Manga Kaokan Te Kantaninga Ibukin Te Maiu Are Aki Toki N Te Aonnaba
“Taniera, karabai taeka akanne . . . ni karokoa tain te Toki. A na maiti aika a na tiotio nako, ao e na rikirake te ataibai.”—TANIERA 12:4, BK.
1, 2. Baikara titiraki aika a na rinanoaki n te kaongora aei?
A MATAATA raoi mirion ma mirion aomata ni boong aikai, n te kantaninga ibukin te maiu are aki toki n te aonnaba ae te bwaretaiti ae boto man te Baibara. (Te Kaotioti 7:9, 17) Ni moani karikaia aomata, ao e kaotia te Atua bwa e karikaki te aomata bwa e na maiu tiaki tii i nanon tabeua te ririki ao imwina e mate, ma e na maiu n aki toki.—Karikani Bwaai 1:26-28.
2 Boni kanoan naba aia kantaninga tibun Iteraera bwa e na manga kaokaki nakon arona te kororaoi are e kabuaa ngkoa Atam. E kabwarabwaraaki n te Koroboki ni Kristian ae Tabu n te Taetae ni Kuriiti, aron te Atua ni manga kaoka te maiu are aki toki nakoia aomata nako n te Bwaretaiti n te aonnaba. Ma bukin tera ngkai e riai ni manga kaokaki aia kantaninga aomata? E kanga ni kaotaraeaki ao ni kataabangakaki nakoia aomata aika mirion ma mirion?
E Karabaaki Raoi te Kantaninga
3. Bukin tera bwa e aki kamimi karabaan raoi aia kantaninga botannaomata ibukin te maiu n aki toki n te aonnaba?
3 E taetae ni burabetinna Iesu bwa a na kabwaouaaki ana reirei irouia burabeti ni kewe ao a na burebureaki angia aomata. (Mataio 24:11) E kauringia Kristian te abotoro Betero ni kangai: “A na roko naba taan reirei ni kewe i buakomi.” (2 Betero 2:1) E taekinna naba te abotoro Bauro bwa ane a na roko “boong aika a na rawa iai n ongo [aomata] te reirei are kamaiu; ma ane a na kauataoia rake taan reirei n ai aron oin aia kaibabaru, ngkai a ngongo taningaia [“bwa a aonga n ongora ni baike a boni kan ongoraei,” NW].” (2 Timoteo 4:3, 4) E irekereke Tatan ni mwamwanaakia aomata ao e a tia ni kamanenaia aomata aika tannako man te aroaro ni Kristian bwa a na karabai koaua aika kaunganano ni kaineti ma ana kantaninga te Atua ibukia aomata ao te aonnaba.—Wareka 2 I-Korinto 4:3, 4.
4. Tera te kantaninga ibukia botannaomata are a katinanikua mataniwi n Aaro ake a tannako man te koaua?
4 E kateretereaki n te Baibara bwa Ana Tautaeka n Uea te Atua bon te tautaeka i karawa, are e na ururu ma ni kamaunai aia tautaeka aomata ni kabane. (Taniera 2:44) N tain ana tautaeka Kristo ae maanna tenga te ririki, ao e na kainaki Tatan i nanon te rua, a na kautaki maate, ao a na manga okiri aroia aomata ni maiu ni kororaoi n te aonnaba. (Te Kaotioti 20:1-3, 6, 12; 21:1-4) Ma e ngae n anne, ao mataniwi n Aaro ake aongkoa Kristian ngaiia ake a tannako man te koaua, a a manga butimwaei iango riki tabeua ao ni karin n aia reirei. N te katoto, n te katenua n tienture ao te Tama ae arana Origen mai Alexandria n te Aro teuana, e kabuakakaia te koraki ake a kakoauaa ae a na reke kakabwaia n te aonnaba n rokon te Tautaeka n Uea ae Maanna Tenga te Ririki. E taekinaki ae kangai n The Catholic Encyclopedia: “E boutokaa naba te koaua ae e na bon akea rokon te tautaeka ae maanna tenga te ririki” te tia rabakau n te Aro ni Katorika ae Augustine mai Hippo (n 354-430 C.E.).a
5, 6. Bukin tera bwa a aki boutokaa te koaua ibukin rokon te tautaeka ae maanna tenga te ririki Origen ao Augustine?
5 E aera ngke a aki boutokaa rokon te tautaeka ae maanna tenga te ririki Origen ma Augustine? Origen bon ana kaewenako Clement of Alexandria are e butimwaea te iango man te katei ni Kuriiti, ae aongkoa e aki mamate te taamnei. Ibukina bwa e rangi n iraraang Origen n ana iango Plato ibukin te taamnei, e a kairaki iai bwa e na “karinna i nanon te reirei ni Kristian ana iango Plato rimoa ibukin te taamnei ae aki mamate ao baike a na riki imwina,” aio are e noria te tia rabakau n te Aro ae arana Werner Jaeger. Ao anne bukina are e reireinia iai aomata Origen bwa te kakabwaia ni kabane ake a na reke man te Tautaeka ae Maanna Tenga te Ririki, bon tiaki ibukin te aonnaba ma bon ibukin te aba n taamnei.
6 Imwaini bitakin Augustine nakon te Aro ae angkoa Kristian ngaiia, ngke ai 33 ana ririki ao boni kaain te Aro ae te Neoplatonist are a reireinaki iai aomata ana iango Plato are e waboboaki mairoun Plotinus n te katenua n tienture. E bon teimatoa naba Augustine n iango n aron Plato imwini bitakin ana Aro. E taekinaki ae kangai n The New Encyclopædia Britannica: “Ibukin ana iango ae matoatoa aei, a botii ana reirei te Aro ibukin te Nu Tetemanti ma ana reirei Plato ae boto man aia karioiango kaaini Kuriiti.” E kabwarabwaraa Augustine bwa te Tautaeka ae Maanna Tenga te Ririki ae kaotaki n Te Kaotioti mwakorona 20 “bon tii te kaikonaki,” aio ae taekinaki n The Catholic Encyclopedia. E reitia riki ni kangai: “E a butimwaeaki te kabwarabwara aei irouia taan rabakau n te Aro man aaba mai Maeao ao e a aki manga boutokaaki rokon te tautaeka ae maanna tenga te ririki are te moani koaua ngkoa.”
7. Tera te koaua ae kairua ae urua aia kantaninga aomata ibukin te maiu n aki toki n te aonnaba, ao n te aro raa?
7 E kabuaaki aia kantaninga botannaomata ni kaineti ma te maiu n aki toki n te aonnaba, ibukini butanakon te koaua i aoni Baburon ae iai te taamnei ae aki mamate i nanon te rabwata ao n taabangakina naba n te aonnaba. Ngke a a kakoauaa te iango aei Aaro ake aongkoa Kristian ngaiia, a a kabwaoua ngkanne kanoan te Baibara taan rabakau n te Baibara, n aroia ni kaangaraoi kiibu ake a kabwarabwaraa te kantaninga ibukin te nako karawa, bwa a na taraa ni kaineti raoi ma te koaua are a na nako karawa aomata ni kabane aika raoiroi. Ni kaineti ma te iango aei, maiun ngkanne te aomata n te aonnaba bon te bwai ae aki teimaan bwa bon te tabo are e na tuoaki iai te aomata anne bwa e tau ni maeka i karawa ke e aki. E riki naba ae titeboo ma anne nakon aia moani kantaninga I-Iutaia ibukini kantaningaan te maiu are aki toki n te aonnaba. Ngke a a moanna I-Iutaia ni kakoauaa teutana imwin teutana aia koaua kaaini Kuriiti ibukin te taamnei ae aki mamate, e a bua iai ngkanne aia moani kantaninga ibukin te maiu i aon te aba. Ai boni kaokorora aei ma are e taekinaki n te Baibara ibukin aron te aomata! Bon te rabwata ae maiu te aomata ma tiaki te taamnei. E taku Iehova nakon te moan aomata: “Bon te tano ngkoe.” (Karikani Bwaai 3:19) Mangaia are, te aonnaba boni mwengaia aomata n aki toki, ma tiaki karawa.—Wareka Taian Areru 104:5; 115:16.
Ootanakon te Koaua i Buakon te Rotongitong
8. Baikara baike a taekin taan rabakau tabeman n te ka-16 n tienture ibukin aia kantaninga aomata?
8 E ngae ngkai a aki reirei te kantaninga ibukin te maiu are aki toki n te aonnaba angia Aaro ake a taku bwa Kristian ngaiia, ma e bon aki kona n tokanikai n taai nako Tatan ni karabaa te koaua. I nanon taai aika nako ni karokoa ngkai, iai tabeman aomata ake a karauia ni wareka te Baibara ao a nora ootan te koaua ngkai a a ota raoi n itera tabeua ibukin aron te Atua ni manga kaoka kororaoia botannaomata. (Taian Areru 97:11; Mataio 7:13, 14; 13:37-39) N te ka-16 n tienture ao e a tia te mwakuri n raitaeka ao ni boreeti ni kaatabangaka riki te Baibara ae Tabu ni katobibia te aonnaba. N 1651, e koreia te tia rabakau temanna bwa ni moa man ana tai Atam ni karokoa ngkai, ao a a tia aomata “ni kabuaa te Bwaretaiti ao te Maiu Are Aki Toki n te Aonnaba,” ngaia are i nanoni Kristo ao a “na bane ni kamaiuaki aomata bwa a aonga ni maiu n te Aonnaba; bwa n tokina ao e na bon aki eti kabotauan te maiu are e kabuaa Atam ibukira ma te maiu are e a manga kaokia Kristo.” (Wareka 1 I-Korinto 15:21, 22.) Temanna mai buakoia taani kario n te taetae n Ingiriti ae rangi ni kinaaki ae John Milton (n 1608-1674), e korea te boki ae Paradise Lost ao reitana ae Paradise Regained. N ana koroboki Milton aei, ao e taekina iai kaniwangaia aika kakaonimaki n te aonnaba ae te bwaretaiti. E ngae ngke e kabanea angiini maiuna Milton n ukeuke n reirei n te Baibara, ma e ataia teuaei bwa e aki kona n ota raoi te aba n ana koaua te Baibara ni karokoa menani Kristo ma aomata.
9, 10. (a) Tera are e koreia Isaac Newton ibukin aia kantaninga botannaomata? (b) E aera ngke e taraa n raroa nako menani Kristo ma aomata iroun Newton?
9 E rangi ni korakora tangiran te Baibara iroun Sir Isaac Newton (1642-1727) ae te tia numera ae mwaatai ae rangi ni kinaaki. E ota raoi teuaei bwa a na kautaki nakon te maiu i karawa aomata aika itiaki ao a na tautaeka ma Kristo n te aro ae aki kona n noraki. (Te Kaotioti 5:9, 10) E korea ae kangai teuaei ibukia aomata ake a na tautaekanaki n te Tautaeka n Uea aei: “E na teimatoa ni maekanaki te aonnaba irouia aomata imwin te bongi ni motikitaeka, ao tiaki tii i nanon 1000 te ririki ma ni bon aki toki.”
10 E iangoa menani Kristo ma aomata Newton bwa e rangi n raroa nako bwa n tienture ake imwaina. E taku te tia korea rongorongon rimoa ae Stephen Snobelen: “Teuana bukina ngkai e taraa Ana Tautaeka n Uea te Atua Newton bwa e rangi n raroa nako bwa nakon taai ake imwaina, bon ibukin nanokawakina n noraia aomata aika bati ake n ana tai aika tannako man te koaua ibukin te Atua, n aroia ni butimwaea ae te Atua bon te Temanna n Teniman.” E bon teimatoa naba ni karabaaki te rongorongo ae raoiroi. Ao e noria naba Newton bwa akea te botaki teuana ae e aranna bwa aongkoa te Aro ni Kristian ngaia ae kona n tataekinna. E korea ae kangai: “A na bon aki ota aomata ni karokoa tain te toki n ana taetae ni burabeti moa Taniera, ao te kauoua ana koroboki Ioane [n te boki ae Te Kaotioti].” E kabwarabwaraa ni kangai Newton: “Imwina riki, ao e taku Taniera: A na mwaiti aika a na tiotio nako, ao e na rikirake te ataibwai. Bwa e riai n tataekinaki te Euangkerio nakoia natannaomata ni kabane imwain te rawawata ae korakora ao tokin te waaki ae ngkai. A aki kona n rangi ni mwaitikurikuri mai buakoia natannaomata ni kabane te koraki ae uanao ake a otinako man te rawawata anne, ake a na uotii baam ma tii ngkana a reireiaki rinanon tataekinan te Euangkerio imwin rokon te rawawata ae korakora.”—Taniera 12:4, BK; Mataio 24:14; Te Kaotioti 7:9, 10.
11. E aera ngkai e teimatoa ni karabaaki aia kantaninga botannaomata nakoia angia aomata n aia tai Milton ma Newton?
11 N aia tai Milton ma Newton, ao e rangi ni karuanikai tataekinan iango aika kauntaba ma ana koaua te Aro. Ai ngaia are a teimatoa n aki boreetiaki ni karokoa mwini mateia te koraki aikai, angiin aia rongorongo man aia ukeuke n reirei n te Baibara. N te tai are e bwenauaaki te Aro ni Katorika ao e moan tei iai te Aro ni Boretetanti n te ka-16 n tienture, ao a rawa ni kaeta te reirei ibukin te taamnei ae aki mamate i nanon te aomata. Ao Aaro ni Boretetanti ake a korakora rotakin nanoia aomata irouia, a teimatoa n reirei ana iango Augustine are e a tia n roko te tautaeka ae Maanna Tenga te Ririki, ngaia are e a aki kariaaki rokona nakon taai aika imwaira. E a tia n rikirake te ataibwai n tain te toki?
“E na Rikirake te Ataibai”
12. N ningai are e rikirake iai te ataibwai ni koaua?
12 Ni kaineti ma “tain te Toki,” e taetae ni burabetinna Taniera bwa e na iai te rikirake ae tamaroa. (Wareka Taniera 12:3, 4, 9, 10, BK) E taku Iesu: “Ane a na raneanea akana raoiroi n ai aron taai.” (Mataio 13:43) E kanga n rikirake te ataibwai ni koaua n tain te toki? Iangoi rikirake tabeua n rongorongon rimoa aika rangi n ataaki n ririki aika 1870 ni karokoa 1914, ae te ririki ae moanaki iai tain te toki.
13. Tera are e koreia Charles Taze Russell imwin neneran te reirei i aoni manga kaokani kororaoia aomata?
13 N raabanen te ka-18 n tienture ao a mwaiti ake a ukoukora ni koaua te kan ota n “aron taeka akana kamaiu.” (2 Timoteo 1:13) Temanna mai buakoia bon Charles Taze Russell. N 1870, e katea te reirei ibukin te ukeuke n reirei i aon te Baibara teuaei ma tabeman riki taani ukoukora te koaua. N 1872, a ukeuke naakai i aon te reirei ae manga kaokan te botannaomata nakon te aeka ni kororaoi are irouni ngkoa Atam. Imwina riki ao e korea ae kangai Russell: “Ti a tia ni kabwaka ni karokoa te tai anne n nora raoi korakoran te kaokoro i marenani kaniwangan te Aro ae tabe n tuoaki ngkai, ao te kaniwanga ibukia aomata aika kakaonimaki mai buakoia botannaomata nako.” Te kaniwanga ibukia akana kakaonimaki mai buakoia botannaomata, boni “manga kaokani kororaoia aomata nakon are e moan reke ngkoa irouia i Eten iroun aia bakatibu ao atuia are Atam.” E kakoauaa Russell bwa e a tia ni buokaki irouia tabemwaang ni karaoan ana ukeuke n reirei n te Baibara. Antai naakai?
14. (a) Tera aron otan Henry Dunn n te kibu ae Mwakuri 3:21? (b) Antai ake e taekinia Dunn bwa a na maiu n aki toki n te aonnaba?
14 Temanna mai buakoia bon Henry Dunn. E a tia teuaei ni korea taekan te manga “kaokaki nakon aroia ngke a moani karikaki n aron are E taekinna te Atua ni wiia buraabeti ake ngkoa.” (Mwakuri 3:21, Nu Tetemanti n te Taetae ni Kiribati ae Ngkai) E ataia Dunn bwa manga kaokani kororaoia aomata, e nanonaki naba iai karikirakeaia botannaomata nakon te kororaoi n te aonnaba n ana tai Kristo n Tautaeka ae Maanna Tenga te Ririki. E karaoa naba ana kakaae Dunn n te titiraki are e a tia ni kamangaoi aia iango aomata aika bati n aron ae, Antai aika a na maeka n te aonnaba n aki toki? E kabwarabwaraa teuaei bwa a na kautaki aomata aika mirion ma mirion, a na reireiaki te koaua, ao e na reke aia tai ni kaotiota onimakinani Kristo.
15. Tera otan George Storrs ni kaineti ma te mangauti?
15 N 1870, e motika ana iango George Storrs bwa a na kautaki aika aki raoiroi nakoni kantaningaan te maiu n aki toki. E ataia naba teuaei man te Baibara bwa te aomata ae kautaki ma e kabwaka ni butimwaea te kantaninga aei, e “na mate, e ngae naba ngkana te tia bure anne ai tebubua ana ririki.” (Itaia 65:20) E maeka Storrs i Brooklyn i New York, ao e tararuaa kanoan te maekatin ae te Bible Examiner.
16. Tera ae kaokoroia Taan Reirei n te Baibara ma Aaro ake aongkoa Kristian ngaiia?
16 E a ota raoi Russell man te Baibara bwa e a roko te tai ae e na riai ni kataabangakaki iai ataakin te rongorongo ae raoiroi. Mangaia are, n 1879 e a moana iai boreetian te maekatin ae te Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence, ae arana ngkai Te Taua-n-Tantani ae Tataekina Ana Tautaeka n Uea Iehova. N taai ake mai imwaina, ao e ataaki irouia aomata aika tii tabeman te koaua ibukin aia kantaninga botannaomata, ma ngkai a a karerekea ao n reiakina Te Taua-n-Tantani kurubu aika Taan Reirei n te Baibara n aaba aika bati. A kaokoro Taan Reirei n te Baibara ma angia Aaro ake aongkoa Kristian ngaiia ibukin aia koaua ae tii tabeman aika a na nako karawa, ao mirion ma mirion aomata aika a na anganaki te maiu ae kororaoi n te aonnaba.
17. E kanga n rikirake n rangi ni mwaiti te ataibwai ni koaua?
17 E moanaki n 1914 “tain te Toki” are e taetae ni burabetinaki. E rikirake ni mwaiti te ataibwai ni koaua ibukin aia kantaninga botannaomata? (Taniera 12:4, BK) A boreetiaki ana kabwarabwara Russell ni karokoa 1913 n nuutibeeba aika 2,000 mwaitiia ao mwaitiia taani wareware iai bon 15,000,000. Ni karokoa tokin 1914, ao e a raka i aon 9,000,000 aomata man aaba aika rangi ni bubura aika tenua ake a a tia n nora te birim ae te “Photo-Drama of Creation” ae te kaetieti ibukin te waaki ni kaotii taamnei aika kakammwakuri ao aika a aki, ake e kabwarabwaraaki iai Ana Tautaeka Kristo ae Maanna Tenga te Ririki. Man 1918 ni karokoa 1925, ao e karaoaki te kabwarabwara irouia ana toro Iehova ae atuna, “A na Bon Aki Mate, Mirion ma Mirion Mwaitiia Aomata Aika Maiu Ngkai,” n taetae aika raka i aon 30 mwaitiia ni kabutaa te aonnaba ao e kateretereaki iai te kantaninga ibukin te maiu are aki toki n te aonnaba. N 1934, ao e a ataaki irouia Ana Tia Kakoaua Iehova bwa a riai ni bwabetitoaki te koraki ake a kantaningaa te maiu are aki toki n te aonnaba. Man otaia aei, ao a a kaonaki n te ingaingannano ibukin tataekinan te rongorongo ae raoiroi ibukin te Tautaeka n Uea. Ni boong aikai, ao a kaonaki nanoia aomata aika mirion ma mirion mwaitiia ni kani kaitaua Iehova ibukin te kantaninga ae te maiu are aki toki n te aonnaba.
‘Te Kainaomataaki Are Ana Bwai te Neboaki’ ae Imwaira!
18, 19. Tera aron te maiu ae e taetae ni burabetinaki n Itaia 65:21-25?
18 E kairaki te burabeti ae Itaia rinanon te taamnei bwa e na korea taekan te aeka ni maiu ae a na karekea ana aomata te Atua i aon te aba. (Wareka Itaia 65:21-25.) A maiu kaai tabeua 2,700 tabun te ririki n nako ngke e korei taeka aikai Itaia ao a bon teimatoa naba ni kona n noraki ni boong aikai. Ko kona n iangoia bwa ko maiu i nanon te maan anne ao ko korakora ma ni marurung?
19 N oneani mwin are e na kimototo maium ae man tobwatobwaakim ni karokoa okim nakon te ruanimate, e nang reke ngkanne ni maium am tai ae akea tokina ni katei auti, n ununiki ao n reirei. Iangoi mwaitiia raoraom aika ko nang kona ni karekeia. A na teimatoa ni waaki nako aeka n iraorao n tatangira akanne n aki toki. Ai tikauara ‘te kainaomataaki are ana bwai te neboaki’ are e nang reke n te aonnaba irouia “natin te Atua”!—I-Rom 8:21.
[Kabwarabwara ae nano]
a E taekinna Augustine bwa Ana Tautaeka n Uea te Atua ae Maanna Tenga te Ririki, bon tiaki te bwai ae na riki n taai aika a na roko bwa e a kaman tia ni moanaki ni moan tein te Aro.
Ko Kona ni Kabwarabwaraa?
• E kanga ngkoa ni karabaaki aia kantaninga botannaomata ibukin te maiu are aki toki n te aonnaba?
• Tera otaia tabeman taani wareware n te Baibara ake a karekei n te ka-16 n tienture?
• E kanga n rikirake n ota riki aia kantaninga ni koaua botannaomata ngke e a uakaan 1914?
• E kanga n rikirake te ataibwai ibukini kantaningaan te maiu n te aonnaba?
[Taamnei n iteraniba 19]
A ataa te kantaninga ibukin te maiu are aki toki n te aonnaba te tia kario ae John Milton (angamaing) ao te tia numera ae mwaatai ae Isaac Newton (angaatai)
[Taamnei n iteraniba 21]
A ota raoi Taan Reirei n te Baibara rimoa bwa arei te tai ae riai ibukini kataabangakan aia kantaninga ni koaua botannaomata