Ngaa may Krisis sang Mahal nga mga Balaklon?

GIKAN sa Belgrade pakadto sa Buenos Aires, gikan sa Lagos pakadto sa Lima, gikan sa Manila pakadto sa Siudad sang Mexico, kag gikan sa Wash­ing­ton, D.C., pakadto sa Wel­ling­ton, ang mga pangulohan nagapanikasog batok sa implasyon.

Ang mga pangulohan kon kaisa nagapamigado. Ang isa ka report nagsiling nga “mas daku ang nautang sang Estados Unidos sang nagligad nga lima ka tuig sang sa bug-os nga maragtas [sini].” Sining karon lang ginbawi sang isa ka pangulohan sang Aprika ang madugay na ginahulat nga pagsaka sang suweldo. Natukiban sini, sa kahuy-anan sini, nga ang Tresuriya wala sing bastante nga kuwarta sa pagtuman sang ginpasaka nga suweldo. Sing kaanggid, sa isa ka daku nga pungsod sa Latin Amerika, daku gid ang implasyon sa bagay nga ang pangulohan nahadlok nga sa katapusan sang 1988 indi na mabayaran sini ang suweldo sang kapin sa isa ka milyon ka alagad sibil sini.

Ginabalita ang lima ka tuig nga mga plano, mga pagpataas sa ikasarang sang kuwarta, mga pagpadulog sa pagpataas sang suweldo, mga pagkontrol sa mga presyo, kag ang iban pa nga mga remedyo sa ekonomiya. Apang masibod ang mga problema kag ang mga solusyon maila. Sa pag-ilustrar sang mga problema, ginabalay diri sang Magmata! ang pila lamang sang daku nga mga kabangdanan sang krisis sang mahal nga mga balaklon.

Ang Mahuyang nga Sistema sa Ekonomiya sang mga Pungsod

Pagsandig sa isa kag isa sang bug-os nga globo. Ang isa ka internasyonal nga manugtatap sa kuwarta nagpaathag: “Ang kalibutan isa. Ang aton ekonomiya bug-os nga globo. . . . Ang ideya nga ang solusyon mahimo nga sa isa lamang ka bahin sang bug-os globo nga ekonomiya wala sing pulos.” Halimbawa, ang pagkapukan sang ekonomiya sa mga pungsod sa Nakatundan ginapaliton sa indi madugay sa imol nga mga pungsod, nga makasapo nga wala na sing magbakal sa ila mga produkto. Subong man, ang pagsaka sang interes sa Estados Unidos nagakahulugan nga ang mga pungsod sa Latin Amerika kag sa Aprika mabudlayan sing kapin sa pagbayad sang interes sang ila mga utang. Sa kabilugan nga paghambal, kon imol ang pungsod, mas maluya ang impluwensia sini sa kabilugan nga klima sang ekonomiya, apang mas madali ini maapektohan sang makahalalit nga madlos sang ekonomiya.

Ang pagsaka-panaug sang mga presyo sa stock-market nagapadaku sang pagkahuyang sang ekonomiya sang kalibutan, subong man sang pagsandig sang mga pungsod sa isa kag isa. Ang mga manugpuhunan ginanerbios gid sa mga palaabuton sang ekonomiya, amo kon ngaa ang indi maayo nga mga numero sang negosyo sa E.U. sang Agosto 1987 kag ayhan ang indi maalamon nga komento sang isa ka opisyal sang tresuriya ginsiling nga tuman na sa pag-umpisa sang pagkadugmok sang merkado sa bug-os nga kalibutan sang Oktubre 1987.

Daw mabudlay nga mapasag-uli sa gilayon ang pagsalig bangod sang daku nga problema sa utang sang Estados Unidos, kag sang diikasarang ukon pagkadihanda sang dalagku nga mga kagamhanan sa ekonomiya sa pagpahituhog sang pagsulundan sa ekonomiya. Nagapatuhoy sa sining kahimtangan, ang ekonomista nga si Ste­phen Mar­ris nagpaandam: “Yara kita sa kagamo. Indi mahapos ang pagguwa sa sini.”

Pagbag-obag-o sang mga presyo. Sang nagligad nga mga tuig ang presyo sang langis, metal, kag sang iban pa nga sadsaran nga mga butang hinali nga nagbag-obag-o. Ang hinali nga pagsaka sang presyo sang langis sang katuigan 1970 ginbangdan sang lapnag nga implasyon kag pagkapukan sang ekonomiya sang kalibutan. Ang labi nga naapektohan amo ang mga pungsod sa Ikatlo nga Kalibutan nga wala nagapatubas sing langis.

Sang katuigan 1980 ang presyo sang kalabanan nga butang nagnubo. Gin-upangan sini sing daku ang ekonomiya sang imol nga mga pungsod nga nagaeksport sina nga mga produkto. Nagnubo sing daku ang kahimtangan sang pagkabuhi sa mga pungsod subong sang Mexico kag Nigeria, nga nagasandig sing daku sa pag-eksport sing langis. Ina nga mga pagbag-obag-o sang presyo sarang makapukan sang pinakamaayo nga plano sa ekonomiya.

Malip-ot sing Panan-aw nga Paggasto sang Pangulohan

Paggasto sa militar. Ang kabilugan nga gasto sang bug-os nga globo sa militar sang 1987 ginabanabana nga mga isa ka trilyon dolyares. Katumbas ini sang mga $1.8 milyon kada minuto! Indi lamang manggaranon nga mga pungsod ang nagauyang sing kuwarta sa mga armas; ang pila sang pinakaimol nga mga pungsod sa kalibutan nagplano sing 10 porsiento nga tuigan nga pagsaka sang gasto para sa depensa.

Ang ekonomista nga si John K. Gal­braith, nagapaathag sang epekto sa katilingban kag ekonomiya sang paggasto sa militar sang Ikatlo nga Kalibutan, nagsiling: “Ang mga nagabayad sa sining mga armas amo ang pinakaimol sa mga imol. Ginbakal ini sa kahalitan sang puhunan para sa mga butang nga wala sing kaangtanan sa militar nga gintuyo sa pagpauswag sang kahimtangan sang pagkabuhi, sa kahalitan sang tinapay.”

“Puti nga elepante” nga mga proyekto. Ginasiling nga ang hari sang Siam anay nagahatag sing puti nga elepante sa mga alagad nga indi niya maluyagan. Sanglit ang sapat ginakabig nga balaan, indi ini mapatrabaho. Sa amo ang pag-atipan sa sini magadala sing pinansial nga kahalitan sa indi mapalaron nga makabaton sang regalo. Sang nagligad nga mga tuig ang mga pungsod sa Nakatundan indi hungod nga nagtungod sang papel sang hari sang Siam. Ang ila bulig nga mga programa naggasto sa dalagku nga teknolohiko nga mga proyekto nga indi masarangan sa pagkay-o sang nakabaton nga mga pungsod.

Ining mahal, indi praktikal nga “puti nga mga elepante” nagalapta sa ekonomiko nga palibot sang imol nga mga pungsod: dalagku nga mga erport nga talagsa lang ginaluparan sang mga eroplano, pinakamoderno nga panaderya nga indi makaluto sing tinapay bangod wala sing harina, daku nga pabrika sang semento nga pirme lang nagakaguba bangod wala ginamentinar.

Kon kaisa ang mga pangulohan sang Ikatlo nga Kalibutan naglulan sang ila kaugalingon sing dalagku nga mga utang bangod sa sobra nga paggasto sa mahal nga mga proyekto subong sang hy­dro­elec­tric nga mga plano, mga planta sang nuklear nga ­gahom, ukon bag-o gani nga kapital nga mga siudad.

Pagdamo sang Populasyon

Sa madamo nga pungsod sang kalibutan, ang madasig nga pagdamo sang populasyon dugang pa nga nagapanubo sang kahimtangan sang pagkabuhi. Ang pagpabalay, mga trabaho, mga eskwelahan, kag bisan gani ang pagpatubas sing kalan-on indi makahingabot sa nagauswag gihapon nga pagkinahanglan. Ang Mexico, halimbawa, bangod sang nagadamo nga populasyon sini, kinahanglan magtuga sing isa ka milyon ka trabaho kada tuig agod lamang indi magtaas ang kadamuon sang mga wala sing trabaho. Sa madamo nga pungsod sa Aprika, ang madasig nga pagdamo sang populasyon—ginpalain sang pagsaylo sa mga siudad—nagdul-ong sa pagdugang sing tatlo ka pilo sang gina-importar nga pagkaon kag ginbangdan sang pagnubo sang kahimtangan sang pagkabuhi sa sulod sang nagligad nga dekada. Ang iban sang nalugaw-an nga mga amay, nga indi makakita sing trabaho kag indi makasagod sang ila dalagku nga mga pamilya, nagbiya na lamang sa ila ukon naghikog pa gani.

Duna nga mga Kaluyahon sa Sistema

Indi mapaktan nga mga puwersa sa merkado. Ang pagpakot sa ekonomiya isa ka indi sibu nga siensya. Ang problema amo nga bisan sa abanse nga mga ekonomiya nabudlayan ang mga eksperto sa paghibalo sing sibu kon ano ang nagakatabo, samtang sa ekonomiya sa Ikatlo nga Kalibutan—nga sa diin indi matigayon ang espisipiko nga kasayuran—halos imposible ini. Kag bisan pa kon mag-ugyunay ang mga ekonomista sa sibu nga kabangdanan sang mga problema, wala sing duhaduha nga magahatag sila sing nanuhaytuhay nga mga solusyon, suno sa ila kaugalingon nga politikal ukon sosyal nga mga pagtamod. Sa pagpasibod pa sa mga butang, ang mga politiko, nga nagahimo sang katapusan nga desisyon, may huyog sa pagpamati lamang sa laygay sa ekonomiya nga naluyagan nila.

Tuhoy sa Estados Unidos, ang sekretaryo anay sang komersio sang E.U. nga si Peter Peter­son nagpaathag: “Sa idalom, ang aton mga problema indi ekonomiko. Sa baylo, ginaupangan kita sang aton kakulang sing politikal nga paghiusa. Wala gani kita nagaugyunay sa ginabangdan sang aton mga problema sa ekonomiya.”

Wala masanagi nga pagkakagod. Ang tagsa ka pungsod may huyog sa pagpadayon sang iya soberano nga mga interes walay sapayan sang epekto sini sa iban. Ang bulig sa ekonomiya, halimbawa, mahimo sa porma sang moderno nga mga kasangkapan para sa militar, ginapadala sa isa ka pungsod nga indi gani makapakaon sa tanan nga banwahanon sini. Sing maathag, ang mga motibo sang naghatag nga pungsod ekonomiko ukon politikal sa baylo sang tawhanon nga pagkamabinuligon. Ang mga buhis nga sablag nga ginapatuman sang manggaranon nga industriyal nga mga pungsod sa pag-amlig sa ila kaugalingon nga mga manugprodukto nagaupang sa mga panikasog sang imol nga mga pungsod sa pagbaligya bisan sang ila sadsaran nga mga baligya.

Ginamulay sang imol nga mga pungsod ang internasyonal nga mga institusyon sang mga banko bangod interesado lamang sila sa pagbayad dayon sa mga interes. Ang iban nga mga proyekto ginabiyaan bangod kulang sing pinansial nga sakdag, bangod lamang wala sila sing mahatag dayon nga balos sa nagpahulam. Ang daku nga kabangdanan sang mataas nga interes nga dapat bayaran karon sining nakautang nga mga pungsod amo ang kamasa nga paggasto sang iban nga mga pungsod nga mas manggaranon sa ila. Ginpakita ni Presidente Alfonsín sang Argentina nga sa lima ka tuig ang Latin Amerika nakapadala sa Estados Unidos kag Europa sing kuwarta nga katumbas sa duha ka Mar­shall Plans.a Apang, kapin pa nga nalubong sa utang ang rehiyon sang sa bisan anong tion.

Kurapsion kag kakagod. Ang mga presidente sang pila ka pungsod sa Aprika kag Asia ginsumbong nga naggasto para sa ila kaugalingon sang binilyon ka dolyares. Ang mga hepe sang polisiya kag ang kilala nga mga opisyal sang patikang sa Latin Amerika naulamid man sa pagpalapaw sing minilyon nga kuwarta. Ining dalagku nga kantidad sang kuwarta masami nga ginapaagi sa mga programa nga gintuyo sa pagpauswag sang kahimtangan sang ordinaryo nga mga tawo. Ang kurapsion sa tanan nga nibel nagapahuyang sing daku sa ekonomiya sang indi maisip nga mga pungsod, kag nagahatag sing dugang nga pinansial nga lulan sa imol nga kalabanan nga dapat magsakdag sini.

Ang kakagod sang komersio nagapalala man sang krisis sang mahal nga mga balaklon. Ang masupog nga mga teknik sa pagbaligya sang lapnag sa mga pungsod nga mga kompanya sang tabako, halimbawa, nagmadinalag-on sa pagbuyok sa minilyon ka imol nga katawhan sa paggasto sang ila diutay nga kuwarta sa mga sigarilyo. Sa pila sang nagauswag nga mga pungsod, ang peligruso sa lawas, madamo sing alkitran nga mga sigarilyo ginapalapta sing lapnag, kag ang kalabanan nga bumalakal wala makahibalo sang peligro sini sa lawas. Ang mga duta nga ginataliuma gintamnan sing mga tabako bangod sang ganyat nga magakita ini sing daku sa luwas, apang sa masami wala ini nagamateryalisar. Samtang ang may kaangtanan sa pagpanigarilyo nga mga balatian nagadugang sing dungan sa pagmahal sang mga balaklon.

Ining malip-ot nga pagrepaso sang mga rason sa likod sang krisis sang mahal nga mga balaklon tuman na sa pagpakita sang daku nga hangkat nga nagaatubang sa mga pangulohan nga nagatinguha sa pagpaayo sang pangabuhi sang ila mga banwahanon. Si Presidente Mitterrand sang Pransya, sang maghambal sia sa porum sang ekonomiya, nagreklamo nahanungod sa isa ka “kalibutan nga pirme lang nagapagiho sang alpombra nga imo ginatindugan, ginabutong ini kag nagapamahog sa pagtumba sa imo.” Ang mga manghimanwa kag mga ekonomista sang Ikatlo nga Kalibutan nga nakatuon gikan sa mapait nga eksperiensia nakahibalo gid sing sibu kon ano ang iya buot silingon.

Nagakahulugan bala ina nga wala sing paglaum nga mapaayo ang pangabuhi? Wala bala sing ikasarang ang ekonomiya sang kalibutan sa pag-aman sing desente nga pagkabuhi para sa tanan nga katawhan? Ang masunod nga artikulo magasabat sining mga pamangkot.

[Mga footnote]

[Kahon sa pahina 8]

Ang Utang nga Problema

Nasyonal nga Utang

Sa madamo nga pungsod ang gasto sang pangulohan nagalabaw sing daku sa ginakita. Ang daku nga pagpanghulam nga ginakinahanglan sining pagsulundan nagadul-ong sa pagligad sang mga tinuig sa pagtipon sang daku nga depisit sa badyet, nga kon kaisa ginatawag nasyonal nga utang. Ang pagbayad ­sining utang, pati ang interes, nagapilit sa pangulohan nga magpadayon sa pagpanghulam, nga nagapataas sang interes kag nagapadaku sang implasyon. Dugang pa, subong ginpaathag sang Time nga magasin, ang mga pangulohan nagapaganot sa pagbuhin sang paggasto bangod ang “mga botante, subong tawo, nagapangayo sing kapin nga mga benepisyo kag mas manubo nga mga buhis, kag ang mga politiko, subong mga politiko, nagasunod sa [luyag sang mga botante].” Sa amo, ang adlaw sang paghusayay ginapaisol, kag ang bili sang mga balaklon nagasaka.

Internasyonal nga Utang

Bangod sang nanuhaytuhay nga mga rason, ang pila ka pungsod nagaimportar sing kapin nga mga baligya kag mga serbisyo sang sa ginaeksport nila, nga nagaresulta sa depisit sa patikang. Ang resto ginabayaran sang kuwarta nga ginabaton sang iban nga mga pungsod, sa masami sa mga dolyar ukon iban pa nga kuwarta nga mabakod. Ining kuwarta dapat kuhaon sa mga reserba ukon hulamon gikan sa iban nga mga pungsod. Kon ang reserba sang pungsod tama kanubo kag wala sing mahulaman, ang pag-importar dapat limitehan ukon magnubo ang bili sang kuwarta. Ining duha ka tikang lunsay magapasaka sing hinali sa presyo sang ginaimportar nga mga baligya, nga ang madamo sini mahimo nga kinahanglanon gid sang industriya kag sang bumalakal.

Ang mga pungsod sa Ikatlo nga Kalibutan labi na nga may mga problema sa balanse sang patikang bangod, sa halos tanan nga kaso, ang bili sang mga baligya nga ila ginaeksport nagnubo sing hinali. Halimbawa, sang 1960 ang isa ka tonilada nga kape makabakal sing 37 toniladas nga abono, samtang sang 1982 makabakal ini sing 16 toniladas lamang. Amo man nga mga numero ang mahatag sa cocoa, tsa, ­algodon, saway, lata, kag iban pa nga importante nga mga produkto nga amo ang mayor nga eksport sang imol nga mga pungsod. Sa kabilugan subong resulta sining malain nga kondisyon sang patikang, nga indi nila makontrol, sang 1987 ang nagauswag pa lang nga mga pungsod nakautang sing makahalawhaw nga $1,000 bilyones. Ining galingan nga bato sa ila liog nagaupang sing daku sa pagpauswag sang ekonomiya kag peligruso pa gani sa pagkalig-on sang pila ka pangulohan.

Ang The New York Times nagkomento kasan-o lang: “Ang isa lamang ka hulusayon nga nagahiusa sa Latin Amerika amo ang utang . . . Ining problema amo ang ginabasol sang mga pangulohan sa ila nagaluya nga popularidad kag ginatamod subong amo ang daku nga politikal nga pagbalhin nga nagaapektar sang ila malapit nga palaabuton.”

[Mapa sa pahina 7]

(Para sa kabug-usan sang teksto, tan-awa ang publikasyon)

Ang Kadasigon sang Implasyon sa Kalibutan 1980-85

(Ginpasad sa El Mundo en Cifras, ginbalhag sang The Economist)

■ tubtob 15%

■ 15 tubtob 30%

■ 30 tubtob 100%

■ kapin sa 100%

■ indi matigayon ang numero