A Reke Ara Taetae Man te “Taua Are Babera”?
“E kamaeia nako Iehova mai iai nako aonaba ni kabuta: ao a toki ni katea te kawa arei. Ma ngaia are e aranaki ba Babera; ba kioina ngke E bita aia taetae kaain aonaba ni kabaneia iai Iehova.”—Karikani Bwaai 11:8, 9.
E KOAUA bwa e bon riki te bwai ane taekinaki n te Baibara anne? E koaua bwa a a boni moanna naba n taetae aomata n taetae aika kakaokoro n te tai ae tii teuana, n aron ae kabwarabwaraaki? Iai tabeman aika kakanikoa te rongorongo man te Baibara ibukini moan reken aia taetae aomata ao butanakona. E taekinna te tia kororongorongo temanna ni kangai: “Bon teuana mai buakoni karaki ni burababa rongorongon te Taua are Babera are e karioaki n taekinaki.” E bon taekinna naba te rabi ae te I-Iutaia bwa bon te “karaki n nanobaba ae kataaki ni kabwarabwaraaki iai moan rikia natannaomata.”
E aera ngkai e ribaaki rongorongoni Babera irouia aomata? Ibukina bwa e kauntaba ma iango tabeua ibukini moan reken te taetae. N te katoto, a iangoia taan rabakau tabeman bwa a aki karina n reke taetae aika kakaokoro nako ma a reke man “te moan taetae” ae tii teuana. A kakoauaa tabeman bwa a moan riki taian taetae mairouia aomata ao e moa man tangitangia maan n te aro ae maraara ao n ririkirake nakon te taetaenikawai ae bwanin raoi iai ana kuramwa. A kairaki aomata aika bati mani koaua aikai ao iango riki tabeua aika kaokoro are a inanoi iai ma ana taeka te tia Rabakau ae W . T . Fitch, are e koreia n ana boki ae The Evolution of Language ae kangai: “E tuai n reke iroura te kaeka ae koaua raoi.”
Tera ae a a tia ni kunea taan rabakau ni bwain aantano ao taani kakaae ni kaineti ma moan reken ao rikiraken taian taetae? E koaua bwa a kakoauaaki aeka n iango aika karioaki aikai n aia kukune? Ke e boutokaaki rongorongoni Babera n taiani kukune? Ti na nenera raoi moa kakawakin te rongorongo anne man te Baibara.
E REKE MA IA AO N NINGAI?
E taekinaki n te Baibara bwa e karaoaki bitakin te taetae ao kamaenakoaia aomata nakon taabo nako “n te aba are Tina” are e ataaki imwina riki bwa Baburon. (Karikani Bwaai 11:2, BG) E riki anne n ningai? E taekinaki n te Baibara bwa a tibwatibwaaki kaain te aonnaba n ana bong Bereka, are e bungiaki tao 250 te ririki imwain Aberaam. Mangaia are e teretere bwa a riki baikanne i aoni Babera tao 4,200 te ririki n nako.—Karikani Bwaai 10:25; 11:18-26.
A katautaua tabeman taan rabakau bwa a reke taetae ni boong aikai man te moan taetae ae atongaki bwa taetaen te aba, are a iangoia bwa a kamanena aomata e kaania 100,000 te ririki n nako.a Ao tabeman a taekinna bwa a irekereke taetae ni boong aikai ma nibwan taetae tabeua ake a kamanenaaki 6,000 te ririki n nako. Ma a na kanga taan reiakina te taetae ni manga karikirakei taetae aika akea ngkai? E taekinaki n te maekatin ae te Economist ni kangai: “E rangi ni kamwamwane anne. A kaokoro taan rabakau i aoni baika maiu bwa iai mwini maeran aia mwakuri ma taan reiakina te taetae bon akea maeran aia mwakuri are a na anganaki iai rongorongo man taai ake rimoa.” E reitaki riki n te maekatin bwa e reke raoi ana koaua temanna te tia reiakina te taetae are kakoauai rikini bwaai i bon irouia bwa bon tii “iango aika boto i aon te katautau ake aki rangi n onimakinaki.”
Ma bon iai “maeran aia mwakuri taan reiakina te taetae.” Baikara maerana ao tera ae kaotaraeaki iai ni kaineti ma moan reken aia taetae aomata? E kabwarabwaraaki ni kangai n te boki ae The New Encyclopædia Britannica: “A moani koreaki rongorongon taian taetae ake rimoa tao i nanon ririki aika e kee i aan 4,000 ke 5,000 are bon tii ngaia maeran aia mwakuri taan reiakina te taetae are a kona ni kantaningaia aomata bwa e na iai irouia.” A kunei ia taan rabakau ni bwain aantano “maeran aia mwakuri taan reiakina te taetae” ke “rongorongon taian taetae ake a koreaki”? N aonon Metobotamia mai nano are Tina rimoa.b Ao a boni boraoi bwaai ni kakoaua akanne ma rongorongo aika taekinaki n te Baibara.
KAKAOKORON TAIAN TAETAE AO KAKAOKORON NABA IANGO
E taekinaki n te rongorongo are n te Baibara bwa e karaoa ana mwakuri te Atua i Babera ni “kakaokoroi aia taetae iai, ba a aonga n aki atai nako aia taeka.” (Karikani Bwaai 11:7, BG) Ibukin anne, a a “toki ni katea te kawa arei” taani kateitei ao a kamaenakoaki “nako aonaba ni kabuta.” (Karikani Bwaai 11:8, 9, BG) Ai ngaia are e bon aki taekinaki n te Baibara bwa a kona n reke taetae ni kabane ni boong aikai man “taetaen te aba” ae tii teuana. Ma e kabwarabwaraaki iai waekoan reken taian taetae aika boou aika kakaokoro ake a taraa n tabwanin raoi, ike a a kona iai aomata n taekin aia namakin ao aia iango n te aro ae kaokoro mairouia ake tabeman.
Ma tera ngkanne aron taetae aika kakaokoro nako n te aonnaba ni boong aikai? A kakaokoro ke bon titeboo? E korea ae kangai Lera Boroditsky ae te tia rabakau i aon te iango: “Ngkana a kananoi riki aia ukeuke aomata aika mwaatai n taian taetae nako ibukin taetae n te aonnaba (aika 7,000 ke e nako riki, ae tii teuana mwakorona ae uarereke ae rinanoaki), a na mwaitikurikuri iai kakaokoro aika aki onimakinaki.” Eng, e ngae ngke a kona n titeboo aia taetae kaain te utu teuana n aia taetae ae te Cantonese ma te utu teuana n aia taetae ae te Hakka i Tiaina maiaki, ma a boni kaokoro aia taetae ma kaain te utu teuana riki i Tibein tao n aron te taetae ae te West Catalan ke te taetae ni Valencian.
A rota aroia aomata n iango ao kabwarabwaraani baika otabwaninia n aroni karan te bwai teuana, mwaitiia, aia tabo ni maeka ke te tabo ae riki iai te bwai teuana ao kaotan raoi nnen te bwai ae noraki, n taian taetae. N te katoto, n te taetae teuana e kangai temanna: “Iai te man ae uarereke i aoni baim ane te angaatai.” Ma n te taetae riki teuana e kona ni kangai: “Iai te man ae uarereke i aoni baim ane mai maiaki maeao.” E kona ni kamangaoa te iango aeka ni kakaokoro n taetae aikai. Ibukin anne, a a noria taani kateitei ake i Babera bwa e a kangaanga waakinakoan aia mwakuri ni kateitei.
TE TAETAE AE KANGAANGA TE OTA IAI KE TANGITANGIA MAAN N TE ARO AE MARAARA?
Tera aron aia moan taetae botannaomata? E taekinaki n te Baibara bwa e kona ni karaoi taeka aika boou te moan aomata are Atam n ana tai n arania maan ao manin annang ni kabane. (Karikani Bwaai 2:20) E otei naba taiani kario Atam ni kaota iai ana namakin nakoni buuna, ao e kabwarabwaraa neiei n te aro ae mataata te bwai are e tua te Atua ma mwina aika a na riki ngkana e aki ongeaba nakoina. (Karikani Bwaai 2:23; 3:1-3) Ai ngaia are a a kona aomata n itoman n te aro ae mataata i marenaia n te moan taetae ao ni kaotii nanoia n aaro aika kakaokoro.
E kabaenikaiaki aia konabwai aomata i Babera ni maroroakin rabakauia ao korakoraia ni bita aia taetae. Ma e ngae n anne, e boni kangaanga te ota n aia taetae ake a boou n aron naba te moan taetae. Inanon tienture tabeua, a a katei kaawa aika bubura mwaane, a ikotia aia taanga ni buaka aika korakora, ao a kabanei aia tai n iokinibwai ni katobibia te aonnaba. (Karikani Bwaai 13:12; 14:1-11; 37:25) A kona ni kanakoraoa te rikirake anne ngkana a aki kamanenai taabangakin taeka aika a bati ma aia kuramwa? Ni kaineti ma ae taekinaki n te Baibara, aia moan taetae aomata ma aia taetae are e reke i Babera bon te taetae ae kangaanga te ota iai ma tiaki te taetae ae tangitangia maan n te aro ae maraara.
E boutokaaki kakoauaan te iango aei n taiani kakaae ni boong aikai. E taekinaki n te Cambridge Encyclopedia of Language ae kangai: “N aaba nako ake a karaoaki iai taiani kakaae ni kaineti ma taiani katei ao e noraki bwa n aki ongeia bwa e ngae ngke a ‘aki rangi n rikirake’ kaaina ni kaineti ma aron te maiu ma e kakoauaaki bwa e raoiroi riki aia taetae ni kabotauaki ma naake aongkoa aranaki bwa e ‘korakora te rikirake’ i aon abaia.” N aron naba anne, n te kuura ae te Harvard College ao e taekina ae kangai Professor Steven Pinker n ana boki ae The Language Instinct: “Akea taetae aika a aki bwanin raoi n te taetae rimoa.”
TE TAETAE NAKON TAAI AIKA A NA ROKO
Imwin rinanoan raoi maanin ao te tabo are a reke mai iai “maerani” kakaokoron taian taetae ao kangaangan te ota n taetae rimoa, tera te iango ae riai ae ti kona ni karekea? A bati aika a kakoauaa bwa bon te kabwarabwara ae riai n onimakinaki raoi te rongorongo ae n te Baibara ibukin te bwai are e riki i Babera.
Ti tuangaki n te Baibara bwa e kaokoroi aia taetae aomata i Babera Iehova ae te Atua ibukina bwa a karitei nakoina. (Karikani Bwaai 11:4-7) Ma e ngae n anne, e beritanna bwa e na “onika aia taetae botanaomata ba te taetae ae itiaki n te tai arei, ba a na taboa aran Iehova, n toro i Rouna n te bo n nano.” (Tebania 3:9, BG) E katikiia aomata man aaba nako n te aonnaba ni boong aikai te “taetae ae itiaki” aei, ae te koaua man Ana Taeka te Atua. E taraa n eti ae n taai aika a na roko ao e na katiteuanaia riki botannaomata te Atua rinanon anganakia te taetae teuana ae taabangaki, ike e nang kaoka iai bitakin te taetae are i Babera.
a E aki toki ni katautauaki ni kaineti ma iango aika karioaki ibukin te taetae bwa a riki aomata man te man ae ai aron te ebe ae bibitaki teutana imwin teutana. Ibukin rinanoani koaua aikai, nora iteraniba 27-29 n te boroutia ae The Origin of Life—Five Questions Worth Asking, ae boreetiaki irouia Ana Tia Kakoaua Iehova.
b A a tia taan rabakau ni bwain aantano ni kunei tembora aika rietata ake ai aroni biramite ake iai kaintamwarakeia, n te kaawa ae Tina. E taekinaki n te Baibara bwa a katokai buriki ma tiaki atibu taani kateitei ake i Babera, ao a kamanena te korotaa bwa aia raim. (Karikani Bwaai 11:3, 4) E taekinaki n The New Encyclopædia Britannica bwa e “rangi ni karako te atibu ke ai bon akea” i Metobotamia, ma e tiraua riki te korotaa.