E Tabeakinia Raoi Aine te Atua?
“E moan riki te bure mairoun te aine ao ibukin anne ti nangi bane ni mate.” —ECCLESIASTICUS, N TE KAUOUA N TIENTURE B.C.E.
“Boni ngkoe are e kabonganako te riaboro ni kariria aomata: boni ngkoe are ko moani kana uaan te kai are e katabuakaki: boni ngkoe are ko moa n urua ana tua te Atua . . . Boni Ngkoe are ko kaira te moani mwaane nakon te bure.” —TERTULLIAN, ON THE APPAREL OF WOMEN, N TE KAUOUA N TIENTURE C.E.
A AKI nako kibu rimoa akana mai eta akanne man te Baibara. Ma a a tia ni kabonganaaki i nanon tienture aika bati ibukin riaini kamangoraia aine. E noraki naba ni boong aikai bwa a teimatoa tabeman taani kakaaitara ni kamanenai kiibu mani bokin Aaro ni boutokaa te ribuaka nakoia aine, n taekinan ae boni ngaiia ake a riai ni bukinaki n aia kangaanga botannaomata. Ma bon ana kantaninga te Atua bwa a na ribaaki aine ao ni bwainikirinaki irouia mwaane? Tera ae taekinaki n te Baibara? Ti na noria.
◼ A karekeaki kaia aine iroun te Atua?
A aki. Ma bon te “naeta nikawai, are arana te Riaboro” are e a tia ni ‘karekeaki kaina’ iroun te Atua. (Te Kaotioti 12:9; Karikani Bwaai 3:14, BG) Ngke e taekinna te Atua bwa e na ‘taua aroni’ buuna Atam, e aki nanonna bwa e kariaia tautoronakin te aine iroun te mwaane. (Karikani Bwaai 3:16, BG) E bon tii taetae ni burabetina mwin te bure ae kananokawaki nakoia te moan taanga.
Ngaia are e a riki bwainikirinaia aine imwin aia bure aomata ao tiaki ana kantaninga te Atua. E aki boutokaaki n te Baibara te iango ae a riai n tautoronaki aine irouia mwaane bwa booni mwin te bure are n te moantai.—I-Rom 5:12.
◼ E karikiia aine te Atua bwa a na mangori riki nakoia mwaane?
E aki. E taekinaki ae kangai ni Karikani Bwaai 1:27 (BG): “E karika te aomata [te Atua] ba katotongana, E karikia ni katotonga arona; E karikiia ba te mwane ao te aine.” Ngaia are ni moani karikan te mwaane ao te aine, a kaai ni karikaki ma te konabwai ni kaotiotii aroaron te Atua. E ngae ngke a kakaokoro aia namakin ao tein rabwataia Atam ao Ewa, ma titeboo kaetieti ake a anganaki ao iai irouia te inaomata n tautaekani bwaai ni kabane i matan te tia Karikiia.—Karikani Bwaai 1:28-31.
Imwaini karikan Ewa, e taekina ae kangai te Atua: “N na karaoa te tia [buoka Atam] ba raona ae riai.” (Karikani Bwaai 2:18, BG) E nanonaki n te taeka ae “raona” bwa e mangori riki iai te aine nakon te mwaane? E aki, ibukina bwa te taeka n Ebera aio e kona naba n nanonaki bwa “toana” ke “te tia uataboa” ana mwakuri te mwaane. Iangoi mwakuri ake a uataboaki iroun te tia korokoro ao te tia kamatu n tain te korokoro. E kona ni mwakuri temanna ngkana akea are temanna? E bon aki! E kakawaki riki te tia korokoro ibukina bwa e karaoa te korokoro? E aki kona n taekinaki anne. Ai arona naba, bwa e karika te mwaane ao te aine te Atua bwa a na kaai n ibuobuoki, ao tiaki n ae a na kaiangatoa i marenaia.—Karikani Bwaai 2:24.
◼ Tera ae kaotaki iai bwa e tabeakinia aine te Atua?
Ibukini kaman ataan te bwai are a kona ni karaoia mwaane aika aki kororaoi, e kamataata ngkoa te Atua nanona ibukini kamanoaia aine. N taekinan te Tua Rinanoni Mote are koreaki n te ka-16 n tienture B.C.E. iroun te tia koro rongorongo ae Laure Aynard, n ana boki ae La Bible au féminin (ae tiaki kanoan te Baibara ma bon tii kabwarabwaraana) ae kangai: “N angiin te tai ngkana e taekinaki te aine n te berita n Tua, e taekinaki iai kamanoana.”
N te katoto, e kamatoaaki n te Tua bwa e riai bwainakin te karinerine ao te aantaeka nakon te karo ao te tina. (Te Otinako 20:12; 21:15, 17) A riai naba ni mwannanoaki raoi aine aika bikoukou. (Te Otinako 21:22) Ni boong aikai, e rangi ni kauntaba te kamanomano ae reke man ana tua te Atua akanne ma akean te inaomata ae a rinanona aine tabeman n iteran te aonnaba aika bati. Ma a bati riki baika a na kaotaki ibukini mwannanoaia aine iroun te Atua.
Te Tua Are E Kaotiotaki Iai Ana Iango te Atua Ibukia Aine
A anganaki tibun Iteraera te Tua iroun Iehova ae te Atua ibukini kakabwaiaan aia onimaki mwaane ao aine n te aro ae riao, marurungia, itiakin rabwataia ao aroaroia. Ngkana e teimatoa te natannaomata anne ni kakauongo ao n ongeaba, e na ‘katokaaki rake i aoia botananomatan aonnaba ni bane.’ (Te Tua-Kaua 28:1, 2, BG) E nga ngkanne nneia aine i aan te Tua? Iangoi baikai:
1. Inaomatan te aomata. E kona ainen Iteraera ni karekea inaomatana ae rianako nakoia aine man natannaomata aika bati riki n taai akekei. E ngae ngke e mwiokoaki te buu te mwaane bwa atun te utu, ma e “tarataraa te aba teuana, ma ni kaboa” ao n “uniki aroka aika kurebe” te buu te aine ae e onimakinaki raoi irouni buuna. E kona ni waakina oin ana karikirake ngkana iai rabakauna n itutu ao n raranga. (Taeka N Rabakau 31:11, 16-19, BG) Iai inaomataia aine i aan te Tua Rinanoni Mote n rinea ae a tangiria i rarikin ae a na riki bwa tii katoamauan te mwaane.
A inaomata naba aine n reitaki ma te Atua i aon Iteraera rimoa. E taekinaki Nei Anna n te Baibara bwa e tataro nakon te Atua ibukin ana kangaanga ao e karaoa ana berita i marenana ma Iehova. (1 Tamuera 1:11, 24-28) N te kaawa ae Tunem ao iai te aine temanna ae e aki toki ni karerekea buokana iroun te burabeti are Eria ni katoai bongin Taabati. (2 Uea 4:22-25) A kamanenaaki aine aika Tebora ao Ureta iroun te Atua bwa a na tei ibukina. Te bwai ae kakannongora bwa a kukurei mwaane aika kakannato ao ibonga ni butimwaei taeka n reirei mairouia aine akanne.—Taani Motiki-Taeka 4:4-8; 2 Uea 22:14-16, 20.
2. Kariaiakaia n reirei. Ngkai a irekereke naba aine ma te berita n Tua, a a kaoaki bwa a na ongora ni warekan te Tua ike e a reke iai aia tai n reirei. (Te Tua-Kaua 31:12; Neemia 8:2, 8) A kona naba n irii taian reirei ni kataneiai ibukini mwioko n iteran nako te taromauri n aia tabo botannaomata. N te katoto, iai tabeman aine ake a baireaki bwa a na “beku” n te umwa ni botaki, ao tabeman a ira buakon te botaki n anene are e kaainaki irouia aine ao mwaane.—Te Otinako 38:8, BG; 1 Rongorongo 25:5, 6.
A bati aine ake iai aia atatai ao rabakauia ae kainnanoaki ibukini waakinan te karikirake ae materaoi. (Taeka N Rabakau 31:24) Ni kaitaraani katein aaba tabeua n te tai anne are e riai te karo n tii ngaia n reireinia natina mwaane, e riai naba te I-Iteraera ae te tina ni buoka reireiaia natina mwaane ni karokoa ikawaia. (Taeka N Rabakau 31:1) E mataata ngkanne bwa a bon reireiaki ainen Iteraera rimoa.
3. Karineaia ao mwannanoaia. E kateretereaki raoi n Tuua Ake Tebwina ni kangai: “Ko na karinea tamam ma tinam.” (Te Otinako 20:12, BG) Ti wareka ae kangai n ana taeka n rabakau te Uea ae wanawana are Toromon: “Natiu, ko na ongo ana reirei tamam, Ao tai kaki ana tua tinam.”—Taeka N Rabakau 1:8, BG.
E karinaki naba n te Tua kabwarabwaraan tuua ibukin aroaroia mwaane bwa a riai ni kaota karineaia aine. (Nakoaia Ibonga 18:6, 9; Te Tua-Kaua 22:25, 26) E riai te buu te mwaane ae raoiroi n iangoi baika a riki nakon rabwatani buuna ao tianakin ana konabwai.—Nakoaia Ibonga 18:19.
4. Riaia ni kamanoaki. E kabwarabwaraa taekana Iehova n ana Taeka bwa “bon tamaia akana a mate tamaia, ao te tia kaeti taekaia aine aika a mate buia.” N taeka riki tabeua, bon te tia Kamanoia te koraki aika iai riaia ni kamanoaki ma a aki kamanoaki iroun te karo ke te buu te mwaane. (Taian Areru 68:5, BG; Te Tua-Kaua 10:17, 18) Mangaia are n te rongorongo teuana are e babakanikawaiaki iai buun te burabeti are e a tia ni mate iroun te tia katangobwai, e a ibuobuoki Iehova rinanon te kakai bwa e aonga ni kona ni maiu neienne ao n aki kamaamaeaki.—2 Uea 4:1-7.
Imwain rinia tibun Iteraera n te Aba ni Berita, e mate atun te utu teuana are Terobeata ao akea natina te mwaane. Ngaia are a a bubutii natina aine ake niman nakoni Mote bwa e na ‘angania abaia’ man te Aba ni Berita. E kaekaa aia bubutii Iehova n te aro ae riao nakon are a kantaningaia. E taku nakoni Mote: “Angania tibangaia ae te aba i buakoia tarin tamaia; ao ko na kaburea aban tamaia nako ia.” Man te tai anne ni karokoa ngkai, a a kona aine i aon Iteraera ni karekei abaia mairouia tamaia ao ni manga angania kanoaia bwa a na bwaibwai iai.—Warekaia Iteraera 27:1-8, BG.
Uaraoan Ana Iango te Atua Ibukia Aine
A mwannanoaki aine ao e karineaki inaomataia i aan te Tua Rinanon Mote. Ma e ngae n anne, man te kaaua n tienture B.C.E. ni karokoa ngkai, a a moanna n iraraang kaain te Aro n Iutaia ni kateini Kuriiti are a iangoiia aine bwa a mangori.—Nora te bwaoki ae “Kamangoraia Aine ni Koroboki Rimoa.”
N te katoto, e bukinia aine te tia kario mai Kuriiti ae Hesiod (n te kawanua n tienture B.C.E.) bwa a karikii kangaanga aika bati nakoia botannaomata. N ana boki teuanne ae te Theogony, e taekinna iai bwa “bon taani kairiri nakon te mate ma ni karikii kangaanga aika bati te koraki n aine aika maeka i buakoia mwaane.” E a taabangaki te iango aei irouia Iutaia ni moan te kauoua n tienture B.C.E. E koreaki te kauring nakoia mwaane n te boki ae te Talmud are e a tabwanin raoi n te kauoua n tienture C.E. ae kangai: “Tai bati ni kakaraki ma aine bwa a kona ni kairiko nakoni mwakuri aika kammaira.”
E rangi n rotakibuaka mwiokoaia aine n akean onimakinaia irouia kaain Iutaia i nanon tienture aika bati. N ana bong Iesu, a tii kona ni kariaiakaki n rin n Aia Oo Aine ngkana a rin n oon nako te tembora. E kaineti te reirei i aon taekan te Aro tii ibukia mwaane ao a kaokoroaki aine ma mwaane i nanon tinakoka. E mwaneweaki ana taeka temanna te Rabi n te boki ae te Talmud ni kangai: “Ane e reireina natina te aine taekan te Torah [ae te Tua], ai aron ae e reireinna baika kammaira.” Ibukin uaraoan ana iango te Atua irouia mataniwi n Aaro n Iutaia, a a tia ni karina iai riribaakia aine irouia mwaane aika bati.
Ni menan Iesu i aon te aba, e bon atai aeka n riribai akanne bwa a boto i aoni katei nako. (Mataio 15:6, 9; 26:7-11) Ma e rotaki aron Iesu nakoia aine n reirei akanne? Tera reireiara man anuana ao aroarona? E a tia ni kabebeteia aine te Aro ni Kristian ni koaua? A na kaekaaki titiraki aikai n te kaongora ae imwina.
[Bwoki n teraniba 7]
Kamangoraia Aine ni Koroboki Rimoa
Ni moa man te moan tienture C.E. ni karokoa ngkai, a kakabongana aia karioiango kaaini Kuriiti taani kororongorongo tabeman n aron Philo mai Alexandria ni manga kabwaranakoi riki rongorongo aika n te boki ae Karikani Bwaai. E taku Philo bwa e bure Ewa ngke e wene ni bure, ngaia are e a katuuaaeaki man “anaaki inaomatana ao e riai n aantaeka nakoni buuna.” E rin te aeka n riribai ibukia aine aei n te Aro n Iutaia ao n aia koroboki naba Taama man taian Aro.
N aia boki n tua Iutaia ae te Midrash Rabba are koreaki n te kauoua n tienture, e kabwarabwaraa iai ana namakin te rabi temanna i aon riaia aine n rabuni ubuia ni kangai: “Titeboo neienne ma te aomata ae bure ao e a maamaa irouia aomata.” A anainano ana koroboki te tia rabakau i aon te Baibara ae Tertullian ni moa man te kauoua n tienture C.E., ike a a reireinaki iai aine bwa a riai n iaiangoiia bwa bon taani bure ngaiia “n aron Ewa ao a riai ni kaotiota te anua ae te tanginiwenei ao te rairannano.” A aki toki ni kairuaaki reirei aikai bwa aongkoa a nako man te Baibara ao e a korakora iai boutokaani kamangoraia aine.
[Taamnei n iteraniba 5]
E karikaki Ewa bwa te tia ibuobuoki ao raon Atam
[Taamnei n iteraniba 6]
A uataboa te karikirake aine i aon Iteraera rimoa