Maimonides—Ang tawo nga Nagbag-o sa Judaismo

“HALIN kay Moises tubtob kay Moises, wala sing isa nga kaangay kay Moises.” Madamong Judiyo ang nagakabig sining makatalanhaga nga hulubaton subong isa ka ekspresyon sang pagdayaw sa ika-12 nga siglo nga Judiyong pilosopo, manunulat sing kodigo, kag komentarista sa Talmud kag sa Kasulatan, nga si Moses Ben Maimon​—kilala man subong Maimonides kag Rambam.a Madamo sa karon ang wala makakilala kay Maimonides, apang ang iya mga sinulatan nakaapektar sing daku sa pagtamod sang mga Judiyo, mga Muslim, kag sang iglesia sang iya adlaw. Sa isa ka sadsaran nga paagi, ginbag-o niya ang Judaismo. Sin-o si Maimonides, kag ngaa ginakabig sia sang madamong Judiyo subong “ang ikaduhang Moises”?

Sin-o si Maimonides?

Si Maimonides natawo sa Córdoba, Espanya, sang 1135. Ang iya amay, si Maimon, nga amo ang nag-aman sang kalabanan sang iya maaga nga relihiosong paghanas, isa anay ka kilala nga eskolar gikan sa bantog nga pamilya sang mga rabbi. Sang ginsakop sang mga Almohad ang Córdoba sang 1148, ang mga Judiyo dapat magdesisyon kon bala magpakombertir sila sa Islam ukon magpalagyo. Amo ini ang kabangdanan sang malawig nga tion nga pagpanglugayaw para sa pamilya Maimonides. Sang 1160 nagpuyo sila sa Fez, Mor­occo, diin naghanas sia subong isa ka manugbulong. Sang 1165 ang iya pamilya nagpalagyo sa Palestina.

Apang, indi maayo ang kahimtangan sa Israel. Ang diutay nga komunidad sang mga Judiyo nagaatubang sing katalagman sa mga Krusada sang Cristiandad kag sang mga Muslim. Pagkatapos sang kubos sa anom ka bulan sa “Dutang Balaan,” si Maimonides kag ang iya pamilya nagdangop sa Fustat, ang Dumaan nga Siudad sang Cairo, Egipto. Diri lubos nga nakilala ang mga kinaadman ni Maimonides. Sang 1177 nangin pangulo sia sang Judiyong komunidad, kag sang 1185 gintangdo sia subong manugbulong sa panimalay sang bantog nga lider sang Muslim nga si Saladin. Nahuptan ni Maimonides ining duha niya ka posisyon tubtob nga napatay sia sang 1204. Bantog gid ang iya kinaadman sa pagpamulong amo kon ngaa ginsiling nga tubtob sa Inglaterra, gintinguhaan sang Isganan nga si Hari Richard nga kuhaon si Maimonides subong iya personal nga manugbulong.

Ano ang Iya Ginsulat?

Si Maimonides isa ka mapisan nga manunulat. Samtang nagapalagyo gikan sa paghingabot sang mga Muslim, nagakabuhi subong isa ka laas-laas, gintipon niya ang madamo sang iya pangunang sinulatan, Commentary on the Mishnah.b Nasulat sa Arabiko, ginapaathag sini ang madamong pagtamod kag mga tinaga sa Mishnah, kon kaisa, nagalisa agod ipaathag ang mga pilosopiya ni Maimonides sa Judaismo. Sa seksion nga nagapaathag sang pangatarungan sang Sanhedrin, si Maimonides naghimo sing 13 ka sadsaran nga prinsipio sang Judiyong pagtuo. Ang Judaismo wala gid sing may ginbag-o nga isa ka pormal nga kredo. Karon, ang iya ni Maimonides 13 ka Prinsipio sang Pagtuo nangin sulundan sang isa ka listahan sang mga pagbag-o sa Judiyong kredo.​—(Tan-awa ang kahon, pahina 23.)

Gintinguhaan ni Maimonides nga bag-uhon ang kahimusan sang tanan nga butang, pisikal man ukon espirituwal. Ginsikway niya ang bulag nga pagtuo, nagapangayo sing mga paathag sa tanan nga butang pasad sa ginatamod niya nga makatarunganon kag lohiko nga mga pamatuod. Ining kinaugali nga huyog nagdul-ong sa pagsulat niya sang iya pinakadakung sinulatan​—ang Mishneh Torah.c

Sang mga adlaw ni Maimonides ginatamod sang mga Judiyo ang “Torah” ukon “Kasuguan,” subong naaplikar indi lamang sa nasulat nga mga pinamulong nga ginrekord ni Moises kundi sa tanan nga paghangop sang mga rabbi sa sining Kasuguan sa tanan nga mga siglo. Ining mga ideya narekord sa Talmud kag sa linibo ka mga desisyon kag mga sinulatan sang mga rabbi tuhoy sa Talmud. Ginkilala ni Maimonides nga bangod sa kasangkaron kag sa pagkadis-organisado sining impormasyon ang isa ka kinaandan nga Judiyo indi makahibalo sa paghimo sing mga desisyon nga nagaapektar sa iya matag-adlaw nga pagkabuhi. Ang kalabanan wala sa kahimtangan agod tun-an sing malawig ang tanan nga rabiniko nga literatura, nga ang kalabanan sini nasulat sa mabudlay hangpon nga Aramaiko. Ang solusyon ni Maimonides amo ang pag-usisa sining impormasyon, nga ginapadaku ang praktikal nga mga desisyon, kag sa pag-organisar sini sa isa ka sistematiko nga 14 ka libro, nga nabahinbahin suno sa mga topiko. Ginsulat niya ini sa maathag, madali mahangpan nga Hebreo.

Ang Mishneh Torah isa gid ka praktikal nga giya sa amo hinadlukan ang pila ka Judiyong mga lider nga lubos nga buslan sini ang Talmud. Apang, bisan yadtong mga nagpamatok nagkilala sa pagkamaalamon sang amo nga sinulatan. Ining organisado kaayo nga kodigo isa ka bag-o nga hinimuan, nagahatag sing bag-o nga kapagsik sa isa ka sistema sang Judaismo nga indi masarangan ipaathag ukon ipaalinton sang isa ka kinaandan nga tawo.

Nian, si Maimonides nagsulat sing isa pa ka dakung sinulatan​—ang The Guide for the Perplexed. Bangod ginbadbad ang klasiko nga Griego sa Arabiko, nakilala sang madamong Judiyo si Aristotle kag ang iban pa nga mga pilosopo. Ang iban ginligban, ginbudlayan sa pagpahisanto sang literal nga kahulugan sang mga tinaga sa Biblia kag sang pilosopiya. Sa The Guide for the Perplexed, si Maimonides, nga nagadayaw gid kay Aristotle, nagtinguha nga ipaathag ang unod sang Biblia kag Judaismo sa paagi nga nagahisanto sa pilosopiko nga panghunahuna kag pangatarungan.​—Ipaanggid ang 1 Corinto 2:​1-5, 11-16.

Dugang sa sining pangunang mga sinulatan kag iban pa relihioso nga mga sinulatan, si Maimonides awtoritatibo nga nagsulat sa patag sang medisina kag astronomiya. Indi dapat kalipatan amo ang isa pa ka bahin sang iya madamong sinulatan. Ang Encyclopaedia Judaica nagakomento: “Ang mga sinulatan ni Mai­monides nagtanda sing isa ka dag-on sa pagsulat. Sia ang unang Judiyong manunulat nga ang iya mga sinulatan gintipigan sa kalabanan. . . . Ang iya mga sulat nagapanalupsop sa hunahuna kag tagipusuon sang iya mga ginasulatan, kag ginabulubag-o niya ang iya estilo agod maluyagan nila ini.”

Ano ang Iya Ginpanudlo?

Sa iya 13 ka Prinsipio sang Pagtuo, si Maimonides nagpahamtang sing maathag nga balayan sang pagtuo, ang iban sini naghalin sa Kasulatan. Apang, ang ikapito kag ikasiam nga prinsipio nagasumpakil sa kaundan sang napasad sa Kasulatan nga pagtuo kay Jesus subong ang Mesias.d Bangod sang apostata nga mga panudlo sang Cristiandad, subong sang Trinidad, kag sang dayag nga pagkasalimpapaw nga ginpamatud-an sang maduguon nga mga Krusada, indi katingalahan nga wala ginpaathag sing maayo ni Maimonides ang tuhoy sa Pagkamesias ni Jesus.​—Mateo 7:​21-23; 2 Pedro 2:​1, 2.

Si Maimonides nagsulat: “May daku pa bala nga kasandaran sangsa [Cristianismo]? Ang tanan nga manalagna naghambal tuhoy sa Mesias subong ang manunubos sang Israel kag manluluwas sini . . . [Sa kabaliskaran, ang Cristianismo] nagpahanabo sing pagpatay sa mga Judiyo paagi sa espada, sang ila mga nagkalabilin nga mag-aplaag kag simusimuon, sang pagbag-o sa Torah, kag sang kalabanan nga bahin sang kalibutan nga magpakasala kag mag-alagad sa dios luwas sa Ginuo.”​—Mishneh Torah, “The Laws of Kings and Their Wars,” kapitulo 11.

Apang, walay sapayan sang tanan nga pagtahod nga ginpakita sa iya, ginpakamaayo sang madamong Judiyo nga indi pagsapakon si Maimonides sa pila ka isyu diin nagpamulong sia sing tuman ka prangka. Bangod sang nagatubo nga impluwensia sang mistiko nga Judaismo (Kabbalah), ang astrolohiya nangin kapin ka popular sa tunga sang mga Judiyo. Si Maimonides nagsulat: “Ang bisan sin-o nga nadalahig sa astrolohiya kag nagaplano sang iya pagpanlakatan pasad sa tion nga ginpat-od sang mga astrologo nagakaigo latiguhon . . . Ini tanan nga butang mga kabutigan kag limbong . . . Ang bisan sin-o nga nagapati sa sini . . . isa ka buangbuang kag walay paghangop.”​—Mishneh Torah, “Laws of Idolatry,” kapitulo 11; ipaanggid ang Levitico 19:​26; Deuteronomio 18:​9-13.

Matigdas man nga ginmulay ni Maimonides ang isa pa ka buhat: “Ang mga [rabbi] nagpangayo para sa ila kaugalingon sing mga amot nga kuwarta gikan sa mga indibiduwal kag mga komunidad kag nagpahulag sa mga tawo nga maghunahuna, sing binuang gid, nga obligado ini kag nagakaigo . . . Sayop ini tanan. Wala sing bisan isa ka tinaga, sa Torah man ukon bisan sa mga hulubaton sang mga maalamon sa [Talmud], ang nagasakdag sining pagtuluuhan.” (Commentary on the Mish­nah, Avot 4:5) Sa kabaliskaran sining mga rabbi, si Maimonides nagtrabaho sing lakas agod suportahan ang iya kaugalingon subong isa ka manugbulong, wala gid sia magbaton sing bayad para sa relihioso nga mga serbisyo.​—Ipaanggid ang 2 Corinto 2:​17; 1 Tesalonica 2:9.

Paano Naapektuhan ang Judaismo kag ang Iban nga mga Pagtuluuhan?

Si Propesor Yes­ha­ia­hu Lei­bo­witz sang Hebrew University, sa Jerusalem nagsiling: “Si Maimonides amo ang pinakamaimpluwensia nga tawo sa maragtas sang Judaismo, kutob sang tion sang mga Patriarka kag sang mga Manalagna tubtob sa karon nga dag-on.” Ang Encyclopædia Judaica nagasiling: “Ang impluwensia ni Maimonides sa palaabuton sang Judaismo indi mabanta. . . . Si C. Tcher­no­witz . . . nagsiling pa nga kon indi bangod kay Maimonides ang Judaismo mahimo nga nabahinbahin sa nanuhaytuhay nga mga sekta kag pagtuluuhan . . . Daku gid ang iya hinimuan sa paghiusa sa nanuhaytuhay nga mga bahin.”

Paagi sa pag-organisar liwat sa Judiyong panghunahuna nga maghisanto sa iya kaugalingon nga mga panghunahuna sang kahimusan kag pangatarungan, ginbag-o ni Mai­monides ang Judaismo. Nasapwan sang mga eskolar kag sang katawhan ining pagbag-o subong praktikal kag makagalanyat. Ginbaton bisan sang mga nagapamatok sa iya ang madamo nga pamaagi ni Mai­mo­ni­des. Walay sapayan nga ang iya mga sinulatan gintuyo agod hilwayon ang mga Judiyo sa kinahanglanon nga magsandig sa walay katapusan nga mga komentaryo, malaba nga mga komentaryo ang ginsulat sang ulihi tuhoy sa iya mga sinulatan.

Ang Encyclopaedia Judaica nagakomento: “Si Maimonides . . . amo ang labing talalupangdon nga Judiyong pilosopo sang Edad Media, kag ang iya Guide of the Perplexed amo ang labing importante pilosopikong sinulatan nga nahimo sang isa ka Judiyo.” Walay sapayan nga nasulat ini sa Arabiko, ang The Guide for the Perplexed ginbadbad sa Hebreo sadtong buhi pa si Mai­mo­ni­des kag sang ulihi sa Latin, nga nagpaposible sa sini nga matun-an sa bug-os nga Europa. Subong resulta, ang pinasahi nga pagtingob ni Mai­mo­ni­des sang pilosopiya ni A­ris­tot­le kag sang Judaiko nga panghunahuna madasig nga nakasulod sa panghunahuna sang Cristiandad. Ang mga eskolar sang Cristiandad sadto nga tion, subong nanday Al­ber­tus Mag­nus kag Tho­mas Aqui­nas, masami nga nagapatuhoy sa mga pagtamod ni Mai­mo­ni­des. Naimpluwensiahan man ang mga eskolar sang Islam. Ang pilosopiko nga pagtamod ni Mai­mo­ni­des nag-impluwensia sa ulihi nga mga Judiyong pilosopo, subong ni Ba­ruch Spi­no­za, nga magtalikod sing lubos sa dumaan nga Judaismo.

Si Maimonides mahimo makabig subong isa ka Re­nais­sance nga tawo nga nagkabuhi antes sang Re­nais­sance. Ang iya pagpati nga ang pagtuo dapat nahisanto sa pangatarungan isa gihapon ka ginabaton nga prinsipio. Ini nga prinsipio nagdul-ong sa iya nga maghambal sing matigdas batok sa relihiosong disparatis. Apang, ang dimaayo nga halimbawa sang Cristiandad kag ang pilosopiko nga impluwensia ni Aristotle masami nga nagaupang sa iya sa paghimo sing paghinakop nga nahisuno sing bug-os sa kamatuoran sang Biblia. Bisan pa indi tanan magaugyon sa komento nga natigib sa lulubngan ni Mai­mo­ni­des​—“Halin kay Moises tubtob kay Moises, wala sing isa nga kaangay ni Moises”​—dapat batunon nga ginbag-o niya ang dalanon kag ang pagkahuman sang Judaismo.

[Mga footnote]

[Kahon sa pahina 23]

ANG IYA NI MAIMONIDES 13 KA PRINSIPIO SANG PAGTUOe

1. Ang Dios amo ang Manunuga kag Manuggahom sang tanan nga butang. Sia lamang ang naghimo, nagahimo, kag magahimo sang tanan nga butang.

2. Isa lamang ang Dios. Wala sing paghiusa nga kaangay sa Iya.

3. Ang Dios wala sing lawas. Ang pisikal nga mga pagtamod indi naaplikar sa Iya.

4. Ang Dios amo ang una kag ang katapusan.

5. Nagakaigo ang magpangamuyo lamang sa Dios. Ang isa indi dapat mangamuyo kay bisan sin-o ukon sa bisan ano nga butang.

6. Ang tanan nga pinamulong sang mga propeta matuod.

7. Ang tagna ni Moises matuod gid. Sia ang pangulo sang tanan nga propeta, antes kag pagkatapos sa iya.

8. Ang bug-os nga Torah nga yari karon sa aton amo man ang isa nga ginhatag anay kay Moises.

9. Ang Torah indi magabag-o, kag wala na sing isa pa nga igahatag sang Dios.

10. Nahibaluan sang Dios ang tanan nga hinimuan kag ginahunahuna sang tawo.

11. Ginapadyaan sang Dios ang mga nagatuman sang Iya mga kasuguan, kag ginasilutan ang mga nagapakasala batok sa Iya.

12. Ang Mesias magaabot.

13. Mabuhi liwat ang mga patay.

[Footnote]

[Credit Line sa retrato sa pahina 21]

Jewish Division / The New York Public Library / Astor, Lenox, and Tilden Foundations