Anaakin te Bwai ae Kakawaki Rimoa Man te Maange

TERA ae kona n reke n am iango ngkana ko iangoa te bwariko ni maange? Ko bae n aki kan taraia ao n ribaa naba boina. Ngaia are e boni kangaanga iangoan ae e kona ni kuneaki iai te bwai ae bobuaka ke te bwai ae kakawaki ae akea boona.

Ma e ngae n anne, e kuneaki te aeka ni kaubwai teuana n te maange n te tienture ae nako. Bon tiaki taekan te atibu ae kakawaki ma te bwai ae rangi ni kakawaki riki. Te aeka ni kaubwai raa ane kuneaki? Bukin tera ngkai e rangi ni kakawaki kuneana ibukira n ara bong aikai?

TE KUKUNE AE AKI KANTANINGAAKI

Ni moan te ka20 n tienture, a a nako Aikubita taan rabakau n te reirei ae te University of Oxford aika Bernard P. Grenfell ao Arthur S. Hunt. Ikanne are a a kunei iai mwakorokoron te beeba ae te papyrus i buakon te maange n uakaan ma te Nile Valley. Rimwi riki n 1920 ngke a tabetabe mwaane aikai ni korei mwini bwaai ake a kunei ao Grenfell e a manga karekei riki mwakorokoro tabeua ake a kenaki i Aikubita. E karekei baikai ibukin te tabo ae The John Rylands Library i Engiran ni kaawana ae Manchester. Ma e ngae n anne, a uaia ni mate mwaane aikai imwaini banen aia mwakuri.

E katiaa aia mwakuri anne te tia rabakau naba n te reirei ae te Oxford University ae Colin H. Roberts. Ngke e tabe ni korei mwini mwakorokoro aikai ao e a kunea naba mwakorokoron te papyrus ae abwakina 3.5 te inti ao raababana 2.4 te inti. E rangi ni mimi iai ngkai e atai taeka tabeua i buakon te koroboki n te taetae ni Kuriiti. N iterana teuana, bon taeka aika anaaki man Ioane 18:31-33. Ao iterana are teuana, a mwakoro iai tabeua kanoan te kibu 37 ao 38. E a ataia ngkanne Roberts bwa e a kunea te bwai ae kakawaki ae akea boona.

NENERAKINI MAANNA

E kakoauaa Roberts bwa e a rangi ni maan te mwakorokoro aei. Ma kaanga maanra? Ibukini kakaaean anne, e a kabotaua te koroboki are i aona ma koroboki rimoa. E aranaki te reirei aei bwa te paleography.a Ni kamanenaan te anga aei, e a kona iai ni katautaua maanna. Ma e tangiria ni kan ataia raoi bwa maanra. Ngaia are e a rawea taamneina, e kanakoa katotona nakoia taian papyrologist aika teniman ao n tuangia bwa a na nenera manna. Tera ae a kunea nakanne?

Ni kamatebwaian tein te koroboki ao taiani kairara, a a boraoi n iango taan rabakau aika teniman aikai bwa e koreaki te mwakorokoro aei, tao n 125 C.E. tatabebwi te ririki imwini maten te abotoro Ioane! Ma e ngae n anne, te paleography bon tiaki raoi te anga ae kona ni kakoauaaki iai koroboki rimoa, ao e kakoauaa naba temanna te tia rabakau bwa e aki raoi ataaki bwa e koreaki n ningai te koroboki anne i nanon te kauoua n te tienture. Ma e ngae n anne, mwakorokoron te papyrus ae uarereke aei boni mwakorokoron te nira ni boki ae te kabanea ni maan i buakon te Koroboki ni Kristian ae Tabu n te Taetae ni Kuriiti ae kuneaki.

TE BWAI AE KAOTARAEAKI N TE MWAKOROKORO AE TE RYLANDS

Bukin tera ngkai e rangi ni kakawaki mwakorokoron ana Euangkerio Ioane aei irouia ake a tangira te Baibara ni boong aikai? Iai bukina aika uoua. Te moan, e kaotaki n tein te mwakorokoro aei aroni kakawakin te Koroboki ae Tabu irouia Kristian ake n te moan tienture.

N te kauoua n tienture C.E., ao iai uaekaki teini bwaai ni koroboki, bwa te nira ni boki ao te codex. Nira ni boki boni mwakorokoron taiani beeba rimoa aika te papyrus ke te parchment ake a ituaki ni kanimwaki, bwa e aonga n reke bwa teuana te beeba ae ananau. E kona n niraki te beeba aei ao ni manga kabwaraaki ngkana e na kamanenaaki. N angiin te tai, e tii korobokiaki iterana teuana.

Ma e ngae n anne, e korobokiaki ni kauaitera te mwakorokoro ae uarereke are e kunea Roberts. E nanonaki n aei bwa boni mwakorokoron te codex ma tiaki te nira ni boki. E karaoaki te codex man te parchment ke te papyrus ake a ituaki ni kanimwaki ao n rukumaki kaanga tein te boki.

Baikara raoiroin te codex ni kabotauaki ma te nira ni boki? Ni koauana, bon taan tataekina te rongorongo ae raoiroi Kristian ake n te moan tienture. (Mataio 24:14; 28:19, 20) A tibwai rongorongo man te Baibara n taabo nako ake a mena iai aomata n aroni mwengaia, taabo ni mwakete ke n tuta ni kawai. (Mwakuri 5:42; 17:17; 20:20) Ngaia are e rangi n angaraoi riki kamanenaan te Koroboki ae Tabu n teina ae uarereke ao ni matoatoa.

E bebete irouia kaain te ekaretia ao aomata n tatabemania nako bwa a na karaoi oin aia katoto n te Koroboki ae Tabu n teina ae te codex. Ibukin anne, a a karaoaki katoton Euangkerio aika mwaiti ao akea te nanououa bwa e rangi ni ibuobuoki aei ibukin rikirakeia kaain te Aro ni Kristian.

Bukina ae te kauoua ae e kakawaki iai nakoira te mwakorokoro ae te Rylands n ara bong aikai, bwa e kaotaraea raoi onimakinan tibwatibwaani kanoan te Baibara are n te moantai. E ngae ngke tii tabeua kiibu man ana Euangkerio Ioane aika oti n te mwakorokoro aei, ma e boraoi kanoana ma are ti warekia n ara Baibara ae ngkai. E kaotaki raoi n te mwakorokoro ae te Rylands aei bwa e aki bitaki kanoan te Baibara, e ngae ngke e a mwaiti te tai ae kaeweaki iai ao ni manga kaeweweaki riki.

Ni koauana, mwakorokoron ana Euangkerio Ioane are te Rylands bon te bwai ni kakoaua i buakon iranga mwakorokoro ao koroboki ni kawai aika kaota onimakinan tibwatibwaani korobokin te Baibara n te moantai. E taekina ae kangai Werner Keller n ana boki ae The Bible as History: “[Koroboki] aika rangi ni maan aikai, boni bwaai ni kakoaua ibukini koauan ao onimakinani koroboki ake a koreaki n ara Baibara ngkai.”

Ni koauana, a aki kabotoa aia onimaki Kristian man aia kukune taan rabakau. A kakoauaa ae “e kairaki korean te Koroboki ae Tabu ni kabane iroun te Atua.” (2 Timoteo 3:16) Ma e ngae n anne, ai karaunanora ngkai e a kakoauaaki te bae taekinaki n te Baibara man te bwai ae kakawaki ae akea boona aei are kangai: “E teimatoa n aki toki ana taeka Iehova”!—1 Betero 1:25.

[Kabwarabwara ae nano]