Nowienpüroʼu

Na wayuu kekiikana maʼin naashin na manoujainsaliikana, nayoutuin tü sümakat tü Wiwüliakat süchiki nnojoluinjatüin yaletüin naaʼin wanee wayuu. Naashin naya wayuukana, eʼnneechi amüin wanee wayuu müleka nnojorüle yaletüin naaʼin. ¿Kasache alataka sutuma yaletüin naaʼin na wayuukana? ¿Talatüshiiche na wayuu kapülakana aaʼin nakuwaʼipa namüiwaʼa? ¿Talatüsüche saaʼin napüshi? ¿Eeshiiche wayuu aleewakana maʼin namaa? ¿Aleewashiiche maʼin naya nümaa Jeʼwaa? ¿Shiache anaka atuma sukuwaʼipa wayuu tü namakat na manoujainsaliikana? ¿Shiataapa tü sümakat tü Wiwüliakat? (1 Cor. 3:19). Na aaʼinrakana tü namakat na manoujainsaliikana, müshii aka naaʼin wanee wayuu meʼraajüinkai mma, asakinnakai nutuma wane süchiki jaralüin tü wopu noʼunajatkalü aluʼu. Anuu nünüiki Jesuu nachiki na wayuu kekiishiikana saashin wayuu soʼu nükalia: «Mayaashiije moʼuin naya, eʼitaanüshii naya naashin süpüla neeʼiyatüinjatüin tü wopukot sümüin wayuu eekai moʼuin. Soto jaaʼin wane kasa: Müleka nuʼuninnüle wane wayuu eekai moʼuin nütüma wane eekai moʼuinya, eeshii süpüla nojunuujiraain suluʼu ishi» (Mat. 15:14). Shiimain malaain neʼe nümüin Jeʼwaa tü namakat na manoujainsaliikana. w19.05 24, 25 püt. 14-16

Maaʼutpünaa yaa, weʼrüin nakooʼomüinraain maʼin na ekakana tü pankat jee na asakana tü wiinokot sünain tü Outkajawaakat eere Sotuin Waaʼin Outuin Jesuu. ¿Shapaainjatche waaʼin sutuma tia? Nnojo, nnojotsü shapaainjatüin waaʼin. «Na nüpüshikana Maleiwa, eʼnnaajünüshii napüshua nütüma» (2 Tim. 2:19). Nütüjaa aaʼu Jeʼwaa jaralin nüneeküin süpüla oʼunaa chaa iipünaa. Akaajasaʼa na wawalayuu ayaawajakana na ekakana tü pankat jee na asakana tü wiinokot sünain tü Outkajawaakat eere Sotuin Waaʼin Outuin Jesuu, nnojotsü natüjaain saaʼu jaralin nüneeküin Jeʼwaa. Matüjaaju aaʼu tia süka eein na ekakana tü pankat jee na asakana tü wiinokot sutuma naneekuushin saaʼin namüin. Eepuʼushii na ekakana tü pankat jee na asakana tü wiinokot, shiasaʼa mapa, ooʼulaashii naya suulia aaʼinraa tia. Eetaashii na aluwataainjanakana nümaa Cristo saaʼin namüin. Jülüjasü naaʼin tia süka nnojoluin pansaain tü nekiirujutkat. Sünainjee tia, nnojotsü watüjaain saaʼu jeʼrashiin na aneekuushi yaayüliikana mmapaʼa. Nüntapa Jesuu süpüla nümaainjanain iipünaamüin na aneekuushikana, eejeena naya sainküinpünaa tü Mmakat. Saashin tü Wiwüliakat sülüʼütpa süpüla sajaʼttüin kasa süpüshuaʼa, nnojoleena wainmain maʼin yaa saaʼu tü Mmakat na chainjanakana iipünaa (Alat. Map. 12:17). Nnojotpejeʼe süküjain jeʼrashiinjanain na eejeenakana suʼttapa tü müliaa miyoʼusükat. w20.01 29, 30 püt. 11-13

Wayaawatüin saaʼu alin maʼin waya nüpüla Jeʼwaa sünainjee tü nüküjakat Jesuu nüchiki wanee emüliee maaʼinsai (Luc. 15:11-32). Jülüjasü naaʼin waneepia nüshi chi emüliee maaʼinsaikai nüleʼejeechin soʼu wanee kaʼi chi nüchonkai. Shiasaʼa nüleʼejapa chi nüchonkai, talatüshi maʼin nia nümaa. Wakayalaale nuulia Jeʼwaa, talateechi maʼin nia wamaa waleʼejüle wachikuaʼa nünainmüin sümaa wayaawajaain suulia waainjala. Nunouteerü chi Washikai Jeʼwaa tü kasa mojusü eekat sünainjee naainjala Adán. Süchikijee kaainjalain Adán, nukumajüin Jeʼwaa sukuwaʼipa süpüla nüneeküin 144.000 wayuu süpüla naluwataainjanain chaa iipünaa wanaa nümaa Jesuu otta süpüla sacerdooteinjanain naya. Jesuu namaa na 144.000 aneekuushikana, nakaalinjeena na wayuu kepiainjanakana suluʼu tü Mma jeketkat süpüla anainjanain maʼin naya. Nalatapa süchiki tü ooʼulaküneetkalü akajee naaʼin na wayuu oonookana waneepia nümaa Jeʼwaa, kateerü noʼu waneepia nutuma. Talateerü maʼin naaʼin Jeʼwaa niʼrapa lotuin nakuwaʼipa na nüchonnii kepiakana saaʼu tü Mmakat. Anashaateerü maʼin tia. w20.02 6, 7 püt. 17-19

Anasü wasakirüle suluʼu waaʼin: «¿Shiimainche tasünneʼerüin tü kasa mojusü suluʼukat taaʼin jee tü kasa mojusü jülüjakat taaʼin? ¿Anayaasüche takuwaʼipa suʼupalapünaa wayuu?». Nüküjain Jesuu suluʼu Mateo 12:43-45 wanee sukuwaʼipa otta nüküjain wamüin tü waaʼinrüinjatkat. Nüküjain Jesuu nnojoluinjatüin wasünneʼerüin neʼe suluʼujee waaʼin tü kasa mojusükat, weeʼiratüinjatü shia sükajee tü kasa talatakalü atuma naaʼin Maleiwa. ¿Eesüche süpüla weeʼiratüin tü kasa mojusü suluʼukat waaʼin? Anuu nünüiki Maleiwa süchiki tia: «Je saaʼu shiiʼiranajaaitpain jukuaippa, anakaja jaaʼinrüle waneepia tü nüchekakat chi Maleiwakai jüpüleerua süpüla müinjanain aka jia naaʼin sünain jaaʼinrüin tü anasükat saaʼu jükatannüinapain suulia jaainjala» (Éf. 4:24). Eesü süpüla weeʼiratüin wakuwaʼipa saashin tia pütchikat, jaʼitairü kapüleein maʼin shia. Nnojotsü wachecherüinjatüin neʼe waaʼin suulia tü kasa mojusü suchuntaakat waaʼin jee tü kasa mojusü waaʼinrakat. Ooʼulaainjana waya suulia tia. Weeʼiratüinjatü tü kasa mojusü jülüjakat waaʼin. Shia weeʼiratüinjatka tü waaʼinrakalü anainjee wanee kasa, tü kasa mojusü suchuntaakat waaʼin otta tü kasa mojusü eekat suluʼu wakuwaʼipa. Wachajaainjatü sukuwaʼipa süpüla wountuin tia. w19.06 9, 10 püt. 6, 7

Amüliajünüsü naaʼin Lot nutuma Jeʼwaa, nuluwataain piamashii aapiee süpüla nuʼtteʼerüin nia sümaa nüpüshi. Nnojoipejeʼe ojuʼitamaatüin Lot, kamaʼashi maʼin nia. Najattünakalaka natuma na aapieekana sümaʼaleʼeya tü nuʼwayuusekat jee na piamashiikana nüchonnii (Gén. 19:15, 16). Naküjakalaka na aapieekana nawataainjanain saʼakamüin tü uuchikalüirua. Nnojoipejeʼe oonooin Lot sümaa nünüiki Maleiwa, nuchuntuin neʼe nümüin nuʼunuinjachin suluʼumüin wanee pueulo nnojotka wattain (Gén. 19:17-20). Mapa, mmotkalaka Lot, müshijeseʼe nukolojooin saʼakamüin tia uuchikalüirua, eejachire nüjütünüin paala nutuma Jeʼwaa (Gén. 19:30). Nnojotsü akulajaain naaʼin Jeʼwaa nümaa Lot soʼunnaa tia alatakat. Eesüjaʼa süpüla sülatüin nümüin wanee wawala tü alatakat nümüin Lot, niʼrüin müliaa sutuma nnojoluin anain süneekia wanee kasa nutuma. ¿Kaseerü waaʼinraka sülatüle tia? «Nüchajaala nooʼomüin», eeshiijaʼa wameere nümüin (Gal. 6:7, TNM). Eepejeʼe tü anakat süpüla waaʼinrüin: waaʼinrüinjatü tü naaʼinrakat Jeʼwaa nüpüleerua Lot. w19.06 20, 21 püt. 3-5

Neimmolojeein waya na mojulaashiikana süpüla wooʼulaain suulia waʼyataain nümüin Jeʼwaa. Eeshii naküjale alawaa wachiki, eeshii naluwataale pulusiia sünain asaijaa wepia, namaale waya laülaapialuʼumüin jee püreesale natuma waneinnua wawalayuu. Napüreesajirüin naya wawalayuukana shiiʼiree shiyoʼujaainjatüin waaʼin. Meena wakaalinjakai naaʼin na mojulaashiikana waapüle waaʼin sünain mmoluu. Nnojotpejeʼe shiain waaʼinreein tü naaʼinrakat na wayuu aküjünakana achiki suluʼu Levítico 26:36, 37. Nnojoleena waya ashokulajaain jee ooʼulaain suulia aʼyatawaa nümüin Jeʼwaa sünainjee weimmolojunüin. Nia weʼitaaka anain waaʼin Jeʼwaa otta nnojotsü waapüin waaʼin sünain mmoluu (Is. 28:16). Nia wachuntaka amüin Jeʼwaa süpüla nuʼunirüin wakuwaʼipa. Watüjaa aaʼu nükaalinjeenain waya süpüla waʼyataain waneepia nümüin jaʼitasü süpülajünüin tia woulia natuma na sülaülakana mma. Eeshii nnojoliire waya mmoluin seema müliain waaʼin atumawaa, kooʼomüinpejeʼe waʼyataain nümüin Jeʼwaa soʼu süpülajünüin woulia. w19.07 9, 10 püt. 6, 7

Jaʼitasü müin nnojotkai saaʼin jaralüin ekirajaweein sünain tü Wiwüliakat wamaa, ayatajanaʼaya waya achajaain nachiki na wayuu ekirajaweekana. Naashin Jesuu, müshii waya maʼaka naaʼin na wayuu ejimejüliikana. Eeshii nalatirüle maʼaka jeʼra oora sünain masirüin naya. Eeshii nejimejüle saʼwai jee shiale eeiwaʼaya aikat otta wattakuaishii naya süchiirua jime (Luc. 5:5). Akaʼaya wayakana Aküjaliikana pütchi, eeshii walatirüle maʼaka jeʼra oora sünain achajawaa na wayuu ekirajaweekana otta wattakuaishii waya sünain tia. Eekalaka wantüin anain na wayuu kamalainkana amüin tü nüchikikat Maleiwa. Shia anaka aluʼu waküjale pütchi soʼu wanee oora jimataka oʼu na wayuukana otta eere eein naya wapüla. ¿Jamüshiiche nnojoliinjanaka wakulajaain aaʼin sünain ekirajaa wayuu? Wanee kasa waaʼinrajatka anainjee tia shia wekirajüinjachin nia süpüla alinjachin Jeʼwaa nüpüla jee aleewainjachi nia nümaa, kojutuinjatüin nümüin tü Wiwüliakat otta nütüjaainjatüin aaʼu tü sümakat. w19.07 18 püt. 14, 15

Eesüjaʼa mojukuʼu sümüle waaʼin sutuma sotuin waaʼin tü kasa mojusü waaʼinrapuʼukat. Sülatüle tia wamüin, shia anaka aluʼu wekirajaale sünain tü naaʼinrakat Jesuu wapüleerua süpüla taashin waya suulia waainjala. Nnojoleerü mojuin waaʼin sutuma sotuin waaʼin tü kasa mojusü waaʼinrapuʼukat wekirajaale sünain naapajiraain nikii Jesuu waaʼu, wasakireʼerüle waaʼin sünain jee woʼuraajüle nümüin Jeʼwaa. «Taya kasitka tia», nnojoleena makuʼu müin waya süchiki wanee kasa nülatitka Jeʼwaa sooʼopünaa naaʼin. Wekirajaa sünain wanee kasa watüjaka nünainjee Pablo. Eeshii wawalayuu ooʼulaakana suulia wanee aʼyatawaa eere wainmapuʼuin nneerü nakanajaka, naaʼinrüin tia shiiʼiree kooʼomüin naʼyataain nümüin Jeʼwaa. Müle wakuwaʼipa, anasü nnojorüle jülüjain waaʼin tü kasa waaʼinrapuʼukat suulia suchuntaain waaʼin tü kasa wapütakat (Núm. 11:4-6; Ecl. 7:10). Wanee kasa nnojoluinjatka jülüjakuʼu müin waaʼin shia tü waaʼinrapuʼukat sünain waʼyataain nümüin Jeʼwaa jee shiale tü kasa ooʼulakünakalü aka waaʼin. Shiimainyaajeʼe warütkaain nünainmüin Jeʼwaa sutuma sotuin waaʼin tü naapakat wamüin otta nükaalinjain waya, nnojotpejeʼe shiainjatüin ataʼülüin waaʼin tia jee nnojotsü anain jülüjale waaʼin wajaʼttirüitpain waʼyataain nümüin Jeʼwaa (1 Cor. 15:58). w19.08 3 püt. 5, 6

Eesü süpüla wachuntuin nümüin Jeʼwaa waneepia jaʼitashii jalain waya, waaʼinrüinjatpejeʼe tia sümaa kojutuin nia wamüin. Aleeweena maʼin waya nümaa Jeʼwaa, wayaawatapa saaʼu naapajüin wanüiki waneepia. Anuu nünüiki wanee wayuu ashajakai wanee salmo: «Aishi maʼin tapüla Jeʼwaa süka naapajüin tanüiki» (Sal. 116:1). Nnojotsü naapajüin neʼe wanüiki Jeʼwaa, asoutushi nia shiʼipajee. Anuu tü nümakat chi aluwataaushikai Juan süchiki tia: «Müleka wachuntüle nümüin tü nüchekakat wapüleerua, jaʼitairü wachuntüin kasa eekai eein, watüjaa aaʼulu sünain naapüin wanüiki» (1 Juan 5:14, 15). Eepejeʼe naatale sukuwaʼipa tü naaʼinrakat Jeʼwaa süpüla nusoutuin wamüin. Süka nütüjaain saaʼu tü anakat wamüin, eesü nnojorüle naapüin tü wachuntakat nümüin jee nnojoire nusoutamaatüin wamüin (2 Cor. 12:7-9, TNM). Naapüin Jeʼwaa tü choʼujaakat wamüin. Naaʼinrüin Jeʼwaa tü nuluwataakalü anain na laülaakana süpüleerua napüshi. Naapüin tü choʼujaakat wamüin, wayakana nüchooinkana (1 Tim. 5:8). Nnojotsü nücheküin achiki Jeʼwaa shapaainjatüin waaʼin saaʼu tü weküinjatkat, tü washeʼinjatkat jee tü wepiainjatkat (Mat. 6:32, 33; 7:11). Süka alin maʼin waya nüpüla Jeʼwaa nukumajüin sukuwaʼipa süpüla eeinjatüin wamaʼana tü kasa choʼujaajeetkat wamüin mapeena. w20.02 5 püt. 10-12

«Chi achepchiee oonookai otta kekiikai maʼin», nnojoishii nayain napüshuaʼa na chainjanakana iipünaa (Mat. 24:45-47, TNM). Palitchon na niʼitaakana Jeʼwaa nümaa Jesuu süpüla naapüinjatüin tü kasa choʼujaakat sümüin nanoula na anoujashiikana. Mapuʼusü sukuwaʼipa natuma sümaiwa. Jamüsüjaʼa sümaiwa, nnojoishii jeʼrashiin na anoujashii aneekuushi ashajakana tü Pütchi Ashajünakat süka Griego. Akaataajaʼa maaʼulu yaa, nnojoishii jeʼrashiin na aneekuushi niʼitaakana Jeʼwaa süpüla naapüin tü kasa choʼujaakat sümüin nanoula na suluʼukana nupueulose. Wainma na wayuu katüinjanakana oʼu waneepia nutuma Jeʼwaa yaa saaʼu tü Mmakat jee palit na chainjanakana aluwataain iipünaa nümaa Jesuu. Naapüin naʼanasia Maleiwa namüin napüshuaʼa na aʼyataashiikana nümüin. Nümüin chi «judío» sümakai amüin tü Wiwüliakat jee namüin «na polooshiikana wayuu». Nüküjain namüin noonooinjanain sümaa tü nuluwataakalü anain naya otta waneepiainjanain naya nümaa (Zac. 8:23). Nnojoluinjatü yaletüin naaʼin jee paaʼinwajiraainjana naya sünain aʼyatawaa nümüin. Anajiraainjana naya namaa na wawalayuukana. Alüʼütsü maʼin süpüla sajaʼttüin kasa süpüshuaʼa makalaka ayatüinjanain waya aʼyataain nümüin Jeʼwaa jee woʼunuin nüchiirua Kürisüto sümaa kottiraain waya. w20.01 31 püt. 15, 16

Nnojotsü wapüleeruainjatüin naaʼin na wapüshikana süpüla nanoujainjanain wanaa wamaa. Wakaalinjainjanapejeʼe naya süpüla kapülainjatüin naaʼin tü sümakat tü Wiwüliakat (2 Tim. 3:14, 15). Waaʼinrüinjatü kasa anasü noʼupala. Tü jülüjakat maʼin naaʼin na wapüshikana shia tü kasa waaʼinrakat, nnojotsü shiain tü kasa wamakat namüin. Ayatüinjana wakaalinjain naya. Waaʼinrüinjatü tü naaʼinrakat Jeʼwaa. Kojuyatua nüküjain namüin na wayuukana süchiki tü pütchi anasükat jee süchiki tü naaʼinrüinjatkat süpüla katüinjatüin noʼu waneepia (Jer. 44:4). Nüküjain Pablo nümüin Timoteo ayatüinjachin nia sünain akaalinjaa na waneinnua süpüla nuʼttaainjachin jee noʼttaainjanain na aapajakana nünüiki (1 Tim. 4:16). Süka alin wapüla na wapüshikana, wacheküin napüleerua natüjaainjatüin saaʼu tü sümakat tü Wiwüliakat. w19.08 14 püt. 2; 16 püt. 8, 9

Nüchiaale waya wanee wawala shia süka eein wanee kasa nnojotka anain watuma. Eesüjaʼa mojushiire wamüin nüchiaain waya. Eesü mojule wanüiki nüchiki otta eesüjaʼa müle airuʼutkai saaʼin wamüin nünüiki. Akaajasaʼa nnojorüle yaletüin waaʼin waapaajeerü amaa tü nüchiaakalü oulia waya. Chi wayuu nnojoikai yaletüin aaʼin nnojotsü mojushiin nümüin nüchiaanüin. Jülüjataa paaʼin chale pia suluʼu tü Piichi Outkajaaleekat. Yootushi pia namaa wainma wawalayuu, nürütkaaka pünainmüin wanee wawala jee nuunejaaka pia pümüiwaʼa. Nüküjain pümüin chia wawalakai yarüttüin paliruʼu. Eesüjaʼa japüire paaʼin sutuma tia, paapapejeʼe analuʼut nümüin süka nüküjain shia pümüin. Anaʼleesüjeʼe maʼin paaʼin süküjünatüjürüle pümüin tia. Müinjatia neʼe wakuwaʼipa, waapüinjatü analuʼutka nümüin wanee wawala nüchiaale waya, nnojotsü mojushiinjatüin wamüin tia. Nnojotsü jülüjainjatüin waaʼin nüchiaain waya süka nüʼürülaain wanain, shia jülüjainjatka waaʼin aneein wakuwaʼipa nutuma süka alin waya nüpüla (Prov. 27:6; Gal. 4:16). w19.09 5 püt. 11, 12

Naashin Jeʼwaa nekirajüinjana nachonnii na jieyuu kachonshiikana. Tü saaʼinrakat jee tü sümakat wanee wayuu namüin süchonnii, shieerü sotoka naaʼin waneepia (Prov. 22:6). Wekirajaa sünain waneirua kasa eeka süpüla natüjain na jieyuu kachonshiikana sünainjee sukuwaʼipa María, tü niikat Jesuu. Sütüjaa aaʼulu María tü sümakat tü Ashajuushikat. Kojutushi maʼin Jeʼwaa sümüin otta aleewasü maʼin shia nümaa. Saaʼinrüin tü nuluwataakalü anain Jeʼwaa mayaainjeʼe kapüleein shia sümüin (Luc. 1:35-38, 46-55). Jia jieyuu kachonshiikana, eesü süpüla jütüjain wainma kasa anasü sünainjee sukuwaʼipa María. Jaashajeʼera tü Wiwüliakat jee juchunta kaalinwaa nümüin Jeʼwaa süpüla aleewain maʼin jia nümaa. Choʼujaasü jaaʼinrüin waneirua kasa süpüla anain jukuwaʼipa noʼuluʼu Jeʼwaa mayaainjeʼe kapüleein shia jümüin. w19.09 18 püt. 17-19

Chi aluwataaushikai Juan niʼrüin nutuma Jeʼwaa wanee kasa anashaataka maʼin. Niʼrüin Juan waneirua aapiee aluwataanakana sünain nataʼülüin sukuwaʼipa tü müliaa miyoʼusükat. Waneʼereʼeya najütüin süchiki shiʼitaanaleepa nejeetse chi Maleiwakai neʼipoʼunain na nüchepchiakana (Alat. Map. 7:1-3). Na achepchieekana naya na 144.000 anoujashii chainjanakana aluwataain nümaa Jesuu chaa iipünaa (Luc. 12:32; Alat. Map. 7:4). Jee süchikijee tia, niʼrakalaka Juan waneinnua wayuu watta maʼin naalii, müshijeseʼe nümüin: «Eirakaashi taya chaa iipünaa sünain shiiʼiyataain tamüin wane wayuuirua watta maʼi saalii shaʼwashawatsü nümülatuʼu chi joyotakai saaʼu tü einaseekat je nümülatuʼu chi Anneetchonkai. Isasü achikii nayaawajünüin süka wainmashaatain maʼi naya. Eesü wayuu saʼakajee shiʼirukukat tü wayuukalüirua süpüshua, sainküinjee mmakat süpüshua» (Alat. Map. 7:9-14). Talatakajasaʼa naaʼin Juan süka nütüjaain saaʼu wainmeenain mapeena na wayuu aʼwaajakana Jeʼwaa. Akooʼomüinraasü nunoula Juan sutuma tü niʼrakat. Meeria wanoula, akooʼomüinraajeerü süka weʼrüin shikeraajüin tia maaʼulu. Weʼrüin wainmain na wayuu ekerotokana suluʼu tü nupueulosekat Jeʼwaa otta eesü süpüla katüin noʼu süpüla kaʼikat süpüshuaʼa yaa saaʼu tü Mmakat nalatüle süchikumüin tü müliaa miyoʼusükat. w19.09 26 püt. 2, 3

Jülüjataa paaʼin eeitpain «anaa akuaippa» otta jimataa aaʼin naashin na sülaülashiikana mma. Eesüjaʼa yaleteerüle naaʼin saaʼujee tia. Nemeejeerü waaʼin shiiʼiree wanoujain sünain nayain neʼe atüjain süpüleerua anouteʼeraa tü kasa mojusü alatakat sainküin mmakat. Iseetpejeʼe nachiki nataʼülüin sukuwaʼipa tü alatajatkat süchikijee tia. Ajaʼttinneerü «Babilonia tü Miyoʼusükat» (Alat. Map. 17:5, 15-18). Najaʼttirüinjatü süpüshuaʼa tü iküleesia ekirajakalü alawaa jee müshiʼiya na anoujakana nünain Cristo naküjainruʼu. Nikeraajeerü Maleiwa tü naaʼinrüinjatkat nakajee «na polooshiikana aluwataashii», naya napüshuaʼa na sülaülashiikana mma. Wanaawasü naaʼin nümaa chi wanülüükai, kayaawaseka tü kanüliakat Naciones Unidas (Alat. Map. 17:3, 11-13; 18:8). Oʼtteerü tü müliaa miyoʼusükat nashutapa na sülaülashiikana mma saaʼu tü iküleesia ekirajakalü alawaa. Alatalaʼa meerü tia sainküin tü mmakat jee keemeerü maʼin shia. w19.10 14 püt. 1, 3

Soʼu nakalia na nikirajüinkana Jesuu, achunjasü naaʼin Diótrefes naaʼujee na laülaakana napüleerua na anoujashiikana. Nieeshi alanaʼaleeka ojutü noulialeʼeya na nuwalayuukana. Mojusü nünüiki Diótrefes nüchiki chi aluwataaushikai Juan otta nachiki waneinnua laülaashii süpüla mojutuinjanain naya atumawaa (3 Juan 10). Mayaainjeʼe nnojoleerüin waaʼinrüin tü naaʼinrakat Diótrefes, eesüjaʼa suchunjale waaʼin naaʼujee wanee wawala aapünakai amüin wanee aʼyatawaa keeʼireeka waaʼin. Shialeekajaʼa jülüjale waaʼin watüjain süpüleerua tia aʼyatawaakat maʼaka naaʼin chia wawalakai. Jamüsüjaʼa suuʼulaanüle miyoʼuin suuʼulia wanee wunuʼu outasiroulu, kapüleejeerü atuʼutaa shia mapa. Akaataajaʼa tü achunjaakalü aaʼin, meerü sukuwaʼipa nnojorüle wasünneʼeramaatüin shia. Kachunraliire waya yaleteerü waaʼin otta kapüleerü neʼe waaʼin wakuwaʼipa wamüiwaʼa. Nnojoleena waya aipüraliin wayuu, nnojoleerü amülialaain waaʼin saalin otta nnojoleena waya kamaneein sümüin wayuu. Wasünneʼeramaata suluʼujee waaʼin tü achunjaakalü aaʼin. w20.02 15 püt. 6, 7

Müliashi chi aluwataaushikai Pablo nutuma «wanee aapiee nümaʼanajeejachi Satanaa». Eeshijaʼa nnojoire niain Satanaa sümaa tü yolujaakalüirua kasirüin tü müliakalü atuma naaʼin Pablo. Najayatapejeʼe nia natüjaapa saaʼu eein wanee kasa müliaka atuma naaʼin, müsü nemerojeʼerakai saaʼin nünain tü keipüsekat. ¿Kasakaʼa naaʼinrüin Pablo? Nüchajaain Pablo sukuwaʼipa süpüla sülatüin nuulia tü müliakalü atuma naaʼin, tü makalü aka saaʼin «keipüse». Müshijeseʼe nuchuntuin apünüintua nümüin Jeʼwaa süpüla sülatüinjatüin nuulia tia. ¿Nnojoishiche asoutuin Jeʼwaa shiʼipajee nünüiki Pablo? Nnojotsiaajeʼe shiain tia. Mayaainjeʼe nnojoluin nüsünneʼerüin Jeʼwaa tia nuulia Pablo, nükatsüinreʼerüin naaʼin soʼunnaa tia. Anuujeseʼe nünüiki Jeʼwaa nümüin: «Tachechereerü paaʼin suʼutpünaa tü müliaa piʼrakat [...], alanaʼaleejeechia maʼi pia sünain katsüin paaʼin tatüma» (2 Cor. 12:8, 9). Sutuma nükaalinjünüin Pablo nutuma Jeʼwaa, talatüitpa naaʼin jee jutatüitpa naaʼin suulia shapawaa aaʼin (Filip. 4:4-7). w19.11 9 püt. 4, 5

Niainjachi Jeʼwaa alanaʼaleeka ojutü wamüin süka nukumajalain waya (Alat. Map. 4:11). Kapüleepejeʼe tia. Mayaainjeʼe alin wapüla Jeʼwaa jee kojutuin nia wamüin, eesü sülanaʼaleere sujutü waneirua kasa wamüin nuulialeʼeya niakai. Aire maʼin wapüla Jeʼwaa saashin tü Wiwüliakat alanaʼaleejeeria nujutü wamüin otta nieechi waʼwaajakai neʼe nümüiwaʼa. Nnojotsü alanaʼaleeinjatüin sujutü wamüin waneirua kasa nuulialeʼeya Jeʼwaa (Éx. 34:14). Alanaʼaleesia wamüin nujutü Jeʼwaa sutuma wekirajaain nüchiki. Kojutusü wamüin tü nukuwaʼipakat. Anashiisü wamüin tü kasa anashiikat nümüin jee walerajüin tü kasa nülerajakat. Watüjaa aaʼu nücheküin Jeʼwaa wapüleerua talatüinjatüin waaʼin waneepia, müsüjeseʼe waaʼinrüin tü nümakat wamüin. Talatüsü waaʼin sutuma aleewain waya nümaa (Sal. 25:14). Arütkaashii waya nünainmüin sutuma wekirajaain nüchiki (Sant. 4:8). w19.10 26 püt. 1-3

Wainma kasa mojusü müliaka atuma na wawalayuukana maaʼulu yaa. Eeshii na müliakana sutuma wawai, süsetüin palaa jee sutuma sukutkujaain mma eere kepiain naya. Eeshii na müliakana sutuma mojulaain maʼin wayuu. Müliale na wawalayuukana sutuma tia, eeshii süpüla wounejaain naya wepialuʼumüin süpüla makatüin naya wamaa. Eeshii süpüla wakaalinjain naya sükajee wasülajüin nneerü akaaliijia naya. Oʼuraajüinjanapejeʼe waya wapüshuaʼa napüleerua na wawalayuukana. Waapüle süchiki mojuin maʼin naaʼin wanee wawala, eesü nnojorüle watüjaain saaʼu tü wanüikinjatkat nümüin jee kasainjatüin waaʼinrüin. Eepejeʼe süpüla wakaalinjain chi wawalakai; eeshii süpüla nümaain waya, waapajüin nünüiki nüküjapa wamüin tü alatakat nümüin jee waashajeʼerüle nümüin wanee pütchi suluʼujee tü Wiwüliakat süpüla watütüleʼerüin naaʼin (Is. 50:4). Wakaalinjeein na watünajunnuukana müliale naya weʼrüin. Wachajaainjatü sukuwaʼipa süpüla aleewain maʼin waya namaa na wawalayuukana otta kooʼomüinjatü naalin wapüla na eekana waʼaleewain. Müle shia watuma aleeweena waya namaa na wawalayuukana maaʼulu otta süpüla kaʼikat süpüshuaʼa. w19.11 7 püt. 18, 19

Naapapuʼuin na israeliitakana tü mürütkalüirua nümüin Jeʼwaa süka alin nia napüla. Chi wayuu asülajapuʼukai wanee mürüt nümüin Jeʼwaa, nikapuʼuin süpüshi tia asalaakat sümaa nüpüshi otta müshiʼiya na sacerdootekana. Eepejeʼe tü nnojotkat süpüla shikünüin sünainjee tia mürütkat, süka jamüin, nümüinjatüin neʼe shia Jeʼwaa. ¿Kasache tü nnojotkat süpüla shikünüin sünainjee? Tü anakat maʼin nümüin Jeʼwaa sünainjee wanee mürüt shia tü saüsükat. Jee nüküjain anain maʼin tü süpanakat sümaa tü süchüʼükat (Lev. 3:6, 12, 14-16). Müshijeseʼe talatapuʼuin maʼin Jeʼwaa nüsülajüle wanee israeliita nümüin tü süpanakat, tü süchüʼükat jee tü saüsükat mürüt. Chi eekai naaʼinrapuʼuin tia shia süka keeʼireein naaʼin naapüin nümüin Jeʼwaa saʼanasia tü eekat nümaʼana. Müsü sukuwaʼipa nutuma Jesuu, süka alin Jeʼwaa nüpüla, naapüin nümüin saʼanasia tü eejatkat nümaʼana sükajee niʼyataain nümüin süka süpüshuaʼa naaʼin (Juan 14:31). Kamalainshaatasü nümüin Jesuu aaʼinraa tü keeʼireekat naaʼin Jeʼwaa (Sal. 40:8). Talatakajasaʼa naaʼin Jeʼwaa niʼrapa niʼyataain chi Nüchonkai nümüin süka süpüshuaʼa naaʼin. w19.11 22, 23 püt. 9, 10

Saashin tü Wiwüliakat, ojolooshi Jeʼwaa suulia akumajaa kasa yaa saaʼu tü Mmakat noʼu chi «kaʼi» akaratshikai (Gén. 2:2). Aʼyataaipejeʼe maʼin Jeʼwaa otta ayatüshi nia aʼyataain maaʼulu sünain waneirua kasa (Juan 5:17, TNM). Tü nuluwataakalü anain Jeʼwaa na israeliitakana süchiki eemerawaa saawanoʼu, meematüsü aka saaʼin tü sümakat tü karaloʼutakat Génesis, süka jamüin, eemerawaa Jeʼwaa noʼu chi akaratshikai kaʼi. Tü kaʼi neemeraakalü oʼu na israeliitakana shiyaawasesü nutuma Jeʼwaa süpüla sütüjaanüin aaʼu nayain nupueulosein (Éx. 31:12-14). Nnojotsü jaralinjatüin aʼyataain soʼu tia, jaʼitakajeʼe neʼe na tepichikana, na achepchieekana otta tü mürütkalüirua (Éx. 20:10). Sünainjee tia, shia jülüjaka naaʼin na israeliitakana aʼwaajaa Jeʼwaa. Wainmapejeʼe kasa napülajaka na fariseokana, na saduceokana jee na karaloʼutamaajanakana. Naashin nayakana, nnojotsü süpüla süsürüttünüin trigo soʼu kaʼikat tia jee nnojotsü süpüla shiiyajünüin wayuu eekai ayuulin (Mar. 2:23-27; 3:2-5). Nüküjainjeseʼe Jesuu namüin na aapajakana nünüiki nnojoluin pansaain tü namakat naya wayuukana sümaa tü keeʼireekat naaʼin Jeʼwaa. w19.12 3, 4 püt. 8, 9

Waaʼinreerü tü naaʼinrakat Jeʼwaa wekirajaale maʼin süchiki tü nukuwaʼipakat. Süka niʼraajüin maʼin David nukuwaʼipa Jeʼwaa, nümüliajüin na waneinnua. Süka aleewain maʼin David nümaa Jeʼwaa, aishi maʼin nia napüla na wayuu chajanakana Israel otta «jüshata nukuwaʼipa David», müshi Jeʼwaa namüin na wane aluwataalii chajanakana Israel (1 Rey. 15:11; 2 Rey. 14:1-3). ¿Kasa watüjaka sünainjee nukuwaʼipa David? Washatüinjatü nukuwaʼipa Maleiwa. Kachiiruale waaʼin müin wakuwaʼipa maʼaka saaʼin nukuwaʼipa Maleiwa, weeʼiyatüin sünain nüchoin waya (Éf. 4:24). Wainma tü kasa watüjeetkat nüchiki Jeʼwaa, jama wekirajaainjanain waneepia nüchiki (Ecl. 3:11). Nnojoliinjanapejeʼe waya atüjain neʼe nüchiki, waaʼinrüinjatü tü wekirajaakalü anain. Müle shia watuma jee washatüle nukuwaʼipa, arütkaajeechi nia wanainmüin (Sant. 4:8). Nüküjain suluʼu tü Wiwüliakat nnojoleenain niyüülajüin na wayuu arütkaakana nünainmüin. w19.12 20 püt. 20; 21 püt. 21, 23

Aishii maʼin nüpüla Jacob na nüchonniikana, aireepejeʼe José nüpüla. 17 nuuyase José soʼu tia. ¿Jamaka naaʼin na nüchooinkana sünainjee aireein maʼin José noulia? Naʼürülashi nia süka nachunjain naaʼujee. Noiküin nia süpüla achepchieeinjachin nia otta naküjain nümüin chi nashikai shiküin José wanee wüchii jashichi. Nnojoluitpa anain naaʼin sünainjee tia otta mojushaatasü naaʼin Jacob sutuma tü alatakat. Alatüsü tia sünainjee suchunjain naaʼin na nüchonniikana (Gén. 37:3, 4, 27-34). Tü achunjaakalü aaʼin shia süpüshi tü kasa amojujaakalü atuma sukuwaʼipa wayuu. Naaʼinrüin tia chi wayuu «eekai kaleʼeruʼuin süchiki kaainjalaa» otta sünainjee tia eesüjaʼa nnojoleerüle katüin noʼu waneepia (Gal. 5:19-21). Suchunjale waaʼin, mojujiraajeena waya namaa na waneinnua, aʼülüjaajiraweena waya namaa otta ülüʼütteerü waaʼin. Sünainjee tü naaʼinrakat na nuwalayuukana José, weʼrüin nnojoluin kaluʼuin anaa tü achunjaakalü aaʼin otta nnojotsü anain naaʼin sünainjee tü alatakat. Mayaainjeʼe nnojoleerüin waaʼinrüin tü naaʼinrakat na nuwalayuukana José, soteesü waaʼin waleʼeruʼuin tü kaainjalaakat otta kemeeralüin tü waaʼinkat. w20.02 14 püt. 1-3

Soʼu wanee kaʼi, naapüin Jeʼwaa süpüshi niʼyataain Moisés namüin waneinnua laülaashii shaʼwashawatkana süʼütpaʼa tü aʼwaajüleekat Maleiwa. Mapa, naapa achikit Moisés nüntüin chi naaʼinkai Maleiwa naaʼu piamashii laülaashii nnojotkana eejanain naʼaka na laülaashii aapünakana amüin aʼyatawaa nutuma Jeʼwaa. Otta nünüikimaajanainnapa naya Maleiwa. ¿Kasa naaʼinraka Moisés wanaa sümaa nuchuntuin Josué nümüin nuuʼuleʼerüinjanain naya wayuukana suulia aküjaa nünüiki Maleiwa? Nnojotsü achunjain naaʼin Moisés saaʼujee nüneeküin Jeʼwaa naya wayuukana, talatüsü naaʼin süka nünüikimaajanainnapain naya Maleiwa (Núm. 11:24-29). ¿Kasa watüjaka sünainjee nukuwaʼipa Moisés? Süküjünüle pümüin pikirajüinjachin wanee laülaashi süpüla niainjachin piiʼirakain sünain wanee aʼyatawaa kojutuka maʼin pümüin otta nnojorüle yaletüin paaʼin maʼaka nnojoluin yaletüin naaʼin Moisés, nnojoleerü jülüjain paaʼin süsütüneein puulia tü piʼyataainkat. Talateerü paaʼin sünain ekirajaa chi wane laülaashikai. w20.02 17 püt. 9-11

Eesü süpüla mojuin waaʼin sutuma ayuulin waya. Japüliwaasü waaʼin süka isain wachiki aaʼinraa waneirua kasa otta wachuntajanain kaalinwaa namüin na waneinnua. Jaʼitairü nnojoluin sütüjaain saaʼu wayuu ayuulin waya, eesüjaʼa japüliwaale waaʼin süka isaitpain wachiki aaʼinraa tü kasa waaʼinrapuʼukat sümaiwa. Nükatchinrapejeʼe waaʼin Jeʼwaa. ¿Kasa naaʼinraka süpüla nükatchinrüin waaʼin? Watta saalii pütchi anasü nüküjaka Jeʼwaa suluʼu tü Wiwüliakat. Süsoʼirüin waaʼin tia sünain kojutuin maʼin waya nümüin Jeʼwaa, jaʼitashii ayuulin waya (Sal. 31:19; 41:3). Waashajeʼerawaire tia pütchikat, nnojoleerü mojuin maʼin waaʼin sutuma ayuulin waya. Nütüjaa aaʼu Jeʼwaa mojuin waaʼin sutuma tü alatakat wamüin ayuuire waya. Wachunta kaalinwaa nümüin süpüla nnojoluinjatüin yüülain maʼin waaʼin sutuma tü alatakat wamüin. Waashajeʼera tü Wiwüliakat süpüla watüjaain saaʼu tü pütchi nütütüleʼerakalü akajee waaʼin Jeʼwaa. Waashajeʼera tü pütchi aashajaakat süchiki kojutuin maʼin nümüin Jeʼwaa na aʼyataakana nümüin. Müle shia watuma, wayaawateerü aaʼu anain maʼin Jeʼwaa namüin na aʼyataakana nümüin (Sal. 84:11). w20.01 15, 16 püt. 9, 10, 12

Washitshaata maʼin Isaac, müshiijeseʼe nachunjain aaʼin na filisteokana saaʼujee tü kasa eejatkat nümaʼana (Gén. 26:12-14). Sünainjee tia, nejinain mma ooʼulaka ipa suluʼu tü ishikalüirua eere najaittüin Isaac süsüin nümüʼlüin (Gén. 26:15, 16, 27). Wainma na wayuu makana aka naaʼin na filisteokana, achunjasü naaʼin saaʼujee tü kasa eekat namaʼana na waneinnua. Nnojotsü shiain keeʼireein neʼe naaʼin tü eekat namaʼana na waneinnua, eesü shiale keeʼireein naaʼin nnojoluinjatüin eein kasa sümaʼana wayuu. Achunjasü naaʼin na nekiipüʼükana na judíokana naaʼujee Jesuu süka kojutuin maʼin nia sümüin wayuu (Mat. 7:28, 29). Nünüikimaajachi Maleiwa Jesuu otta nikirajüin na wayuukana sünain tü shiimainkat nüchiki Maleiwa. Mayaainjeʼe müin tia, aküjashii alawaa nüchiki Jesuu na nekiipüʼükana na judíokana shiiʼiree mojeein pütchi nüchiki Jesuu (Mar. 15:10; Juan 11:47, 48; 12:12, 13, 19). ¿Kasa watüjaka sünainjee tia? Wachecherüinjatü waaʼin suulia suchunjain waaʼin naaʼujee na wawalayuu aikana apülawaa sünainjee anain nakuwaʼipa. Shia anaka aluʼu washatüle nakuwaʼipa (1 Cor. 11:1). w20.02 15 püt. 4, 5

Jülüjataa paaʼin chajachin pia Persia, eeirü maʼaka 2.500 juya süchikijee tia. Püküjeein nümüin chi aluwataaikai süchiki wanee kasa. Nnojoipejeʼe süpüla pikerolüin nümaʼanamüin chi aluwataaikai sümaa nnojolin neenajiralain pia. Pütüjaa aaʼu outeechin pia paaʼinrüle tia. Talatüsü waaʼin süka naatajatüin nukuwaʼipa Jeʼwaa noulia na aluwataaliikana saaʼu Persia. Nnojotsü nüneeküin Jeʼwaa wanee kaʼi süpüla waashajaain nümaa, nücheka achikit nnojoliinjanain mmoluwaain waya wanaa sümaa waashajaain nümaa. «Kakumajalakai kasakat Süpüshuaʼa», «Pülashikai maʼin» otta «Laülaakai saaʼu kasakat süpüshuaʼa», eeshi nümünüle amüin Jeʼwaa. «Taata», shiapejeʼe nücheküin achiki wamüin nümüin (Mat. 6:9). ¿Aashin talatüin waaʼin süka wayaawatüin saaʼu shiain nücheküin achiki Jeʼwaa aleewain maʼin waya nümaa? «Taata», müshiijaʼaya waya nümüin Jeʼwaa süka katüin woʼu nutuma (Sal. 36:9). Süka Washin nia jüüjüüinjana waya sümüin tü nümakat wamüin. Waaʼinrüle tia, eʼreena waya kasa anasü sünainjee (Heb. 12:9). Süpüshi tia, shia katüinjatüin woʼu waneepia, jaʼitashii chainjanale waya iipünaa jee yaainjanale waya saaʼu Mmakat. w20.02 2 püt. 1-3

Sotuinjatü waaʼin wakaalinjain chi wekirajüinkai süpüla laülaainjatüin naaʼin sünain anoujaa (Éf. 4:13). Eeshii na wayuu ekirajaweekana sünain tü Wiwüliakat shiiʼiree aneein neʼe nakuwaʼipa. Sukooʼomüinraapa naalin Jeʼwaa napüla, nayaawata aaʼu nakaalinjainjanain wayuu jee nakaalinjainjanain na wawalayuukana (Mat. 22:37-39). Püküja nümüin eein süpüla nüsülajüin nneerü süpüla tü aʼyatawaakat nümüin Jeʼwaa, püküja tia nümüin anashiipa shia saaʼin pümüin. Pikiraja nia süpüla nütüjain achecheraa naaʼin soʼunnaa tü alatakat nümüin. Anuu wanee sukuwaʼipa: nüküjataarale pümüin wanee pikirajüin aküjakai pütchi sümaa nnojoyülin woutiisain nia airuʼuluin nünüiki wanee wawala nümüin, ¿kaseerü paaʼinraka? Nnojo wanaawain paaʼin nümaa. Shia anaka aluʼu pikirajaale nümaa sünain tü sümakat tü Wiwüliakat süchiki tia. Püküjeein nümüin anain motule naaʼin naainjala chi wawalakai nümüin jee shiale naashajaain nümaa kapüleere nümüin motuin naaʼin naainjala (anasü paashajeʼerüle Mateo 18:15). Pükaalinjeein nia süpüla nukumajüin tü nünüikinjatkat nümüin chi wawalakai. w20.01 5, 6 püt. 14, 15

Kojutusü wamüin nülatirüin Jeʼwaa sooʼopünaa naaʼin tü waainjalakat wachuntule nümüin motuin naaʼin shia otta waapaale sümaa tü achiaanakalü oulia waya otta nnojorüle waaʼinrüin piantua tü kasa mojusü waaʼinrapuʼukat. Waaʼinrüle tia, jimateerü waaʼin. Anasü waaʼin süka watüjaain saaʼu nnojolin wattain Jeʼwaa noulia na mojukana aaʼin otta nükaalinjain na wayuu yüülakana aaʼin (Sal. 34:18). Süka sülüʼülaain maʼin tü kaʼi sajaʼttajatkalü oʼu kasakat süpüshuaʼa akooʼomüinraajeerü maʼin tü kasa shapaakalü atuma waaʼin. Wachuntamaata kaalinwaa nümüin Jeʼwaa shapaale maʼin waaʼin. Wekirajaa maʼin sünain tü sümakat tü Wiwüliakat, watüja sünainjee sukuwaʼipa Ana otta nukuwaʼipa chi aluwataaushikai Pablo nümaa chi aluwataaikai David. Wachunta kaalinwaa nümüin Jeʼwaa süpüla wayaawatüin saaʼu kasain shapaain atuma waaʼin (Sal. 139:23). Wooʼulaa najapuluʼu Jeʼwaa tü kasa mojusü alatakat wamüin, shialeekajaʼa tü isaleekat wachiki wanoutuin akuwaʼipa. Waaʼinrüle tia, meerü wanüiki maʼaka naaʼin chi salmista eeʼirajakai nümüin Jeʼwaa. Anuu nünüiki: «Wanaa sümaa shapaain maʼin taaʼin, pümülialüin taaʼin jee anasü taaʼin putuma» (Sal. 94:19). w20.02 24 püt. 17; 25 püt. 20, 21

«Nujuʼulüin Maleiwa», maluʼulu tü pütchikat griego ashajünaka anainjee tü pütchikat «nütüma chi Naaʼinkai Maleiwa». Nikiiruʼujeejatü Jeʼwaa tü pütchi nashajakat na wayuu ashajakana tü Wiwüliakat, nüküjain namüin tü nashajüinjatkat. Waashajeʼerapa tü Wiwüliakat jee wasakireʼerapa suluʼu waaʼin sünain tü sümakat, antüsü wekiiruʼumüin jee suluʼumüin waaʼin tü nikiiruʼujeejatkat Maleiwa. Waaʼinrüin tü kasa nüchekakat Maleiwa sutuma tü pütchi suluʼukat tü Wiwüliakat (Heb. 4:12, TNM). Süpüla anaʼleeinjatüin wakuwaʼipa nutuma Jeʼwaa nükajee chi naaʼinkai, akatalüinjana waya kaʼi süpüla wekirajaain waneepia sünain tü Wiwüliakat jee wasakireʼerüinjatü suluʼu waaʼin süchiki tü sümakat. Müle shia watuma, pansaajeerü tü wamakat jee tü waaʼinrakat sümaa tü sümakat tü Wiwüliakat. Outkajaainjana waya namaa na wawalayuukana (Sal. 22:22). Eeshi chi naaʼinkai Jeʼwaa sünain tü outkajawaakat (Alat. Map. 2:29). Wanaa sümaa woutkajaain namaa na wawalayuukana, wachuntuin chi naaʼinkai Maleiwa süpüla eeinjachin nia waaʼu, eeʼirajüshii waya jayeechi suluʼujeejatü tü Nünüikikat Maleiwa jee waapajüin tü nekirajakalü anain na wawalayuu aneekuushikana nükajee chi naaʼinkai Maleiwa. Süpüla anaʼleeinjatüin wakuwaʼipa nutuma Maleiwa nükajee chi naaʼinkai kettaainjanain waya süpüla wasoutuin shiʼipajee tü asakinnakalü anain. w19.11 11 put. 13, 14