Edukeisini Namona Ena Ki Idauidau
VANEGAI The New York Times niuspepana ese ena rau ginigunana ai, haisikuli stiuden ta, lagani 16 kekenina ladana Latoya, ena sivarai ia gwauraia. Kekeni ia gwau, ena lagani be 11 neganai ena tamana ese ia botaia matamaia bona ia kara bodaga henia matamaia. Ena sinana, drag ania hahinena, ese ia rakatanidia vadaeni. Niuspepa ia gwau: “Ia noho kava rumana ta, toileti lasi gauna, ia noholaia, eiava daiutu ta, ia lalonai ia gari bada dainai ia mahuta diba lasi.” To Latoya be herea. Ena be unai dika ia davaria, to lagani gunana ai iena haisikuli ai dagi namona, National Honor Society ena presiden dagina, ia abia bona eksam ai maka namona ia abia.
Dahaka ese natuna ta gabu dikana amo be ia durua diba, sikuli ai do ia kwalimu totona? Nega momo, ta ese edukeisini namona ia abia, badina be ena tamana o ena sinana o idia ruaosi ese idia durua bona ena edukeisini idia laloa bada. Haisikuli kekenina ta ia laloa unai be mai anina bada, unai dainai ia gwau: “Natu be sikuli ai idia kwalimu dalana tamona be edia tamadia bona sinadia ese idia durudia.”
Tisa momo ese unai idia hamomokania. New York City ai tisa ta ia gwau: “Sikuli ai idia kwalimu taudia be momo—idia iboudiai be edia tamadia o sinadia ese idia durudia hanaihanai.”
Tama Sina Edia Heduru be Gau Badana
Lagani gunana ai, Reader’s Digest bukana ese inai henanadai, “Badina be dahaka stiuden haida ese ma haida idia hereaia?” idia tahua. Idia davaria “memero kekeni be edia famili goadadia dainai sikuli ai idia kwalimu herea.” Unai famili lalodiai tama sina ese edia natudia idia naria mai edia lalokau ida, bona lalohadai maorodia bona tahua gaudia maorodia idia hadibalaidia. To tama ta ia gwau: “Bema oi diba lasi dahaka be sikuli ai ia vara, oi hakaudia maoromaoro diba lasi.”
Unai oi diba totona, sikuli oi vadivadi henia be namo. Unai bamona ia karaia loulou hahinena ta ia gwau: “Egu natuna kekenina ena sikuli rumana lalonai lau raka neganai, hereva mirodia lau kamonai. Gabu iboudiai memero be kekeni ida idia rosia heheni—bema unai be muvini piksa, ia be gau dika rohorohona idia gwauraia.” Bema oi vadivadi, reana emu lalona do ia parara, hari inai negai memero kekeni be edukeisini namona idia abia bona kara maoromaoro idia badinaia be auka herea.
Buka ladana The American Teacher 1994 ena hereva ta be mai anina bada; ia gwau: “Dagedage ena hisihisi idia abia stiuden taudia momo idia gwau edia tamadia sinadia be tisa taudia ida idia hedavari lasi, tama sina edia hebou lalodiai idia vareai lasi, bona sikuli ai idia vadivadi lasi.”
Sina ta ese tama sina be inai bamona ia sisiba henia: “Oi lao unuseni! Sikuli naria taudia oi hamaoroa emu natuna ia dibaia noho gaudia oi laloa. Nega momo sikuli ai lau vadivadi bona klas lalodiai lau helai vareai.” Sina ma ta ia gwau ta be sibona ena natuna dainai ia hereva be namo. Ia gwau: “Egu natudia be sisiba tauna hereva henia totona opesi dekenai idia lao neganai, idia dadaraidia. Kerukeru, egu natuna ta ese lau ia hakaua lao neganai, idia hekwarahi, lau—bona egu natuna—durua totona.”
Unai hahine, mai ena natuna memerodia hani hahinena, be ia gwau, sikuli karadia, emu natuna ena edukeisini idia durua karadia, be oi tahua namonamo be namo. Ia gwau: ‘Oi lao, emu natudia idia karaia gaudia, tisa ese tama sina idia boiria do idia itaia gaudia, saiens gaudia danu, oi itaia. Unai amo oiemu natuna ena tisa taudia ida do umui hedavari diba. Namona be idia diba oi laloa emu natuna ena edukeisini be mai anina bada iena mauri lalonai. Unai idia diba neganai, reana emu natuna durua karadia do idia goadalaia.’
Tisa ida Gaukara Hebou
Sikuli ese nega idia gwauraidia hidi, tama sina be tisa ida do idia hedavari heheni. Reana tama sina haida idia laloa unai negadiai kara idaudia idia karaia be namo. To, emu natuna be edukeisini namona do ia abia totona idia durua toho taudia ida umui hebou be mai anina bada, ani? Tama sina be tisa ida idia gaukara hebou namonamo be gau badana!
Russia ai, tama sina be tisa ida idia gaukara hebou dalana namona ia noho. Sikuli gaukaradia iboudiai be gau ta ladana Dnievnik ai idia torea—ia lalonai be stiuden ese dina ta ta idia karaia gaukaradia edia sivarai bona kalenda ta. Klas iboudiai dekenai idia mailaidia, bona tisa ia noidia neganai idia henia. Idia ese danu Dnievnik be edia tamadia sinadia dekenai idia hahedinaraia, bona pura ta ta iboudiai idia sainidia. Moscow tauna ta, ena natudia idia sikuli noho tauna ladana Victor Lobachov, be ia gwau: “Unai amo tama sina be nega ibounai edia natudia edia gaukara bona edia kwalimu toana idia diba.”
To hari inai negai, tisa momo idia gwau tama sina ese edia natudia hasikulia dalana idia laloa lasi. Tisa ta United States ai be ia gwau, revareva 63 be tama sina dekenai ia siaia, edia natudia edia kwalimu lasi karana hadibalaidia totona. Tama sina toi sibona ese idia haere henia!
Madi! Tama sina ese edia natudia edia edukeisini idia tahua namonamo be namo, badina be unai be edia maduna. Tisa ta ena hereva maorona be inai: “Edukeisini amo idia tahua gauna badana be, tama sina do idia durua, edia natudia be aonega taudia ai do idia halaoa totona.”
Unai dainai, namona be tama sina ese edia natudia edia tisa dibadia dalana idia tahua. Sina ta ia hereva bamona, “namona be tisa idia diba nega iboudiai oi do idia boiria diba.” Bona namona be tama sina ese tisa idia hagoadadia edia natudia do idia herevalaia hedinarai. Namona be tama sina be inai bamona idia henanadai: Egu natuna oi hekwarahilaia, a? Oi ia matauraia, a? Klas iboudiai lalonai ia vareai, a? Nega maorona ai ia ginidae, a?
Bema tisa ese emu natuna ia gwauraia dika be edena bamona? Emu lalona ai oi gwau lasi ia koikoi. Madi, memero kekeni momo, ena be toana be edia ruma ai o edia tomadiho gabudia ai idia kara maoromaoro, to idia be kara maoromaoro koikoi taudia. Unai dainai tisa oi kamonai henia mai emu hemataurai ida, bena ena hereva oi tahua, ia momokani eiava lasi.
Emu Natuna Ia Lou Mai Neganai
Tama o sina e, gaukara amo oi lou mai neganai, emu mamina be edena bamona? Oi hesiku bada, a? Oi lalo-hekwarahi, a? Emu natuna be sikuli amo ia lou mai neganai, reana ena hesiku bona ena lalo-hekwarahi ese oiemu idia hanaia. Unai dainai tama ta ia gwau: “Ruma ai idia lou mai be moale karana ai oi halaoa. Reana dina ai idia hekwarahi bada vadaeni.”
Bema mai dalana, natu ta be ruma ai ia ginidae neganai ena sinana eiava ena tamana ia noho be namo. Sina ta ia hereva bamona, “bema oi noho lasi, emu natudia ese edia kara oi idia hamaorolaia diba lasi. Unai dainai, egu natudia be ruma ai idia ginidae neganai, lau be unuseniai.” Namona be tama o sina ese ena natuna ena kara sibona lasi to ena lalohadai bona ena hemami danu ia diba be namo. Unai dibaia totona, nega taina daudau lalonai mai ena manau ida ia henanadai henia be namo. (Aonega Herevadia 20:5) Dina iboudiai idia hereva heheni be namo.
Komiuniti sikuli tisa ta New York City ai be ia gwau: “Dina ta ta iboudiai reana sikuli dalana kererena ena lalohadai be emu natuna idia hadibalaia.” Unai dainai ia gwau: “Oi gima, emu natuna ena lalona ai idia havaraia gaudia oi dibaia. Ena be oi hesiku, to nega oi atoa, ena lalohadai do oi veria lasi, bona lalohadai maorodia be lalohadai kereredia edia gabuna ai do oi atoa totona.”—Aonega Herevadia 1:5.
Unai hegeregerena, lagani momo lalodiai haisikuli ai tisa gaukarana ia karaia tauna ta ia gwau: “Emu natuna oi nanadaia lasi dahaka be sikuli ai ia vara, to namona be unai dina bona ia lalonai ia karaia karadia ta ta oi nanadailaia. Pulisi tauna ta bamona oi nanadaia auka lasi, to kiki lalonai oi henanadai bamona oi nanadaia be namo.”
Richard W. Riley, U.S. ena edukeisini ena seketere, ia gwau: “Drag bona kekero muramuradia edia dika be emu natudia oi hamaorolaidia, bona oi ura do idia badinaia taravatudia danu; unai be mai anina bada emu natudia badadia dekenai. Reana unai bamona oi hereva henidia be auka, to reana unai dala amo do oi hamauridia.”
Namo lasi tama ta be ena toana amo ia hahedinaraia ia ura lasi ena natuna do ia kamonai henidia badina be ia bisi, bona unai be mai anina bada, Keristani kongregesen lalonai maduna ia abia tauna dekenai. Ena be edia hereva oi lalo-hekwarahilaia, to emu vairana ena toana amo oi hahedinaraia oi moale badina be oi idia hereva henia mai edia hemarai lasi. Stiuden ta ia gwau: “Emu natuna ese drag o sihari kava karadia sikuli ai idia karaia be ia herevalaia neganai, unai oi hoalaia lasi.”
Famili momo edia mauri ia dika dainai, hari inai negai memero kekeni momo be “tamana bona sinana lasi maragidia” ita gwauraia be maoro. (Iobu 24:3; 29:12; Salamo 146:9) Idia durudia diba taudia be Keristani kongregesen lalonai idia noho. Oi durudia diba, a?
Oi Hagoadadia, Do Idia Stadi Bona Edia Maduna Do Idia Huaia
Memero kekeni momo ese sikuli gaukarana idia goadalaia lasi, inai hereva ena matamanai ai herevalaia kekenina Latoya ese ia goadalaia hegeregerena. Do idia stadi totona, namona be haida ese idia hagoadadia momo. Guna New York City ena sikuli naridia oreana ia gunalaia tauna, Joseph Fernandez, ese sibona ena natudia ia gwauraia, ia gwau: “Ruma lalonai stadi negadia ai gwauraia hidi. Buka ai henidia, ai hagoadadia laiberi do idia lao henia loulou, bona ai hadibadia sikuli do idia lao bona sikuli gaukaradia do idia goadalaia be gau badana.”
Sikuli biaguna ma ta ia gwau: “Namona be iseda natudia be buka bona sivarai amo ita gegea ahu, hari ita ese TV, muvini piksa, vidio bona sitoa amo ita gegedia ahu hegeregerena.” Natu ese edia houmwok idia karaia noho lalonai, edia tamadia bona sinadia be reana idia kahirakahira dekenai idia helai diba, bona sibodia edia stadi idia karaia o idia duahiduahi. Unai kara dainai emu natudia idia diba oi ese edukeisini oi laloa bada.
Ruma momo ai TV ese stadi dalana ia koua. Tisa ta ia gwau: “Memero kekeni momo edia lagani be 18 neganai, hora 11,000 be klasrum ai idia haorea vadaeni, bona 22,000 be TV raraia karana ai.” Reana namona be tama sina ese edia natudia idia taravatua TV do idia raraia momo lasi, bona idia sibodia be nega ta ta sibona idia raraia be namo. Danu, oi be emu natudia ida gau ta do umui dibaia hebou dalana oi tahua. Umui duahiduahi hebou. Nega oi atoa, edia houmwok do oi sekea.
Sikuli ai idia ese emu natudia be gaukara momo do idia henidia. Do idia karaia, eiava? Ruma dekenai maduna huaia dalana bema oi hadibadia vadaeni, unai sikuli gaukaradia danu do idia karaia. Gau badana be ruma gaukaradia oi henidia, dina ta ta iboudiai nega korikori ai do idia karaia. Momokani, emu natudia be unai bamona oi hadibaia be mai ena hekwarahi, to unai amo oi ese edia maduna do idia laloa namonamo dalana oi hadibadia. Bema unai dala idia diba lasi, sikuli dekenai bena gabeai edia mauri lalonai do idia kwalimu lasi.
Gau Badana be Stiuden Idia Ura
Sisiba tauna Arthur Kirson ese edukeisini namona abia dalana ena ki ma ta ia gwauraia hedinarai. Matamanai ai herevalaia kekenina, Latoya, be ia ese ia herevalaia, ia gwau: “Ia lau hedavari henia negana ginigunana be kerere badana be ena ruma ai ia vara murinai. Kekeni ena vairana be ta ese ia kakasia vadaeni [ia gwau ena tamana ese]. Lau itaia ia laloa momo gauna tamona be ena sikuli gaukarana.”
Oibe, natu ta be edukeisini namona ia abia totona, gau badana be ia ura bada do ia abia. New York City merona ta ia gwau: “Sikuli ai, hari inai negai stiuden be sibodia edia lalona idia ha-uraia bona idia biagua be namo, namo do idia davaria totona.”
Hegeregere, ena natuna ena edukeisini ia laloa momo hahinena ta be tisa ta ese ia hamaoroa, ia gwau: “Mrs. Smith e, oi laloa momo lasi. Justin be aonega merona dainai, hereva ia toredia kerere be herevana. Ena seketere ese do ia toredia ia dainai.” Herevana mero ta ena aonega be bada herea, to gau badana be ia toretore namonamo diba bona ia duahiduahi namonamo diba—anina be hereva ia haboudia goevagoeva bona ia toredia maoromaoro.
Hoa gauna be inai: Sisiba tauna mai ena ladana bada, Carl Rogers, ia gwau, “Bema ta ia laloa gau ta be anina lasi ia dekenai, ia dibaia toho lasi be namo,” neganai, tisa haida ese unai hereva idia dadaraia lasi. Ena hereva be edena bamona ia kerere? Momokani, natu momo be idia hadibalaidia toho gaudia edia anina namona nega gabena ai be idia lalo-pararalaia lasi. Idia momo ese unai idia lalo-pararalaia lasi ela bona gabeai. Ia hedinarai goevagoeva hari inai negai natu ese edukeisini namona idia tahua goadagoada be namo.
Lagani 14 kekenina ta ladana Cindy, greid 9 ai ia sikuli noho, ese unai kara ia hahedinaraia goevagoeva. Ia gwau: “Sikuli ia ore murinai, lau noho bona tisa lau hereva henidia bona lau dibadia. Edia ura edia stiuden taudia dekenai be lau tahua.” Klas lalonai ia kamonai namonamo, bona ena houmwok ia goadalaia. Stiuden namodia, idia kwalimu noho taudia, be klas lalonai idia kamonai o idia duahiduahi negadiai, idia be vaia pensolo bona pepa idia gaukaralaia, nouti namodia torea totona.
Namona be edukeisini namona ia tahua merona o kekenina ese kara dika taudia edia hebamo ia dadaraia hanaihanai. Cindy ia gwau: “Nega ibounai lau ese kara maoromaoro taudia lau tahua. Hegeregere, sikuli ai haida lau nanadaia, drag ia ania o ia sihari kava kekenina ta ena kara be edena bamona idia laloa. Bema idia gwau, ‘Ena kerere be dahaka?’ lau diba edia hebamo be dika. To bema kekeni ta ia hahedinaraia unai kara ia badulaia momokani bona ia gwau ia ura do ia idau, ia lau abia hidi, dina tubua aniani neganai ia ida do ai helai hebou.”
Momokani, hari inai negai edukeisini namona abia dalana idia koua gaudia be momo. To, bema stiuden bona edia tamadia bona sinadia ese ki idia gaukaralaidia, idia abia diba. Hari ai ese gau ma ta do ai herevalaia; oi ia durua bada diba, edukeisini namona do oi abia totona.
[Box on page 7]
Edia Ura Hagugurua Eiava Biagudia mai Lalokau Ida?
Baibel ia gwau memero kekeni edia ura hagugurua karana ese dika ia havaraia. (Aonega Herevadia 29:21) Albert Shanker, America ena Tisa Edia Orea ena presiden, ese unai ia hamomokania, ia gwau: “Tama sina haida idia laloa edia natudia edia ura hegeregeredia gau iboudiai idia karaia neganai idia kara namo henidia unai. To ita diba unai be kerere.”
Memero bona kekeni momo danu idia diba unai kara be kerere. Lagani gunana ai, Massachusetts ena niuspepa ta ia gwau: “West Springfield ena stiuden taudia 1572, greid 6 ela bona 12 taudia, edia kara idia tahua neganai, idia davaria unai uru taudia momo ese drag idia ania o kekero muramurana idia inua, edia bamodia ese edia lalona idia ania dainai lasi, to ‘edia tamadia bona sinadia ese idia biagudia lasi’ dainai.”
Memero kekeni edia ura idia hagugurua dainai, sihari kava karadia momo idia vara. Momokani, Baibel ia hereva bamona, idia biagudia lasi dainai edia famili ese hemarai idia davaria.—Aonega Herevadia 29:15.
[Box on page 10]
Umui Tama Sina Umui Karaia Diba Karadia
✔ Emui natuna ena sikuli, ena palani, bona ena lalohadai umui abia dae herevadia dekenai umui dibaia.
✔ Emui natuna ena tisa umui dibadia, bona idia ida do umui gaukara hebou dalana namona umui tahua.
✔ Emui natuna ena houmwok umui tahua namonamo. Nega momo ia ida umui duahiduahi hebou.
✔ Emui Natuna umui taravatua, hora hida mo TV do ia raraia, bona edena program sibona.
✔ Umui naria namonamo, emui natuna ese aniani dikana do ia ania bena unai dainai do ia stadi namonamo diba lasi garina.
✔ Umui naria, emui natuna ena mahuta horadia do idia hegeregere. Bema ia taeadi, diba ia abia namonamo diba lasi.
✔ Emui natuna umui durua, tura namodia do ia abia hidi totona.
✔ Iena turana namodia ai umui lao. Lo taudia momo ia tura henia be namo.
Umui Natu Umui Karaia Diba Karadia
✔ Edukeisini amo do oi tahua gaudia bona do oi abia daladia be emu tamana bona sinana ida umui gwauraia hidi. Emu tisa ida umui herevalaia danu.
✔ Emu tisa bona emu tamana bona sinana ida emu subject umui gwauraidia hidi namonamo. Kosi haragadia momo be namo momokani lasi.
✔ Emu tisa ida do umui lalo-namo heheni dalana oi tahua. Edia ura oi dekenai oi tahua. Emu kwalimu bona emu hekwakwanai oi hamaorolaidia.
✔ Klas lalonai oi kamonai namonamo. Gwau-edeede karadia ai oi vareai lasi.
✔ Emu turana oi abidia hidi namonamo. Sikuli ai emu kwalimu idia durua diba o idia koua diba.
✔ Emu houmwok bona gaukara idaudia oi karaia mai emu lalona ibounai ida. Bema heduru oi abia be namo, emu tamana o sinana o lo tauna ma ta oi noia.
[Picture on page 8]
Bema tisa ta ese emu natuna ia maumauraia, oi kamonai mai emu hemataurai ida
[Picture on page 9]
Dina iboudiai emu natuna be sikuli oi nanadailaia