E Kaotii Baika A na “Waetata N Roko” Iehova
“Te kaotioti mairoun Iesu Kristo, ae anganna te Atua, bwa e na kaotii nakoia ana toro bwaai aika a na waetata n roko.”—TE KAOTIOTI 1:1.
KO NA KANGA NI KAEKA?
Tera bwain rabwatan te boua ae abwabwaki are e tei ibukin te Tautaeka ae Mwaaka Riki n te Aonnaba, ae Amerika ma Buritan?
E kanga Ioane ni kaota te reitaki i marenan te Tautaeka ae Mwaaka Riki n te Aonnaba, ae Amerika ma Buritan ao Aia Botaki te Botannaomata?
A kanga Taniera ma Ioane ni kaotaraea tokin aia tautaeka aomata?
1, 2. (a) Tera ae ti kairaki bwa ti na karaoia man aia taetae ni burabeti Taniera ao Ioane? (b) A tei ibukin antai atun te man ae tiritiri ake onoua?
TI OTA ni baika bati aika riki n te aonnaba ni boong aikai ao taai aika imwaira, man aia taetae ni burabeti Taniera ao Ioane. Tera reireiara man te miitara are e anganaki Ioane ibukin te man ae tiritiri, ana rongorongo Taniera ibukin te man ae kakamaaku ae iai korona aika tengaun, ao ana kabwarabwara Taniera ibukin te boua ae abwabwaki? Ao tera ae ti kairaki bwa ti na karaoia ao n otara raoi n taetae ni burabeti akanne?
2 Ti na kaotaira moa n te miitara are e anganaki Ioane ibukin te man ae tiritiri. (Te Kaotioti mwakoro 13) N aron are ti noria n te kaongora are imwain aei, a tei atun te man ake onoua ibukin Aikubita, Aturia, Baburon, Miria ma Botia, Kuriiti ao Rom. A bane tautaeka aikai ni kaotiota ribaakin ana kariki te aine. (Karikani Bwaai 3:15) E teimatoa Rom are te kaonoua n atu n riki bwa te tautaeka ae mwaaka n te aonnaba, i nanon tienture aika bati imwini korean te miitara iroun Ioane. N tokina, e a ruamwiaki Rom n te kaitiua n atu. Te tautaeka raa are e kakoauaaki bwa e mwaaka n te aonnaba, ao tera arona nakon ana kariki te aine?
E TEI TE TAUTAEKA NI BURITAN AO TE UNITED STATES
3. E tei ibukin antai te man are kakamaaku are tengauni korona, ao a tei ibukin antai kooro ake tengaun?
3 Ti kona n ataa atun te man ae tiritiri are te kaitiua ae n Te Kaotioti mwakoro 13, ngkana ti kabotaua te miitara are e anganaki Ioane ma are e anganaki Taniera, ni kaineti ma te man ae kakamaaku are tengauni korona.a (Wareka Taniera 7:7, 8, 23, 24.) E tei te man ae tiritiri are e noria Taniera, ibukin Rom ae te Tautaeka ae Mwaaka n te Aonnaba. (Nora te taibora n iteraniba 14-15.) N te kanimaua n tienture C.E., ao e a moanna ni bwenaua te Embwaea n Rom nakon tautaeka aika uarereke. A tei kooro ake tengaun ake a otirake man atun te man are tiritiri, ibukin tautaeka ake a nako man te embwaea anne.
4, 5. (a) Tera are e karaoia te koro are karako? (b) E tei ibukin antai atun te man ae tiritiri are te kaitiua?
4 E taekinaki n ana taetae ni burabeti Taniera, bwa iai kooro aika aua ke tautaeka ake a otirake man atun te man ae kakamaaku. A koutaki kooro aika tennai ni korona are teaina riki, “ae karako.” E koro bukin aei ngke e a riki Buritan ae mwakoron te Embwaea n Rom ae uarereke, bwa te tautaeka ae kakannato. E uarereke mwaakani Buritan ni karokoa te ka-17 n tienture. Iai riki mwakoron te Embwaea n Rom aika tenua ake a rangi ni korakora bwa Tibein, te Netherlands ao Buranti. E buakania tautaeka akanne Buritan teuana imwin teuana, ao ni kabwakaia mani kakannatoia. I aoni kawaina Buritan n riki bwa te tautaeka ae mwaaka n te aonnaba n nukan te ka-18 n tienture. Ma e bon tuai naba n riki bwa atun te man ae tiritiri are te kaitiua.
5 E ngae ngke e a reke mwaakani Buritan n tautaeka, ma a a kitanna aaba ake a mena i aana ake i Amerika Meang. E ngae n anne, e boni kataua Buritan rikirakeni korakoran te United States ao e kamanoa n ana taanga ni buaka. Ni moanakin ana bong te Uea n 1914, e a riki Buritan bwa te kabanea ni bubura n Embwaea ni katobibia te aonnaba, ao e riki te United States bwa te tautaeka ae moan te mwaaka ibukin ana iokinibwai ae te kabanea ni bubura n te aonnaba.b N te Moan Buaka Are Kabutaa Aonnaba, ao a a ikarekebai te United States ma Buritan. E a otirake ngkai atun te man ae tiritiri are te kaitiua, bwa te Tautaeka ae Mwaaka Riki n te Aonnaba ae Amerika ma Buritan. Tera aron atun te man aei nakon ana kariki te aine?
6. Tera aron atun te man are te kaitiua nakoia ana aomata te Atua?
6 E aki maan imwini moanakin ana bong te Uea ao atun te man are te kaitiua, e a moana buakanakia ana aomata te Atua ake nikiraia tarini Kristo i aon te aba. (Mataio 25:40) E kaotia Iesu bwa ngkana e roko ao tabeman mai buakoia ana kariki te aine, a na teimatoa ni karaoa te mwakuri are e mwiokoia iai i aon te aba. (Mataio 24:45-47; I-Karatia 3:26-29) E buakania te koraki aika itiaki Amerika ma Buritan, ae te Tautaeka ae Mwaaka Riki n te Aonnaba. (Te Kaotioti 13:3, 7) A karawawataaki ana aomata te Atua n te Moan Buaka Are Kabutaa Aonnaba, e katabuakaki boreetian aia boki tabeua, ao a karabuutinaki te koraki ake a tei ibukin te toro ae kakaonimaki ma ni wanawana. E kuri ni katoka ke ni kamauna te mwakuri n uarongorongo i nanon te tai ae maan teutana, atun te man ae tiritiri are te kaitiua. E a kaman ataa rikin te bwai ae kamimi aei Iehova ao e kaotia nakon Ioane. E tuangaki naba iroun te Atua bwa e na moanaki te mwakuri n uarongorongo ao ni karikirakeaki irouia kaain te kauoua n uaa man ana kariki te aine. (Te Kaotioti 11:3, 7-11) E kakoauaaki bwa a koro bukini baikanne n rongorongoia ana toro Iehova ni boong aikai.
TE TAUTAEKA AE MWAAKA RIKI N TE AONNABA AE AMERIKA MA BURITAN AO RAURAUNIWAE BIITI MA TAANO
7. Tera irekereken atun te man ae tiritiri are te kaitiua ma te boua ae abwabwaki?
7 Titeboo te bwai ae nanonaki n raurauniwaen te boua ae abwabwaki, ma atun te man ae tiritiri are te kaitiua. E otirake Buritan ma te United States man te Embwaea n Rom. Ma tera aron raurauniwaen te boua? E kabwarabwaraaki bwa e renganaki n te biti ao te tano. (Wareka Taniera 2:41-43.) E boraoi te kabwarabwara aei ma te tai are e na kaoti iai te Tautaeka ae Mwaaka Riki n te Aonnaba, ae Amerika ma Buritan are te kaitiua n atu. E matoatoa riki te bwai ae karaoaki n tii te biti, nakon te bwai ae karaoaki n te biti ae renganaki ma te tano, ao ai aron naba te Tautaeka ae Amerika ma Buritan bwa e karako mwaakana nakoni mwaakan te tautaeka are e otinako mai iai. N te aro raa?
8, 9. (a) E kanga te kaitiua n tautaeka ae mwaaka n te aonnaba ni kaota korakorana ae kaanga ai aron te biti? (b) E tei ibukin antai raurauniwaen te boua are te tano?
8 N tabetai, e noraki mwaakan atun te man ae tiritiri are te kaitiua ni kaotiotii aroarona ae kaanga ai aron te biti. N te katoto, e noraki korakorana ngke e tokanikai n te Moan Buaka Are Kabutaa Aonnaba. E noraki naba mwaakana ae kaanga ai aron te biti n te Kauoua ni Buaka Are Kabutaa Aonnaba.c Imwin te buaka anne, e teimatoa te atu are te kaitiua ni kaotiotii aroarona ae kaanga ai aron te biti. Ma e ngae n anne, e a tia n renganaki te biti ma te tano ma rimoa ni karokoa ngkai.
9 A a tia n ukera nanon raurauniwaen te boua ana toro Iehova i nanon te tai ae maan. E kabwarabwaraaki n Taniera 2:41, (BK) te “tautaeka” ae tii teuana ae renganaki n te biti ma te tano aika tiaki tautaeka aika bati. Ngaia are ti a ataia bwa e tei te tano ibukia aomata n aekaia nako i nanon te Tautaeka ae Amerika ma Buritan, are e kauarerekea korakorana nakon te Embwaea n Rom ae te biti are aki renganaki. Nanon te tano bon “aia kariki aomata” ke aomata aika mangori. (Taniera 2:43, BG) E a tia ni kauarerekeaki korakoran te Tautaeka ae Amerika ma Buritan irouia aomata, n tabekan aia iango bwa e na reke inaomataia n rinerine, a na inaomata riki n aia tabo ni mwakuri ao ni karaoa ae a tangiria. A kamamaraa korakoran te Tautaeka n Amerika ma Buritan aomata aika mangori, n te aro are e a aki korakora te tautaeka aei n aron te biti. A kakaokoro aia iango aomata ibukin te tautaeka. Ngkana e tokanikai n te rinerine te tia kairiri tii mairouia tabeman taan rineia, e na aki kona n reke mwaakana ni karaoa nanon ana berita. E taetae ni burabetinna Taniera ni kangai: “E na matoatoa iteran te tautaeka arei ao e na maraurau iterana.”—Taniera 2:42, BK; 2 Timoteo 3:1-3.
10, 11. (a) Tera ae na riki nakon ‘te raurauniwae’ n te tai ae na roko? (b) Tera ae ti kona n iangoia ibukin mwaitin taboniwae?
10 N ara tai aikai, ao a teimatoa Buritan ma te United States n ikarekebai, n tau taekani bwaai ni kabane n te aonnaba. E kaotaki n taetae ni burabeti ibukin te boua ae abwabwaki ao te man are tiritiri, bwa akea te tautaeka ae mwaaka n te aonnaba n taai aika imwaira, ae na ruamwin te Tautaeka n Amerika ma Buritan. E aki kona ni mauna i bon irouna te kabanea n tautaeka ae mwaaka n te aonnaba aei, e ngae ngke e mamaara riki nakon Rom ae waen te boua ae te biti.
11 Iai te bwai ae nanonaki ni mwaitin taboni waen te boua? Iangoa aei: E taekini waare Taniera ni miitara riki tabeua, n aroni mwaitini kooro i aon atuia maan aika tiritiri aika kakaokoro. A kakawaki waare akanne. Ma e ngae n anne, e aki taekini mwaitin taboniwaen te boua Taniera ngke e kabwarabwaraa. Ngaia are e a taraa n aki kakawaki mwaitin taboniwaen te boua n aron naba ae e aki kakawaki mwaitini baina, aonibaina, tabonibaina, waena ao raurauniwaena. E boni katereterea Taniera bwa a karaoaki raurauniwaen te boua ae abwabwaki n te biti ao te tano. Ao man anne, ti a ota bwa e na riki te Tautaeka ae Amerika ma Buritan bwa te tautaeka, ae mwaaka n te aonnaba ni karokoa oreani waen te boua n “te atibu,” ae Ana Tautaeka n Uea te Atua.—Taniera 2:45, BG.
TE TAUTAEKA AE AMERIKA MA BURITAN AO TE MAN AE TIRITIRI ARE UAAI KORONA
12, 13. E tei ibukin antai te man ae tiritiri are uaai korona, ao tera are e karaoia?
12 E kaotaki n te miitara are e anganaki Ioane iroun Iesu bwa e ngae ngke bon te biti ae renganaki ma te tano, te Tautaeka ae Mwaaka Riki n te Aonnaba ae Amerika ma Buritan, ma e na teimatoa ni karaoa te bwai ae kakawaki ni kabaneani boong aikai. N te aro raa? E noraki n te miitara iroun Ioane te man ae tiritiri ae uaai korona, are e taetae kaanga aron te rakon. E tei ibukin antai te man ae tiritiri ae kamimi aei? Ngkai iai korona aika uaai, e a tei ibukin te tautaeka ae uoua mwaangana. E nanonaki iai te Tautaeka ae Amerika ma Buritan, ma e a okoro mwiokoana.—Wareka Te Kaotioti 13:11-15.
13 E kaungaia aomata te man ae tiritiri are uaai korona aei, bwa a na karaoa katotongan te man ae tiritiri are itiua atuna. E koreia Ioane bwa e na kaoti katotongan te man ae tiritiri, e na manga bua, ao imwina e na manga tei. Anne raoi are e riki nakon te botaki are e boutokaaki irouni Buritan ma te United States, are e kantaningaaki bwa e na katiteuanaia tautaeka n te aonnaba ao n tei ibukia.d E tei te botaki aei imwin te Moan Buaka Are Kabutaa Aonnaba, are e ataaki bwa te League of Nations, ao e mauna ngke e moanaki te Kauoua ni Buaka Are Kabutaa Aonnaba. N tain te buaka anne, ao a tataekinna ana aomata te Atua bwa ni kaineti ma te taetae ni burabeti ae n Te Kaotioti, e na manga teirake katotongan te man ae tiritiri. Ao e a tei ngkai bwa Aia Botaki te Botannaomata.—Te Kaotioti 17:8.
14. N te aro rara are e a riki iai katotongan te man ae tiritiri bwa “te kawaniman n uea”?
14 E kabwarabwaraa katotongan te man ae tiritiri Ioane bwa “te kawaniman n uea.” N te aro raa? E aki nanonaki iai bwa ai ngaia aei te kawanua n atu i aon te moani man ae tiritiri, ma bon tii katotongan te man ae tiritiri anne. E reke mwaakan te man aei mairouia natannaomata ake kaain Aia Botaki te Botannaomata, ao e a moamoa riki mairoun te tia boutoka ae te Tautaeka ae Amerika ma Buritan. (Te Kaotioti 17:10, 11) Mangaia are e a aranaki katotongana aei bwa te uea, ibukina bwa e anganaki mwaakana ni karaoa te bwai teuana are a na rotaki iai kaain te aonnaba ni kabane.
KAMAUNAAN TE KABEKAAU IROUNI KATOTONGAN TE MAN AE TIRITIRI
15, 16. E tei ibukin antai te kabekaau, ao tera ae riki nakoia taani boutokaia?
15 Ni kaineti ma are e taekinna Ioane, e toka te kabekaau ni kaikonaki i aon te man ae tiritiri ae uraroo, ae boni katotongan te man are tiritiri ao e tautaekanna. E koreaki i aon te kabekaau te ara ae “Baburon ae Kakannato.” (Te Kaotioti 17:1-6) E tonu raoi tein te kabekaau aei ibukia Aaro aika kewe ni kabane, ao e a moamoa riki Aaro ake aongkoa Kristian ngaiia. E toka te kabekaau i aoni katotongan te man ae nanonaki iai, a boutokaa naba te League of Nations ao Aia Botaki te Botannaomata Aaro aika kewe ao a kataia ni kaiririia botaki aikai.
16 Ma n ana bong te Uea ao e a ataia Baburon ae Kakannato bwa e a tekateka i aon te tabo ae mwau, ae nanona bwa a karina ni kitanna aomata ake a boutokaia ngkoa. (Te Kaotioti 16:12; 17:15) N te katoto, ni moani kaotini katotongan te man ae tiritiri ao e korakora mwaakani Baburon ae Kakannato ae Aaro ake aongkoa Kristian ngaiia, n tautaekani angiin aaba ake i Maeao. Ma a aikoa karineaki ao ni boutokaaki mitinare ma Aaro irouia aomata ni boong aikai. Ni koauana, a bati aika kakoauaa bwa a boutokai ao ni kariki itabarara botaki n Aro. A taekinna tabeman riki i matan te botannaomata, bwa a riai ni kamaunaaki Aaro mai aon te aba.
17. Tera ae na karina n riki nakoia Aaro aika kewe, ao bukin tera?
17 E ngae n anne, a na aki karina ni bua mwaakaia Aaro aika kewe, ma a na kekerikaaki teutana imwin teutana. E na teimatoa ni mwaaka te kabekaau ao e na kataia ni kairiia ueea bwa a na karaoa ae e tangiria, ni karokoa e kaaki te Atua i nanoia tautaeka te kani kakoroa bukin ana iango. (Wareka Te Kaotioti 17:16, 17.) Ao n te tai ae waekoa, a nang kairaki ana waaki n tautaeka Tatan ae nanonaki iai Aia Botaki te Botannaomata iroun Iehova, bwa a na buakani Aaro aika kewe. A na kamauna mwaakana n tautaeka ao a nangi bua kaubwaina. A iangoia angiia aomata uabwi ke tenibwi te ririki n nako, bwa a mwaaka Aaro n taai nako ao a riai ni karineaki. Ma e a moanna ni bitaki te iango aei. Ni boong aikai, e a moanna ni bua mwaakan te kabekaau are e toka i aon te man ae tiritiri ae uraroo. Ma e na aki bua mwaakana teutana imwin teutana, ma e na boni karina ni kamaunaaki.—Te Kaotioti 18:7, 8, 15-19.
A A ROKO N TOKIA MAAN AIKA TIRITIRI
18. (a) Tera are e na karaoia te man ae tiritiri, ao tera mwina? (b) Tautaeka raa aika taekinaki n Taniera 2:44, ake a na kamaunaaki n Ana Tautaeka n Uea te Atua? (Nora te bwaoki n iteraniba 19.)
18 Imwini kamaunaan Aaro aika kewe, e na kaungaa te man ae tiritiri ana waaki n tautaeka i aon te aba Tatan bwa e na buakana Ana Tautaeka n Uea te Atua. A na buakania akana boutokaa Ana Tautaeka n Uea te Atua i aon te aba, tautaeka n te aonnaba aikai ibukina bwa a aki kona n rota karawa. E aki kona n totokoaki te bwai ae na riki imwin aei. (Te Kaotioti 16:13-16; 17:12-14) E kaongoira Taniera te bwai teuana ibukin te kabanea ni buaka anne. (Wareka Taniera 2:44.) A na kamaunaaki n Ana Tautaeka n Uea te Atua te man ae tiritiri are e taekinaki n Te Kaotioti 13:1, katotongana, ao te man ae tiritiri are uaai korona.
19. Tera ae ti kona ni kakoauaa, ao ara tai aio ni karaoa tera?
19 Ti a mena ngkai n ana tai atun te man ae tiritiri are te kaitiua. Ai akea riki atuna aika a na manga kaoti ni karokoa kamaunaana. Bon te Tautaeka ae Mwaaka Riki n te Aonnaba, ae Amerika ma Buritan ae e na tautaeka ngkana e roko kamaunaaia Aaro aika kewe. A na bane ni kakoroaki bukin aia taetae ni burabeti Taniera ma Ioane n aron are a a tia ni korei. Ti kona ni kakoauaa raoi bwa a na kamaunaaki Aaro aika kewe, ao e na waekoa n roko te buaka ae Aremaketon. E a kamani kaotii baikai te Atua nakoira. Ma e koaua bwa ti na mutiakin raoi taetae ni burabeti ibukini kauringara? (2 Betero 1:19) Boni ngkai ara tai n tei n ana itera Iehova, ao ni boutokaa ana Tautaeka n Uea.—Te Kaotioti 14:6, 7.
[Kabwarabwara mai nano]
a E aki toki ni kaikonakaki te ware ae tebwina bwa tabwanin raoi n te Baibara, ngaia are e nanonaki n aei te kurubu ae tabwanin raoi bon tautaeka ni kabane ake a nako man te Embwaea n Rom.
b E ngae ngke a kaai n tei te Embwaea ni Buritan ma te United States ni moa man te ka-18 n tienture, ma e taekinna Ioane bwa e na moanaki aei n ana bong te Uea. Ni koauana, a koro bukini miitara ake n Te Kaotioti n “ana bong te Uea.” (Te Kaotioti 1:10) A moana katiteuanaakia n te Moan Buaka Are Kabutaa Aonnaba Buritan ma te United States, ao a a riki bwa te tautaeka ae mwaaka n te aonnaba.
c E a kaman ataa te urubwai ae korakora Taniera are e na karaoia te Tautaeka ae Mwaaka Riki ae Amerika ma Buritan n tain te buaka anne, ngaia are e a korea ae kangai: “E na ururu ni kamimia te aba [n te aro ae buakaka].” (Taniera 8:24, BG) N te katoto, e ururu te United States n te aro ae korakora ae tuai man nonoraki mai mwaina, ni kabwakaan ana boom aika mwaakaroiroi aika uoua i aoia ana kairiribai te tautaeka ae mwaaka n te aonnaba ae uoua mwaangana aei.
[Kabwarabwara mai nano]
d Nora te boki ae Revelation—Its Grand Climax at Hand! n iteraniba 240, 241, 253 (n te taetae n Ingiriti).
[Bwaoki n iteraniba 17]
ANTAI KAAIN “TAUTAEKA AKEKEI NI KABANE”?
E taekinaki n te taetae ni burabeti ae n Taniera 2:44, (BK) bwa e na “kamaunai tautaeka akekei ni kabane” Ana Tautaeka n Uea te Atua. E nanonaki n te taetae ni burabeti anne, tii tautaeka ake a tei bwa rabwatan te boua aika kakaokoro.
Ma tera aron aia tautaeka aomata ake nikirana? E kamatataaki raoi kaekaan aei n te taetae ni burabeti ae n Te Kaotioti. E kaotaki iai bwa a na ikotaki “ueea n te aonnaba ni kabutaa,” ao ni kaitaraa Iehova n “te bong ae kakannato ae ana bong te Atua ae Moan te Mwaaka.” (Te Kaotioti 16:14; 19:19-21) Mangaia are tiaki tii tautaeka ake a tei bwa rabwatan te boua aika a na kamaunaaki n Aremaketon, ma bon aia tautaeka aomata ni kabane.