Atoatonga Te Koaua Nakon Raom

“Kam [a tia ni] kaki te kewekewe, ao kam na atoatonga te koaua, temanna nakon raona, ao temanna nakon raona.”​—I-EBETO 4:25.

1, 2. Tera aia iango aomata aika mwaiti ni kaineti ma te koaua?

E A TIA ni kauntaekaaki irouia aomata i nanon ririki aika mwaiti bwa tao a kona ni kaotiota te koaua ao n ataia bwa tera te koaua ke a aki. E taekinna te tia kario temanna ae kaaini Kuriiti ae Alcaeus n te kaonoua n tienture B.C.E. ni kangai: “E reke te koaua i nanon te wain.” E nanonaki n aei bwa e tii kona ni kaotaki te koaua ngkana e a tia te aomata n nima te wain ae bati ike e na bae iai n ingainga ni kani kakarabakau. E kaota te iango ae kairua ni kaineti ma te koaua te Kowana n Rom n te moan tienture ae Bontio Birato, n ana koaua are a tii karaoa ae riai aomata ngkana a kabwaia iai n arona n titirakina Iesu ma te kakaniko ni kangai: “Te koaua tera!”​—Ioane 18:38.

² A a taotira ni boong aikai iango aika kakaokoro aika kauntabaa te koaua. A mwaiti aomata ake a taku bwa te taeka ae “te koaua” e bati nanona aika kakaokoro ke e kakaokoro naba kabwarabwaraana iroun temanna ma temanna. A tii kaotiota te koaua tabemwaang ngkana e bongana nakoia bwa tao iai uaana ae e na reke nakoia ke tao ibukini kamauraia man te kangaanga ke kawaekoaani katokan aia kangaanga. E mwaneweaki ae kangai n te boki ae The Importance of Lying: “Bwainan te koaua e kona n ae bon te aroaro ni maiu ae moan te rine, ma e bon uarereke manenana n te kabokorakora ni maiura ibukini mweraoira ao toronibwaira. Bon akea ana rinerine iai te aomata ma e bon riai ni kewe ibukini maiuna.”

3. Bukin tera ngkai Iesu bon te banna ni katoto ae rianako ni kaineti ma atoatongan te koaua?

³ Ai bon okorora aroia taan rimwini Kristo! A aki boraoi iango aikai ma aron Iesu n iangoa te koaua. E katoatai n atoatonga te koaua. A boni butimwaea naba te koaua anne ake a ribaia ngke a taku: “Te tia Reirei, ti ataiko ba Ko koaua, ao Ko reiakina ana aro te Atua n te koaua.” (Mataio 22:16) N aron anne ni boong aikai, a kakairi Kristian ni koaua n ana katoto Iesu. A aki tabwarabwara n atoatonga te koaua. A boraoi nanoia ni kabane ma te abotoro Bauro are e kaungaia raona n te onimaki ni kangai: “Kam [a tia ni] kaki te kewekewe, ao kam na atoatonga te koaua, temanna nakon raona, ao temanna nakon raona.” (I-Ebeto 4:25) Ti na rinanoi tenua iterani baike e taekini Bauro. Te moan, antai raoi raora? Te kauoua, tera ae nanonaki n atoatongan te koaua? Ao te katenua, ti na kanga ni maiuakina aei ni katoa bong ni maiura?

Antai Raoi Raora?

4. E kanga Iesu ni kaotiota ana iango Iehova ae okoro ma mataniwi n te Aro n Iutaia n te moan tienture bwa antai raoi raora?

⁴ A reirei tabeman mataniwi n te Aro n Iutaia n te moan tienture C.E. bwa a tii tau n aranaki aika bon I-Iutaia ao ae bon oin raoraoia bwa ‘raoia.’ Ma Iesu e boni katotonga aroaron Tamana ma arona n iango n te aro ae kororaoi. (Ioane 14:9) E kakawaki ataakin ae Iesu e kamataataa raoi nakoia taan rimwina bwa e aki tangira riki te reeti teuana te Atua ke te natannaomata teuana nakon are teuana. (Ioane 4:5-​26) Irarikin anne, e katerea te taamnei ae raoiroi nakon te abotoro Betero bwa “te Atua E bon aki nanonano n tarakin aroia aomata; ma e tangiraki i Rouna ane makua, ma ni karaoa te raoiroi, i buakoia botanaomata ni kabaneia.” (Mwakuri 10:28, 34, 35) Mangaia are ti riai naba ngaira n iangoia aomata nako bwa raora ao ni karababaa nako ara tangira nakoia ake a karaoi mwakuri n riribai nakoira.​—Mataio 5:43-45.

5. Tera ae nanonaki n atoatongan te koaua nakon raora?

⁵ Ma tera ngkanne ae nanonna Bauro ngke e taekinna ae ti riai n atoatonga te koaua nakon raora? Atoatongan te koaua, e irekereke ma taekinan rongorongo aika koaua n aki mwamwanaa te aba. A aki bita ke ni betana te koaua Kristian ni koaua ibukini mwamwanaiia tabemwaang. A “riba te buakaka” ao a “nim ma te raoiroi.” (I-Rom 12:9) Ngkana ti kani kakairi iroun ‘Atuan te koaua,’ ti riai ni keiaki n nanomatoa ni bwaina te koaua ao ni kaotiota raoi te koaua ni bwaai nako ake ti taekin ao ni karaoi. (Taian Areru 15:1, 2; 31:5) E ngae ngkana e rangi ni kamaamaa ao n aki karaunano te bwai ae riki, ma ti na kona n rabakau ni kanakoraoia ngkana ti karaurau raoi n rinei ara taeka aika riai n aki mwamwanaa te aba.​—Wareka I-Korote 3:9, 10.

6, 7. (a) Kaotiotan te koaua e nanonaki iai kaotani bwaai ni kabane aika irekereke ma ngkoe nakon ane e titirakiniko? Kabwarabwaraa. (b) Antai aika ti kona n onimakinia bwa ti na taekina nakoia te koaua ae tabwanin raoi?

⁶ Kaotiotan te koaua nakoia aomata e nanonaki iai ngkanne bwa ko nang boni kaoti naba bwaai ni kabane aika ko atai ibukin te bwai teuana nakon ane e titirakiniko? Tao e bon aki riai anne n taai tabetai. E katereterea Iesu ni menana i aon te aba bwa iai tabeman aomata aika a aki tau n anganaki te kaeka ae mataata raoi ni kaineti ma te rongorongo teuana. Ngke e titirakinaki Iesu irouia mataniwi n te Aro aika mwamwanaa te aba bwa n te mwaaka raa ao ni mwaakan antai ae e taekini kanikina ao ni karaoi kakai iai, ao e kaekaia ni kangai: “Ao Ngai N na titirakiningkami te bwai teuana, ao kam na kaekaai, ao ngkanne N na tuangngkami ba ni mwakan Antai are I karaoi iai baikai.” Ma ngke a rawa taani koroboki ma unimwaane ni kaekaa Iesu, ao ngaia e taku nakoia: “Ao Ngai I aki tuangngkami naba ba ni mwakan Antai are I karaoi iai baikai.” (Mareko 11:27-33) E bon aki iangoia Iesu ae e kabaeaki bwa e na kaekaa te titiraki anne ibukin aia mwakuri aika bubuaka ma aia katoto aika kaotiota akean aia onimaki. (Mataio 12:10-13; 23:27, 28) N aron naba anne ni boong aikai, a riai ana aomata Iehova ni kawakinia mairouia taani kitana ma ni kabwaoua te koaua ao aomata riki aika bubuaka, ake a kamanenai bwaai ni kamwane ao ni bureburea te aba ibukin nanoia ni bangaomata.​—Mataio 10:16; I-Ebeto 4:14.

⁷ N aron anne e katerea naba Bauro bwa a aki tau aomata tabeman n anganaki te kaeka ae mataata ke ae tabwanin raoi. E taekinna bwa a “tataekini baika aki riai” “taan ua-taeka, ao taani katabetabea te aba.” (1 Timoteo 5:13) Eng, bon akea ae kani karakin rongorongo tabeua nakoia te koraki ake a kakarabakauakina aia bwai tabemwaang ke ake a aki kona n onimakinaki ngkai a aki kakawakini baika aki riai kaotaia. Ai bon tamaroara riki ngkanne bwa ti na mutiakina ana kaetieti Bauro are e kairaki koreana rinanon te taamnei are kangai: “Kam na kakorakoraingkami ba kam na rau, ao kam na kakaraoi oin ami bwai.” (1 I-Tetaronike 4:11) N taai tabetai a kona unimwaane n te ekaretia n tabeki titiraki ni kaineti ma bwaai aika irekereke ma ngkoe ibukini karaoan tabeia are a mwiokoaki iai. Anne ngkanne te tai are e a kainnanoaki iai te reitaki n taekinan te koaua ao e na rangi n ibuobuoki.​—1 Betero 5:2.

Atoatonga te Koaua ni Baika Kaineti ma te Utu

8. E na kanga atoatongan te koaua ni buokiia kaain te utu bwa e na rangi ni kaan riki te reitaki i marenaia?

⁸ Ni bon arona tii kaain ara utu aika e rangi ni kaan ara reitaki ma ngaiia. Ni kamatoaan te reitaki anne, e kakawaki bwa ti na atoatonga te koaua i marenara. A kona ni kauarerekeaki ke ni katokaki kangaanga aika bati ao te aki ota i nanon te utu n taekinan raoi baike i nanom, ni bwainan te koaua ao te akoi n te taetaenikawai. N te katoto, ti baenikai ni kaota ara kairua nakoia buura, natira ke tao kaain ara utu ae ti rangi ni kaan ma ngaiia ngkana ti karaoa te bure? Te kabwarabure ae nako raoi man te nano e buoka rikiraken te rau ao te boonnano n te utu.​—Wareka 1 Betero 3:8-10.

9. Bukin tera bwa atoatongan te koaua e aki nanonaki iai bwa ti na taetae n kamatauningaa te aba ke ni kaunia aomata?

⁹ Atoatongan te koaua e aki nanonaki iai bwa ti na taetae ni kamatauningaa te aba ao ni kaunia aomata. Bwa ngkana ko a manga aki ataa te katei n am taeka e na manga kauarerekea ngkanne manenan te koaua are ko taekinna. E taku Bauro: “E na kakiaki mai roumi te taetae ni kananomaraki, ma te nanobuaka, ma te un, ma te takarua, ma te taetaebuaka, ma te iowawa ni kabanea: ao kam na i akoakoi, ao kam na nanoanga, ao kam na i kabara buure i roumi, n ai aron te Atua ngkae E a tia ni kabara ami bure i bukini Kristo.” (I-Ebeto 4:31, 32) E na oti manenan te baere ti taekinna ao karineaia te koraki ake ti kataetaeia ngkana ti taetae n te aro ae akoi ao ni karinerine.​—Mataio 23:12.

Atoatonga te Koaua ni Baika Kaineti ma te Ekaretia

10. Tera reireiaia unimwaane aika Kristian man ana katoto ae moanibaan te raoiroi Iesu ni kaineti ma atoatongan te koaua?

¹⁰ E taetae Iesu nakoia taan rimwina n te aro ae bebete ao ae turuturu raoi. E boto ana reirei i aon te tangira, ma e bon aki naba kamangora te koaua are e reireinia iai taan ongora ibukini kani kakukureiaia. (Ioane 15:9-12) N te katoto, ngke a kaokioka kauntaekaan ae antai ae kakannato riki i buakoia ana abotoro Iesu ao e a kamatoaa bwanaana nakoia ma te taotaonakinnano ao ni buokiia bwa a na manga ota n riaini bwainan te nanorinano. (Mareko 9:33-37; Ruka 9:46-48; 22:24-27; Ioane 13:14) N aron anne, e ngae ngke a tei n nene i aon te eti unimwaane aika Kristian ni boong aikai ma a bon aki taua aroia ana nanai te Atua. (Mareko 10:42-44) A kakairi irouni Kristo n aroia n “i akoakoi” ao n “nanoanga” ni baike a karaoi ma aomata.

11. Tera ae ti kairaki bwa ti na karaoia man tangiraia tarira ni kaineti ma kamanenaan newera?

¹¹ Ti kona ni katereterea raoi te bwai ae ti kan taekinna nakoia tarira n te onimaki, n te aro ae aki kamatauninga ngkana ti kaotii raoi baika ti iangoi n aki wimakiki ma tiaki n te aro ae e a kaunia aomata. Ni koauana ti bon aki tangira newera bwa e na riki “n ai aron te mwariro ae kakang” ma ni kamanena n atoatong iai taetae aika kariki maraki aika korakora ao ni kamangora temanna. (Taian Areru 52:2; Taeka N Rabakau 12:18) Ti na kairaki n tangiraia tarira bwa ti na ‘taua newera man te buakaka, ao matanriara man atoatongan te uarao.’ (Taian Areru 34:13) N te aro aei, ti a karinea iai te Atua, ao ni karikirakea te boonnano n te ekaretia.

12. N ningai are e kona n rinanoaki iai taekan te tia kewe iroun te komete ni kaboowi? Kabwarabwaraa.

¹² A taningamarau unimwaane ni mwamwakuri ni kamanoa te ekaretia mairouia taan uarao. (Wareka Iakobo 3:14-16.) E taekinaki te uarao ibukini kantaningaani kammarakan te aomata temanna n te aro teuana bwa e aonga n rinanon te karawawataaki. E bati riki ae e nanonaki iai nakoni kakeaani bongan temanna, kabwaouan te rongorongo ni mwamwanaa te aba ke tao karakarakaan te koaua. E ngae ngke e koaua ae a bane ni kairua aekani keewe nako, ma tiaki nanona bwa aki kaotiotan te koaua a bane ni kainnanoa rinanoaia iroun te komete ni kaboowi. Ngkana e taekin taeka aika akea koauaia temanna, a riai unimwaane ni bwaina te riai, te iangoraoi ao te kaetitaeka ae raoiroi ni karaoan aia motinnano ni kaineti ma te aomata anne. Ngkanne a kona n ataia iai bwa e okioki ni karaoa te uarao bwa kaanga ai anuana n te aro are e a kainnanoa rinanoana n te komete ni kaboowi ke e aki. Ke tao e a tau naba te taeka n reirei ae matoa ma ni kaotiota te tangira ae boto i aon te Baibara?

Atoatonga te Koaua ni Baika Kaineti ma te Karekemwane

13, 14. (a) A kanga aomata ni kabwaka ni kaotiota te koaua nakoia taani kammwakuriia? (b) Tera uaani bwainakin te koaua ao kaotiotan te koaua n am tabo ni mwakuri?

¹³ Ti a maeka ngkai n ririki aika taabangaki iai aki bwainan te koaua, ai ngaia are e rangi ni kangaanga iai totokoan te kariri ni kaineti ma aki bwainan te koaua nakon te tia kammwakuri. A bati aika taekini keewe ibukini kanakoraoan reken aia mwakuri n aia reta ni bubutii. N te katoto, n aia beeba are e kaotii aia mwakuri ao aia reirei, a kona n ae a karakarakaa aroia ni mwakuri rimoa ke tao aia reirei bwa a aonga ni kona ni karekea aia mwakuri ae bubura booia iai. Ma n te itera teuana, a bati taani mwakuri ake a bakaaea te mwakuri ngkana a boni karaoi oin aia bwai, e ngae ngke e boni kauntaba anne ma tuan te kambwana. Tao a wareware ni baika akea irekerekeia ma te mwakuri, a tareboon, a e-mail ke tao ni mamataku n te Internet.

¹⁴ A iangoia Kristian ni koaua bwa bwainan ao kaotiotan te koaua bon te bwai ae riai karaoana. (Wareka Taeka N Rabakau 6:16-19.) E kangai Bauro: “Ti kani kakaraoa ae raoiroi nakoni bwaai ni kabane.” (Ebera 13:18) Mangaia are Kristian a kakoroa raoi aia aoa ni mwakuri ibukia taani kammwakuriia ibukini booia. (I-Ebeto 6:5-8) E a kona ni kamoamoaaki Tamara are i karawa ngkana ko riki bwa te tia mwakuri ae kakaonimaki. (1 Betero 2:12) N te katoto, e a kamoamoaaki Roberto iroun ana tia kammwakuri i Tibein n arona ni bwaina te koaua ao n riki bwa te tia mwakuri ae onimakinaki. Ibukin anne, e a tia te kambwana are e mwakuri iai Roberto ni kammwakuriia tabeman riki taani Kakoaua. Ao e noraki koauana bwa a riki naba naakai bwa taani mwakuri aika kakaonimaki. I nanon ririki aika bati ao e a tia Roberto ni karekei aia mwakuri 23 taari mwaane aika a tia ni bwabetitoaki ao 8 aika reirei n te Baibara!

15. E na kanga te Kristian ae te tia bitineti ni kaotiotia bwa e atoatonga te koaua?

¹⁵ Ngkana ti bitineti, ti kaotiota naba te koaua ni kaineti ma aron nako ara karekemwane, ke tao ti a manga kabwaka n tabetai n atoatonga te koaua nakoia raora? E aki riai te tia bitineti ae te Kristian ni karabaa taekan ana kaako ke tao aron ana mwakuri n iokinibwai ibukini kawaekoaan kabonakoakiia ke tao ni karaoi kamaraato ke ni butimwaei kabwakamwane aika riaon te tua. Ti kani karaoa ae riai nakoia raora n aron ae ti tangiria bwa e na karaoaki nakoira.​—Taeka N Rabakau 11:1; Ruka 6:31.

Atoatonga te Koaua Nakon te Tautaeka

16. Tera ae a anga Kristian nakon (a) te tautaeka? (b) Iehova?

¹⁶ E kangai Iesu: “Ma ngaia ae kam na angani Kaitara akana ana bwai Kaitara; ao angan te Atua akana ana bwai te Atua.” (Mataio 22:21) Baikara ‘bwaai’ aika ti bae iai irouni Kaitara ae nanonaki iai te tautaeka? Ngke e taekin taeka akanne Iesu, ao e boto ana maroro i aon taian taekiti. Ngaia are ngkana a na kateimatoai mataniwin nanoia aika itiaki Kristian i matan te Atua ao aomata, a riai ngkanne n ongeaba n tuan te aba n ikotaki naba ma kabwakaan te taekiti. (I-Rom 13:5, 6) Ma ti ataia ae Iehova boni ngaia te tia Tautaeka ae Moan te Rietata, tii ngaia te Atua ae koaua ae ti tangiria ma nanora, maiura, ara iango ao korakorara ni kabane. (Mareko 12:30; Te Kaotioti 4:11) Ni karaoan anne, ti a kaotia ngkanne bwa ti aantaeka nakon Iehova ae te Atua ma n aki nanokokoraki.​—Wareka Taian Areru 86:11, 12.

17. Tera aia iango ana aomata Iehova ni kaineti ma butimwaean ana ibuobuoki te tautaeka?

¹⁷ A bati aaba ake a karaoi babaire ke mwakuri n ibuobuoki nakoia ake a kainnanoa buokaia ni bwaikorakin te maiu aei. Akea buren te Kristian ni butimwaei aeka n ibuobuoki aika katauraoaki aikai ngkana e bon tau ni karekei. Atoatongan te koaua nakoia raora e nanonaki naba iai bwa ti na aki taekin rongorongo aika kewe nakon te tautaeka ibukini karekean te ibuobuoki mai iai.

Kakabwaia Aika Reke Mani Kaotiotan te Koaua

18-20. Baikara kakabwaia aika reke mani kaotiotan te koaua nakoia raora?

¹⁸ A mwaiti kakabwaia aika reke mani kaotiotan te koaua. Ti kateimatoa mataniwin nanora aika itiaki ake a a anganira raun ara iango ma nanora. (Taeka N Rabakau 14:30; I-Biribi 4:6, 7) E rangi ni kakawaki iroun te Atua mataniwin te nano ae itiaki. Irarikina naba, ngkana ti kaotiota te koaua ni bwaai ni kabane, ti bon aki kona n raraomaeakina kuneakira rimwi ke kaotakira nakoia aomata.​—1 Timoteo 5:24.

¹⁹ Iaiangoa te kakabwaia riki teuana. E kangai Bauro: “Ti kaotira ba ana minita te Atua ngaira aika raoiroi, ni bwaai nako, . . . n taekan te koaua.” (2 I-Korinto 6:4, 7) E noraki koauan aei iroun te tia Kakoaua temanna i Buritan. Ngke e kataia teuaei ni kaboonakoa ana kaa nakon teuare e na kabooa, ao e kabwarabwaraa raoiroin ana kaa ao buakakana n ikotaki naba ma ake a aki kona n noraki. Imwin tuoani butin te kaa anne iroun teuare kabooa ao e a titirakina te tari arei bwa ngaia kaain Ana Tia Kakoaua Iehova ke tiaki. Bukin tera bwa e kona n iango te aomata arei n aron anne? E a tia teuaei n nora aron te tari arei ni bwaina te koaua ao aron naba itiakin taraakina. Man aia maroro anne, e a tia iai n reke angan te tari aei n uarongorongo nakoina.

²⁰ Ti neboa naba ara tia Karikiriki man aroarora ni bwaina ao ni kaotiota te koaua? E kangai Bauro: “Ti kaki baika raba aika e maamaa te aba iai, n aki nakonako n te nanowanawana ae buakaka.” (2 I-Korinto 4:2) Mangaia are ti bia kabanea ara kona n atoatonga te koaua nakoia raora. Ni karaoan aei, ti na kamoamoaa iai Tamara are i karawa ao ana aomata.

Ko na Kanga ni Kaeka?

• Antai raoi raora?

• Tera ae nanonaki n atoatongan te koaua nakoia raora?

• E kanga ni kona ni karekea kamoamoaan te Atua kaotiotan te koaua?

• Baikara kakabwaia aika reke mani kaotiotan te koaua?

[Taamnei n iteraniba 20]

Ko kakai kaoti am kairua aika uarereke?

[Taamnei n iteraniba 23]

Ko atoatonga te koaua ngkana ko kororeta ni bubutii ibukin am mwakuri?