ni kabane, are e kani buokira, ae Iehova ae te Atua.​—Taian Areru 27:10.

Iehova​—Boni Ngaia Nibwan te Korakora

17, 18. Baikara aanga ake e kakorakoraa iai Natina, ae Iesu Kristo, Iehova?

¹⁷ Ngke e bobitiaki Iesu i aon te kai ao e taetae n te bwanaa ae korakora ni kangai: “Tamau, I kaki tamneiu i nanoni baim.” (Ruka 23:46) Imwin aei, ao e mate. A kitanna raoraona ni kaan bwa a maaku, tabeua te aua imwain katikana. (Mataio 26:56) E a tiku ngkai Iesu n tii ngaia, ao tii temanna Nibwan te korakora are e kona ni buokaki mairouna, ae bon Tamana are i karawa. Ma e bon aki matebuaka onimakinan Iehova irouna. Kioina ngke e kakaonimaki Iesu, e a manga kakaonimaki naba Tamana ni boutokaia.​—Taian Areru 18:25; Ebera 7:26.

¹⁸ E katauraoi bwaai ni kabane Iehova ake e na kainnanoi Natina n ana tai ni karaoa ana mwakuri ni minita i aon te aba, ibukin kateimatoana ni kakaonimaki ni karokoa matena. N te katoto, ngke e a tibwa tia ni bwabetitoaki Iesu ao e moana karaoan ana mwakuri ni minita, ao e ongo bwanaan Tamana ike e a kaota iai akoana ao Ana tangira nakoina. Ngkana e kainnanoa boutokana Iesu, e kanakoia anera Iehova bwa a na kakorakoraa. E ongoraei ana bubutii Iesu, Iehova i nanon ana tai ni kaitaraa kataakina ae te kabanea n rawawata n tokini maiuna i aon te aba. Mwakuri aikai a bane ni kaunga nanon Iesu.​—Mareko 1:11, 13; Ruka 22:43.

19, 20. Ti na kanga ni kakoauaa bwa e na kakorakoraira Iehova n te tai are ti kainnanoia iai?

¹⁹ E tangiria Iehova bwa e na riki bwa Nibwan korakorara naba. (2 Rongorongo 16:9) E kona n riki Nibwan te korakora ni koaua ni kabane, bwa te tia kaungai nanora n te tai are ti kainnanoia iai. (Itaia 40:28) Ti kona n rangi ni karawawataki man taiani buaka, te maiu ni kainnano, te aoraki, te mate, ke bon aki-kororaoira. Ngkana ti a moanna n taonaki nako n taian kataaki i aoni maiura aio, kaanga ai aron ‘aiara ae korakora,’ e kona n riki ngkanne Iehova bwa korakorara. (Taian Areru 18:17; Te Otinako 15:2) Bon iai ana bwai n ibuobuoki nakoira ae moan te korakora, ae te taamnei ae raoiroi. Rinanon taamneina, e kona Iehova n angania aika a “nimamate te kona,” n te aro are a na kona ni “mwemwe rake ni baiia ni kiba n ai aroia ikare.”​—Itaia 40:29, 31.

²⁰ Akea te korakora teuana n te iuniweeti ae mwaaka riki nakon taamnein te Atua. E kaota boutokaan te koaua aei Bauro ni kangai: “I boni konai bwaai ni kabane ni karaoi iroun Teuare kakorakoraai.” Eng, e kona ni kaonira n te “mwaka ae moan te korakora” Tamara ae tatangira, bwa ti aonga n nanomwaaka i aan kangaanga aika kammaraki ni karokoa te tai are e nang karaoi iai “bwaai ni kabane ba bwaini ngkai,” n te Baretaiti are e a tia ni beritanna, ae e a kaan roko.​—I-Biribi 4:13; 2 I-Korinto 4:7; Te Kaotioti 21:4, 5.

[Kabwarabwara ae nano]

Ko Uringnga?

• E kanga ni kakoauaki ae a a tia n riki taari ake i Rom bwa taani ‘kaungaa nanon’ Bauro?

• N aaro ra aika ti kona n riki iai bwa taani ‘kaunga nano’ i nanon te ekaretia?

• N te aro raa are e a riki iai Iehova bwa Nibwan korakorara ae te kabanea ni mwaaka?

[Taamnei n iteraniba 28]

A ‘kaungaa nanon’ Bauro taari tabeman n aroia ni kakaonimaki ni boutokaia, ni kaunga nanona, ao ni karaoi mwakuri n ibuobuoki nakoina

[Taamnei n iteraniba 31]

A karaoa te kairiri ibukin kakorakoran te nanai unimwaane