Tomadiho Sivaraina Amo Gabeai Idia Vara Gaudia Ita Diba
Kahana Namba 22: 1900 C.E. amo—Tomadiho Koikoina—Guna Ia Karaia Gaudia Edia Davana Ia Abia!
“Bese ta ese gabeai do ia davaria gaudia edia badina be guna ia karaia gaudia.”—Arthur Bryant, lagani 1900 murinai ia noho England toretore tauna
BIBLE ia gwau tanobada tomadiho basileiana ena ladana be Babulono Badana. Ia gwau ia be idau negai Babulono hanuana bamona. (Apokalupo 18:2) Unai basileia gunana dekenai idia vara gaudia ese idia hahedinaraia hari inai negai ia noho Babulono ese dika do ia davaria. Hanuaboi tamona lalonai, lagani 539 B.C.E. lalonai, Mede-Parasa taudia Kurese Badana henunai ese Babulono hanuana idia hamorua. Eufrate Sinavaina be Babulono hanuana padanai ia aru lao. Tuari taudia ese ena ranu ena heau dalana idia haidaua bena sinavai ena dala dekenai idia raka hanai diba, bona Babulono taudia ese idia itaia diba lasi.
Iehova Dirava bona iena Natuna, Iesu Keriso, Kurese ia hanaia pavapavana, ese kara dika oreana Babulono Badana be unai bamona do idia halusia. Bible ia gwau ia be ariara hahine bamona bona ia be ranu momo latanai ia helai, unai ese ia hahedinaraia “tano idauidau taudia, bese idauidau taudia, kopina idauidau taudia bona gado idauidau taudia” ese Babulono Badana idia durua. To Babulono Badana idia do hadikaia ore lasi neganai, unai heduru be “sinavai badana, ladana be Eufrate” bamona, do “ia kaukau. Bona dina daekau kahana dekena amo king do idia mai dalana ia kehoa vadaeni.”—Apokalupo 16:12; 17:1, 15.
Bema ita hamomokania diba hari inai negai sinavai ia kaukau bamona karana ta ia vara, unai ese ita do ia durua bada tomadiho koikoi ena toana do ita diba totona. Hamomokania gaudia idia noho, a?
Idia Laloa Nega Namona Do Ia Mai, to Gabeai Unai Lalohadai Idia Rakatania
Lagani 1900 bamona ai, tanobada taudia 3 3 iboudiai amo, tamona tamona ia gwau ia be Keristen tauna. Toana be nega vairai Kerisendom ese gau namodia do ia davaria. Lagani 1900 ai, sivarai namona harorolaia bona Nobel prais ia abia tauna John R. Mott ese buka ta, ladana The Evangelization of the World in This Generation, ia karaia; Kerisendom be nega vairai do ia noho namo lalohadaina ia hahedinaraia unai.
To World Christian Encyclopedia lalonai ia gwau: “Lagani 1900 amo idia vara gaudia be unai lalohadai amo idia idau momokani.” Ia gwau: “Lagani 1900 lalonai, taunimanima idia laloa lasi taunimanima momo be Keristen tomadihona amo do idia raka siri. To West Europe dekenai unai bamona idia karaia badina taunimanima ese tomadiho idia dadaraia dainai. Russia, bena gabeai East Europe dekenai Komiunis karadia dainai idia karaia, bona America tanodia dekenai idia karaia badina moni bona kohu momo idia laloa bada dainai.” Ia gwau, unai karadia bona idia hegeregerena “tomadiho bamona karadia” idia bada idia lao. Ia gwau: “Lagani 1900 ai, taunimanima 1,000 1,000 amo rua rua sibona ese unai ‘tomadiho bamona karadia’ idia badinaia, to edia namba ia bada ia lao ela bona lagani 1980 ai, taunimanima 1,000 1,000 amo 208 208 ese unai kara idia badinaia.”
“Taunimanima momo . . . idia raka siri” dainai, West Europe dubudia momo lalonai taunimanima be momo lasi. Lagani 1970 amo, Federal Republic of Germany lalonai, Lutheran Dubuna ena memba taudia 100 100 amo 12 12 be dubu idia rakatania. Netherlands dekenai dubu toi toi iboudiai amo ta ta idia do gaukaralaia noho lasi. Unai dubu haida be kohu atoa gabudia, aniani rumadia, taunimanima edia ruma, bona disco (mavaru) gabudia ai idia halaoa. Britain dekenai, lagani 30 gunanai idia noho Anglican dubudia 8 8 iboudiai amo, tamona tamona be hari ia noho lasi. Dubu gunalaia tauna ta be lagani 1988 ai, Europe ena tomadiho stadilaia Protestant taudia bona dubu gunalaia taudia edia hebou lalonai ia hereva, ia gwau: “Guna ita gwauraia ‘Keristen West tanodia’ ese ladana Keristen idia abia be maoro lasi. . . . Namona be misinari taudia idia siaia Europe dekenai.”
To unai hekwakwanai be Kerisendom bona Europe tanodia sibona dekenai ia vara lasi. Haida idia gwau, tanobada ibounai lalonai lagani ta ta iboudiai taunimanima 900,000 ese Buddhist tomadihona idia rakatania bena idia gwau taunimanima idia diba lasi Dirava ia noho eiava lasi.
Gaukara Taudia Edia Namba Ia Hegeregere Lasi
Japan ena aonega hereva badana ta be inai: “Hanua taudia oi hanogaia totona, ena hahelaga taudia oi hanogaia guna be namo.” To dahaka hahelaga taudia? Lagani 1973 ia lao 1983 lalonai, tanobada ibounai dekenai Katolik pris taudia iboudiai 100 100 amo edia namba be 7 7 amo ia diho. Bona lagani 15 lalonai, sisita iboudiai 100 100 amo edia namba be 33 33 amo ia diho. Unai pris bona sisita edia gabu do idia ura abia taudia be momo lasi. Lagani 20 gunanai, taunimanima 48,992 be Katolik seminary [pris gaukarana hadibaia sikuli] dekenai idia lao. To hari, taunimanima 11,262 sibona idia lao.
Katolik oreadia danu idia hekwarahi. Lagani 1534 ai, Loyola tauna Ignatius ese orea ta, ladana Society of Jesus, ia haginia. Guna, unai orea ese edukeisini ibounai tano haida lalonai ia biagua. Unai orea ena memba taudia, idia gwauraia Jesuit taudia, ese misinari gaukarana idia gunalaia. To lagani 1965 amo, unai orea ena memba 4 4 iboudiai amo, tamona tamona ese orea ia rakatania.
Tomadiho ena gaukara taudia edia namba ia diho lao be dika, to dika herea gauna be inai: Dubu ese unai taudia momo ia abidadama henia momokani lasi. Dubu ia gwau pris bona sisita idia headava diba lasi; tau mai ena adavana ese natudia idia havaraia dalana idia koua totona gau ta idia gaukaralaia o muramura idia inua be taravatu; bona hahine be dubu lalonai idia haroro diba lasi. To pris bona sisita momo ese unai hereva idia abia dae lasi. January 1989 ai, unai idia haheitalaia. Europe Katolik tomadiho stadilaia taudia 163 ese Vatican idia samania, idia gwau ia ese taunimanima ia doria, bona iena siahu ia gaukaralaia kerere. May 1 ia do mai lasi neganai, ma taunimanima 500 ese unai hereva badana dekenai edia ladana idia sainia.
Kerisendom lalonai, taunimanima milion milion be lauma dalanai idia mase, edia lauma aniani ia hegeregere lasi dainai. United States dubu tauna ta ia gwau: “Dubu be supermarket ta bamona ai [idia lao.] Lauma aniani dikadia be loaloa taudia dekenai ia henia. Pasto ena haroro be ‘hari wiki ena special gauna’ bamona, hoia taudia dekenai ia henia davana bada lasi, anina be, iena hereva idia badinaia be gau badana lasi.”
Lagani 1965 amo, Protestant dubu badadia 5 lalonai memba taudia edia namba ia diho, hegeregere memba taudia 100 100 amo, 20 20 amo edia namba ia diho. Sunday sikuli dekenai idia lao taudia 100 100 amo edia namba be 50 50 amo ia diho. Time magasin lalonai ia gwau: “Dubu gunadia ese edia hereva badadia be taunimanima dekenai idia gwauraia namonamo lasi. Unai sibona lasi, to danu idia diba namonamo lasi edia hereva badadia be dahaka.” Unai lauma hitolona dainai, dubu edia magasin momo idia printaia gaukarana idia hadokoa. Lagani 1975 bamona ai, unai magasin ta lalonai idia gwau: “Dubu magasin edia nega . . . ia ore.”
Mamoe Taudia ese Tomadiho Idia Laloa Lasi bona Idia Kamonai Lasi
Lagani 1700 murinai, England politikol tauna Edmund Burke ia lalo-parara “tomadiho ia hamasea gauna badana be tomadiho laloa lasi karana.” Bema ia be hari inai negai ia mauri, tomadiho laloa lasi taudia momo do ia davaria.
Lagani haida gunanai, United States Lutheran taudia idia henanadai henia neganai, idia 100 100 amo 44 44 idia gwau edia abidadama be Lutheran lasi ruma besedia danu do idia kikilaia hebou lasi, bema edia pasto be unai bamona ia noinoi. United States Katolik taudia 4 4 iboudiai amo 3 3 idia gwau idia laloa, bema pope ena hereva idia abia dae lasi, herevana unai hereva haida be taunimanima edia kara idia gwauraia, idia do hegeregere Katolik taudia namodia bamona do idia noho totona.
Japan lalonai, taunimanima 100 100 amo, 79 79 idia gwau tomadiho idia badinaia be gau badana. To, Religions of Modern Man bukana ia hahedinaraia, unai taudia toi toi iboudiai amo tamona tamona sibona ia gwau tomadiho ta ia badinaia. Unai dainai ia hedinarai, taunimanima momo ese tomadiho idia laloa lasi dainai, edia hereva idia hamomokania lasi.
Vaia, tomadiho idia laloa lasi taudia edia natudia ese tomadiho idia badinaia goadagoada lasi. Institute of Psychology ena dairekta, University of Bonn, Germany dekenai, ese natu maragidia haida ia henanadai henia, edia mauri laganidia be 11 ia lao 16. Ia hahedinaraia, memero bona kekeni idia ura dikadika taunimanima haida idia tohotohoa. To idia nanadaidia idia tohotohoa taudia be daika neganai, unai matamata taudia ese dubu gunalaia taudia edia ladana be nega ta idia gwauraia lasi.
Politikol Siahuna Ia Ore Gwauraia
Guna tomadiho edia politikol siahuna ia bada, to hari ia bada lasi. Haheitalai be inai: Vatican ese Katolik tanodia edia gavamani ia koua diba lasi dainai, unai gavamani ese taravatu idia karaia bona gwaumaoro idia henia taunimanima ese sinana ena bogana lalonai idia noho natudia idia hamasea diba totona bona headava idia hadokoa diba totona; bona unai gavamani ese Vatican ia ura henia lasi tomadihodia idia koua lasi. Unai hegeregerena, lagani 1984 ai, Vatican idia doria gwauhamata pepana ta ia sainia totona. Guna, Katolik Dubuna be Italy ena dubu badana, to unai gwauhamata ese unai dagi be Katolik Dubuna amo ia kokia!
Guna, dala hehuni amo tomadiho koikoi ese politikol taudia ia doridia iena ura do idia karaia totona, to hari tomadiho koikoi ese taunimanima ia hagoadaia gavamani idia gwau henia totona. Ladana bada dubu gunalaia taudia, hegeregere South Africa ena Anglican bisop badana, Desmond Tutu, ese unai taunimanima idia hakaua unai bamona idia karaia totona.
Ita Lalo-Tamona Neganai Ita Gini Goada, Ita Parara Neganai Ita Moru
Lagani 1910 ai, Edinburgh, Scotland dekenai, Protestant misinari oreadia ese hebou idia karaia. Unai dala amo, tomadiho idauidau idia gaukara hebou karana ia hamatamaia. Unai kara idia hagoadaia, badina idia ura tomadiho idauidau idia gaukara hebou namonamo bona edia lalo-parara idia hahedinaraia. Unai dala amo, “Keristen tomadihona” be mai gado tamona ida do ia hereva.
Tomadiho idauidau idia gaukara hebou karadia be idauidau. Lagani 1948 ai, Amsterdam dekenai, World Council of Churches oreana idia karaia. Unai negai, Protestant, Anglican bona Orthodox dubudia kahirakahira 150 be unai orea lalonai idia vareai, to hari dubu idauidau 300 be unai orea lalonai idia noho.
Ena be hari Roman Katolik Dubu be World Council of Churches lalonai ia vareai lasi, to toana be do ia vareai. Lagani 1984, Council ena hedikwota, Switzerland dekenai, Pope John Paul ese tomadiho idauidau edia guriguri karadia ia gunalaia. Bona May 1989 lalonai, Europe ena dubu taudia 700 be Basel, Switzerland dekenai idia hebou neganai, Katolik taudia be idia danu idia hebou. Niuspepa ta ia gwau, “Protestant dubudia idia vara negana amo ema bona hari” unai hebou be “tomadiho idauidau gaukara hebou karana badana.”
Lagani 1935 bamona amo, tomadiho idauidau idia ura tura heheni, badina taunimanima momo idia abia dae Dirava ese lalo-tamona karana be “Keristen” tomadihodia iboudiai dekenai ia henia. Unai idia hamomokania toho totona, World Council of Churches ia gwau iena memba oreadia iboudiai ese Toi Tamona hahediba herevana idia abia dae, bona idia laloa “Iesu Keriso be Dirava bona Hahemauri Tauna.”
Danu, Kerisendom ese Keristen lasi tomadihodia ia tura henia. The Encyclopedia of Religion bukana ia gwau unai bamona ia karaia, lalohadai rua idia hatamonaia totona. Inai lalohadai ginigunana be “bema tomadiho tamona sibona be momokani, ma tomadiho iboudiai idia dika. Lalohadai iharuana be, tomadiho idauidau edia kara bona lalohadai idia tamona bamona dainai, idia hepapahuahu be anina lasi, bona bema unai tomadiho idia hatamonaia, reana nega vairai tomadiho matamatana to do idia haginia diba.”
To momokani, tomadiho koikoina be varo ta bamona, ia lalonai varo idauidau idia noho bona idia tuari heheni. Unai ese dika do ia havaraia, badina Iesu ena hereva ia momokani, ia gwau: “Basileia ta sibona bema ia hapararaia, orea ta ese orea ta idia heatu henia dainai unai basileia do ia dika. Unai bamona danu hanua ta o iduhu ta sibona bema ia hapararaia, ia be do ia gini diba lasi.”—Mataio 12:25.
Tomadiho Momokanina Oi Abia Dae, Tomadiho Koikoina Oi Dadaraia!
Taunimanima haida idia ura idia vara gaudia edia anina idia laloa lasi. To bema haida idia gwau nega vairai gau iboudiai do idia namo to edia hereva ena badina be lasi, dika do idia davaria. London niuspepa ta, The Times, be October 1988 ai ia gwau: “Lagani 70 bamona lalonai dubu idia laloa gau iboudiai do idia namo idia lao.” Ia be ma ia gwau: “Ena be nega daudau lalonai Britain lalonai dubu dekenai idia lao taudia edia namba ia diho ia lao, to dubu ese dala idia tahua goadagoada lasi unai dika ena anina do idia gwauraia totona, eiava unai dika do idia koua totona, bona palani idia karaia lasi unai hekwakwanai do idia hanaia totona.” Mai aonega ida ia be ma ia gwau: “Bisinesi oreadia bema idia davaria edia bisinesi gaukaradia idia heau namonamo lasi, idia hegaegae nega dika hereana do ia vara dainai, eiava dala idia tahua idia karaia gaudia bona edia bisinesi karadia do idia hanamoa totona.”
Tomadiho koikoina ese dala do ia tahua lasi ‘ia karaia gaudia bona iena “bisinesi karadia” do ia hanamoa totona.’ Dirava idia gari henia taudia idia moale diba ena badina tamona be inai: tomadiho momokanina tamona dekenai idia vareai. Iena lauma ranu sinavaidia do idia kaukau lasi. To tomadiho koikoina ese “Iena Hahemaoro Do Ia Abia Negana be Kahirakahira.” Noga! magasin gabena lalonai unai hereva oi duahia bona diba oi abia.
[Box on page 25]
Iehova ena Witness Taudia: Edia Sinavai Idia Kaukau Lasi
“Tomadiho gunadia idia manoka idia lao bona edia dubu dekenai taunimanima momo idia mai lasi, to Iehova ena Witness taudia edia memba taudia idia momo idia lao, bona dubu gunadia bona ruma matamatadia idia abia, edia memba taudia matamatadia be unuseniai do idia hebou totona.”—Le Petit Journal, Canada ena niuspepa ta.
“Italy dekenai Iehova ena Witness taudia iboudiai be 45,000 . . . Hari inai negai unai orea be mai ena magasin namodia, edia toana be namo herea bona edia hereva be mai anina (tanobada ena sivarai idauidau bona tano idauidau amo idia mai herevadia momo be unai magasin lalonai idia noho), bona unai orea ese buka maragidia idia printaia, hari inai negai idia vara gaudia idia herevalaia bona Katolik Bible stadilaia taudia edia henanadai idia haerelaia, Bible, Heberu gado amo idia hahanaia gaudia, idia hariharilaia . . . Unai dala amo, Iehova ena Witness taudia idia kwalimu bada herea.”—Famiglia Mese, Italy Katolik magasin (lagani 1975 ai inai hereva idia torea; lagani 1989 ai, edia namba ia bada daekau ia lao 172,382.)
“[Iehova ena Witness taudia] ese taunimanima handred handred idia bapatisoa, to ita ese taunimanima rua o toi sibona ita bapatisoa.”—The Evangelist, Evangelical Tract Distributors oreana ena niuspepa badana. (Unai hereva be lagani 1962 ai idia torea neganai, taunimanima 69,649 idia bapatisoa. Lagani 1989 ai, Iehova ena Witness taudia ese taunimanima 263,855 idia bapatisoa.)
“Lagani 1962 ai, Iehova ena Witness taudia edia orea lau stadilaia, bona lau gwau: ‘New World Society ese ena gaukara do ia hadokoa lasi.’ Hari inai negai [1979] Witness taudia edia namba be nega rua amo ia bada daekau. Toana be lagani 1980 ia lao 1990 lalonai, Watchtower Society taudia edia namba be nega rua amo do ia bada daekau lou.”—William J. Whalen, U.S. Catholic magasin. (Lagani 1962 ai, Witness taudia iboudiai be 989,192; lagani 1989 ai, edia namba be ia bada daekau ia lao 3,787,188.)
Lagani 1970 amo, Federal Republic of Germany (bona West Berlin) dekenai Witness taudia edia namba be 38 pesen amo ia bada daekau. Lagani 30 gunanai, Netherlands dekenai Iehova ena Witness taudia edia kongregesen edia namba be 161 amo ia bada daekau ia lao 317, bona Britain dekenai namba be 825 amo ia bada daekau ia lao 1,257. Unai dainai, unai tano rua lalonai, Kingdom Hall matamatadia idia haginia be gau badana.—Paragraf 3, “Idia Laloa Nega Namona Do Ia Mai, to Gabeai Unai Lalohadai Idia Rakatania” hereva kwarana henunai oi itaia danu.
[Picture on page 27]
Hari inai negai, taunimanima idia bisi bada herea dainai momo ese tomadiho idia laloa lasi