Karoa 36
Hanua Badana Idia Hadikaia Ore
Matahanai 12—Apokalupo 18:1–19:10
Anina: Babulono Badana ia moru bona idia hadikaia ore; Mamoe ena Natuna ena headava idia gwauraia
Hagugurua negana: Lagani 1919 amo ia lao hisihisi bada herea murinai
BABULONO BADANA do ia moru haraga, ena moru do ia dika herea! Tanobada taudia idia noho negana ibounai lalonai iena moru be gau dika herea momokani, bona “hisihisi bada herea . . . Dirava ese tanobada ia karaia nega dekena amo hisihisi unai bamona idia vara lasi ia mai bona harihari, gabeai danu unai bamona ta do ia vara lou lasi” negana do ia matamaia.—Mataio 24:21.
2 Tomadiho koikoi be idaunega amo ia noho. Rara bubua tauna Nimrod ena nega amo ia noho. Nimrod ese Iehova ia dadaraia bona taunimanima ia hagoadaia Babel Kohorona idia haginia totona. Iehova ese unai gwau-edeede taudia edia gado ia haidaudia bona ia hakarohodia tanobada ibounai dekenai, bona Babulono ena tomadiho koikoi idia abia lao. (Genese 10:8-10; 11:4-9) Unai nega amo, politikol basileiadia idia gini bona idia moru, to Babulono tomadihona ia noho nega daudau. Tomadiho karadia edia toana be idauidau, bona ia be tanobada ena tomadiho koikoi ibounai oreana, idia perovetalaia Babulono Badana ai ia lao. Iena kahana badana be Kerisendom. Babulono ena hahediba herevadia bona tomadiho momokani dadaraia “Keristen” tomadihona idia buloa, bona unai amo Kerisendom ia vara. Babulono Badana be nega daudau lalonai ia noho dainai, taunimanima momo idia hamomokania lasi, nega ta ai do ia ore.
3 Unai dainai Apokalupo bukana ese ena moru ia hamomokania be maoro. Nega rua iena moru bena idia hadikaia ore sivaraina ia gwauraia. Ita itaia vadaeni, ia be “ariara hahine badana,” iena politikol turadia ese ia do idia hadikaia ore. (Apokalupo 17:1, 15, 16) To matahanai ma ta lalonai, ita itaia ia be hanua badana. Idaunegai Babulono hanuana ese unai ia laulaulaia.
Babulono Badana Ia Moru
4 Ioane ese iena sivarai ia gwauraia noho, ia gwau: “Inai murinai, aneru ma ta lau itaia, guba dekena amo ia diho mai. Ia be mai ena siahu bada herea, bona iena hairai ese tanobada ibounai ia hadiaria. Ia boiboi badabada, ia gwau, ‘Babulono badana be ia moru vadaeni. Io, unai hanua badana be ia dika vadaeni.’ ” (Apokalupo 18:1, 2a) Hari be nega iharuana Ioane ese unai hereva aneru ta amo ia kamonai. (Apokalupo 14:8 itaia.) To, hari, unai hereva ia gwauraia aneruna ena hairai ese unai hereva ia hamomokania, iena hairai ese tanobada ibounai ia hadiaria! Ia be daika? Lagani handred momo gunanai, peroveta tauna Esekiel ese guba amo ia abia matahanaina ia sivarailaia neganai ia gwau: “Tanobada ia diari [Iehova] ena hairai dainai.” (Esekiela 43:2) Aneru tamona sibona ia diari Iehova ia diari bamona, ia be Lohiabada Iesu, ia be “Dirava ena hairaina ena diari, bona iena toana be Dirava ena toana hegeregerena momokani.” (Heberu 1:3) Lagani 1914 ai, Iesu be guba Pavapavana ai ia lao bona unai nega amo ia be tanobada ia lohiaia, ia be Iehova ena Pavapava bona Hahemaoro Tauna. Unai dainai, ia ese Babulono Badana ena moru sivaraina ia gwauraia be maoro.
5 Unai siahu bada aneruna ese daidia ia gaukaralaidia unai hoa sivaraina be taunimanima dekenai idia harorolaia totona? Unai moru dainai idia roho mauri taudia, horoa taudia oredia tanobada dekenai, Ioane oreana taudia unai, ia gaukaralaidia. Lagani 1914 amo ia lao lagani 1918, Babulono Badana ese unai taudia ia hahisidia bada, to lagani 1918 lalonai Lohiabada Iehova bona ena “[Abraham] gwauhamatana ena gwaukau tauna,” Iesu Keriso, ese “Dirava . . . [ena] orea taudia,” sibodia idia gwauraia Keristen taudia, ia kota henidia guna. Unai dala amo, tomadiho momokani ia dadaraia oreana, Kerisendom, ia kota henia. (Malaki 3:1; 1 Petero 4:17) Tanobada ibounai tuarina ginigunana lalonai Kerisendom be rara dekenai ia kerere bada, bona Iehova ena kamonai witness taudia ia dagedage henidia, bona Babulono hahediba herevadia ia gaukaralaidia. Unai dainai hahemaoro negana lalonai unai gau iboudiai ese Kerisendom idia durua lasi; danu, Babulono Badana ena kahana ma ta ese Dirava ena lalo-namo idia abia lasi.—Isaia 13:1-9 itaia.
6 Unai dainai, lagani 1919 neganai Babulono Badana ia moru vadaeni, bona unai ese dala ia kehoa Dirava ena orea taudia do idia ruhaia bona edia lauma tanona namona dekenai be dina tamona lalonai bamona do idia giroa lou totona. (Isaia 66:8) Lagani 1919 dekenai, Iehova Dirava bona Iesu Keriso, Darauese Badana bona Kurese Badana, ese dala idia hegaegaelaia tomadiho koikoi ese Iehova ena orea taudia do ia guidia noho lasi totona. Dala ia koua noho diba lasi dainai, idia ese Iehova idia hesiai henia diba bona kamonai taudia idia hadibaia diba, ariara hahine bamona oreana, Babulono Badana, do ia ore, bona kahirakahira Iehova ena lohia siahuna do ia kwalimu!—Isaia 45:1-4; Daniela 5:30, 31.
7 Lagani 539 B.C.E. ai, idaunegai hanuana Babulono be Parasa tauna Kurese ena tuari taudia edia vairanai ia moru, to unai neganai hanua idia hadikaia ore lasi. Unai hegeregerena, lagani 1919 ai, Babulono Badana idia hadikaia ore lasi. To Iehova ena matana ai, unai orea ia moru vadaeni. Iehova ia hahemaoro henia vadaeni, bona do ia haorea; unai dainai tomadiho koikoi ese Iehova ena orea taudia ia guidia noho diba lasi. (Luka 9:59, 60 itaia.) Unai taudia idia ruhadia, idia be Biaguna ena hesiai tauna mai ena kamonai bona mai ena kara maoromaoro bamona, lauma aniani be aniani neganai do idia henia totona. Iesu be idia dekenai ia gwau, “Namo herea!” bona idia ia siaia Iehova ena hesiai gaukara do idia goadalaia lou totona.—Mataio 24:45-47; 25:21, 23; Kara 1:8.
8 Lagani tausen haida gunanai, Iehova ese peroveta taudia ma haida ia gaukaralaidia, unai mai anina bada gauna do idia perovetalaia totona. Isaia ese gima tauna ia gwauraia, unai tauna be “leona bamona ia boiboi, ia gwau: ‘Iehova e, gima kohorona dekenai lau gini noho dina iboudiai, bona egu gima gabuna ai lau gini noho hanuaboi iboudiai dekenai.’ ” Bona unai gima tauna ese dahaka ia itaia bona ia be leona bamona dahaka ia gwauraia hedinarai, gari lasi? Inai: “Ia moru vadaeni! Babulono ia moru vadaeni, bona [Iehova] ese iena dirava kaivakukudia ia hamakohia bona tano dekenai ia negea!” (Isaia 21:8, 9) Unai gima tauna ese hari inai negai ia gima noho Ioane oreana taudia ia laulaulaidia. Gima Kohorona magasin bona Baibel gwauraia bukadia ma haida idia gaukaralaia, Babulono Badana ena moru ena sivarai do ia boiboilaia totona.
Babulono Badana Ena Moru Dalana
9 Lagani 539 B.C.E. ai, idaunegai Babulono ia moru, bena unai murinai ia dika ia lao ela bona ia dika momokani. Unai hegeregerena, tanobada tuarina ginigunana ena nega amo tanobada ibounai lalonai Babulono tomadihona ena siahu ia maragi ia lao. Japan dekenai, Shinto pavapavana tomadiho henia karana be tanobada ibounai tuarina iharuana murinai idia taravatua. China dekenai, Komiunis gavamanina sibona ese dubu taudia edia dagi ia henia diba bona ia ese dubu edia gaukara iboudiai ia biagua. Europe ena Protestan not kahana tanodia ai, taunimanima momo herea ese tomadiho idia laloa lasi. Bona Roman Katolik Oreana ia manoka badina tanobada ibounai lalonai Katolik taudia idia parara bona idia hepapahuahu heheni.—Mareko 3:24-26 itaia.
10 Momokani unai kara iboudiai edia anina be ‘Eufrate sinavaina ena ranu ia ore, bona ia kaukau,’ bona kahirakahira tuari taudia ese Babulono Badana do idia dagedage henia. Unai ‘kaukau’ be pope ena hadibaia herevana October 1986 lalonai ia hahedinaraia, ia gwau dubu “ese moni ia noinoilaia lou be namo,” badina iena moni ia hegeregere lasi dainai. (Apokalupo 16:12) Lagani 1919 amo, ia hedinarai goevagoeva Babulono Badana be lauma dalanai ia be tano gagaena bamona, aneru goadana ena hereva hegeregerena, ia gwau: “Lauma dikadia edia noho gabuna dekenai ia halaoa vadaeni. Satani ena lauma dikadia be ia lalonai idia noho. Manu dikadia bona manu dagedagedia be iena ruma lalonai idia noho.” (Apokalupo 18:2b) Nega sisina murinai, tano gagaena korikorina ai do ia lao, hari inai negai Iraq dekenai Babulono hanuana ena senu nadidia idia noho tano gagaena bamona.—Ieremia 50:25-28 itaia.
11 Isaia ese Babulono hanuana ena moru ia sivarailaia neganai, “nanigosi toana lauma dikadia” (se‘i·rimʹ) ia gwauraidia. Isaia ia gwau: “Bona unuseniai tano gagaena noholaia gaudia do idia hekure bona edia ruma be boiboi baimumudia amo do idia honu. Bona unuseniai kokokoko do idia noho, bona nanigosi toana lauma dikadia be unuseniai do idia mavaru.” (Isaia 13:21) Unai siri lalonai demoni korikori ia gwauraidia lasi, to tano gagaena idia noholaia hui bada animal, edia toana dainai idia itaia taudia ese demoni idia laloa. Babulono Badana idia hadikaia murinai, haheitalai dekenai unai bamona animal, bona hodahoda mai bonana dikana (“hodahoda mirona,” NW ) bona manu mirodia idia noho. Unai ese lauma dalanai ia mase ia laulaulaia. Taunimanima dekenai mauri helarona ia henia diba lasi.—Efeso 2:1, 2 itaia.
12 Iena noho dikana be Ieremia ena peroveta herevana bamona, ia gwau: “Iehova ia gwau: ‘Tuari kaia be Kaldea taudia dekenai ia mai bona Babulono noholaia taudia bona iena lohia taudia bona iena aonega taudia dekenai ia mai. . . . Iena ranu idia hadikaia ore, bona do idia ore. Badina ia be kaivakuku tanona, bona edia matahanai ese ia hagaridia dainai taunimanima idia kavakava. Unai dainai tano gagaena dekenai idia noho gaudia be idia boiboi bona uda boromadia ida do idia noho hebou, bona unai hanua lalonai kokokoko do idia noho, bona taunimanima do idia noholaia lou lasi, bona uru iboudiai dekenai do ia noho lasi.’ ” Kaivakuku tomadiho henia karana bona guriguri gwauraia loulou kava karana ese dala idia koua diba lasi, Babulono Badana ese panisi do ia abia, Sodoma bona Gomora ese panisi idia davaria hegeregerena.—Ieremia 50:35-40.
Matabodaga Havaraia Uaina
13 Aneru goadana ese Babulono Badana ena ariara karadia momo ia gwauraia hedinarai, ia gwau: “Badina be bese ibounai ese iena uaina idia inua vadaeni, unai uaina be iena matabodaga karadia.a Tanobada ena king ese mai matabodaga danu ia idia sihari henia vadaeni, bona tanobada ena hoihoi taudia ese Babulono ena lebulebu karadia dekena amo kohu momo idia davaria.” (Apokalupo 18:3) Tanobada besedia iboudiai dekenai iena tomadiho karadia mirodia ia hadibadia. Greek histori toretore tauna Herodotus ia gwau, idaunegai Babulono lalonai, dubu ai idia tomadiho neganai, hahine be sibodia idia henia tau danu idia mahuta hebou totona. Ema bona hari inai negai matabodaga karadia edia laulau kaivakukudia be Angkor Wat, Kampuchea, dekenai idia noho bona Khajuraho, India, dekenai Hindu diravana Vishnu ena laulau ia noho, bona matabodaga karadia edia laulau idia gegea ahu. Lagani 1987 dekenai, bena lagani 1988 ai, tanobada ibounai dekenai taunimanima momo idia hoa dikadika badina United States lalonai, televisen dekenai idia haroro taudia edia kara bodaga sivaraidia idia kamonai dainai. Danu, ia hedinarai pasto bona pris taudia momo be tatau ida bona memero ida idia mahuta hebou. Unai kara iboudiai idia hahedinaraia Kerisendom lalonai sihari kava bona kara bodaga momo idia karaia. To tanobada besedia iboudiai be sihari kava karana dika hereana ta dainai idia moru.
14 Ita itaia vadaeni, tomadiho be politikol gavamanidia ida idia gaukara hebou dainai Hitler ese lohia siahuna Germany lalonai ia abia. Ma tano haida danu ese dika idia davaria, badina tomadiho be gavamani ena gaukara lalonai idia vareai. Hegeregere, Fascist Italy lalonai, February 11, 1929 ai, Mussolini bona Kadinal Gasparri ese Lateran Gwauhamatana idia sainia, bona unai ese Vatican City be gavamani ta ai ia halaoa. Pope Pius Namba 11 ia gwau ia ese “Italy be Dirava dekenai ia henia lou, bona ia ese Dirava be Italy dekenai ia henia lou.” Unai hereva be momokani, a? Lagani 6 murinai, idia vara gaudia mani oi laloa. October 3, 1935 dekenai, Italy tuari oreadia be Abyssinia tanona lalonai idia raka vareai bona gavamani ia gwau unai tano be “dagedage tanona, bona unuseniai hesiai gaukara dekenai taunimanima idia guia noho.” To, daidia idia dagedage? Katolik Oreana ese Mussolini ena dagedage karana ia gwauraia dika, a? Pope ia hereva, to ena hereva edia anina ia gwauraia namonamo lasi, bona iena bisop taudia ese Italy ena tuari oreadia idia hanamoa. Anthony Rhodes be ena buka The Vatican in the Age of the Dictators lalonai ia gwau:
15 “October 19 [1935] dekenai, Udine [Italy] ena Bisop be Dubu Revarevana lalonai ia gwau: ‘Unai kara ena namo o iena dika ita gwauraia be maoro lasi. Ita be Italy taudia bona ita be Keristen taudia dainai iseda maduna be iseda tuari orea taudia ita durua, do idia kwalimu totona.’ Padua ena Bisop be October 21 dekenai ia toretore, ia gwau: ‘Ita be hekwakwanai negana lalonai ita noho dainai, ai ese umui ai noia iseda gavamani taudia bona iseda tuari orea taudia umui abidadama henidia.’ October 24 dekenai, Cremona ena Bisop ese tuari oreadia haida edia pepe ia hahelagaia bona ia gwau: ‘Dirava ese inai tuari taudia do ia hanamoa be namo. Africa tanona dekenai, tano matamatadia bona tano namodia do idia abia Italy taudia be edia aonega amo do idia hanamoa totona. Unai dala amo unai tano dekenai Rome ena kara bona Keristen karadia do idia havaraia. Namona be tanobada ibounai dekenai Italy be Keristen hakaua tauna bamona do ia gini lou.’ ”
16 Abyssinia idia hadikaia momokani, bona Roman Katolik orea gunalaia taudia ese unai kara idia hanamoa. Idia ta ia gwau diba ia be aposetolo Paulo bamona ia karaia, bona ‘taunimanima iboudiai edia rara amo ia goeva,’ a?—Kara 20:26, NW.
17 Germany, Italy bona Abyssinia sibona lasi, to ma tano ta be Babulono Badana ena matabodaga karana dainai dika ia davaria—Spain unai. Lagani 1936 ia lao 1939 lalonai, Spain taudia idia tuari heheni. Unai tuari ena badina ta be Spain ena democratic gavamanina ia ura Roman Katolik Oreana ena siahu ia hamaragia. Katolik Fascist tauna ladana Franco ese gwau-edeede tuari taudia ia gunalaia. Unai tuari idia karaia noho lalonai, ia gwau ia sibona be “Helaga Tuarina Ena Keristen Kapitan Badana.” Gabeai unai dagi ladana ia dadaraia. Spain taudia tausen momo be tuari lalonai idia mase. Unai sibona lasi, to haida idia gwau Franco ena Nationalist pati taudia ese Popular Front taudia 40,000 bona ma haida idia hamasedia, bona Popular Front taudia ese dubu taudia 8,000—fada taudia, pris, bona dubu sisita—idia hamasedia. Bese tamona taudia idia tuari heheni neganai, unai bamona dika idia vara. Unai ese ia hahedinaraia Iesu ena hereva be momokani, ia gwau: “Emu tuari kaia be ena gabu dekenai oi atoa lou, badina be tuari kaia idia abia taudia ibounai be tuari kaia dekenai do idia mase.” (Mataio 26:52) Kerisendom be unai rara bubu karana lalonai ia vareai be dika herea momokani! Iena dubu gunalaia taudia ese ‘edia tuari kaia idia hodoa lasi, tano geia auridia ai idia halaoa’ totona, lasi vaitani!—Isaia 2:4.
Idia Loaloa Hoihoi Taudia
18 “Tanobada ena hoihoi taudia” be daidia? Reana hari inai negai unai taudia do ita gwauraidia bisinesi orea badadia taudia. Ita gwau diba lasi bisinesi karadia namodia idia karaia be ia dika. Baibel ese sisiba namona ia henia bisinesi taudia dekenai, kara gagevagageva, mataganigani, bona unai bamona kara dika do idia karaia garina. (Aonega Herevadia 11:1; Sekaraia 7:9, 10; Iamesi 5:1-5) To kohu momokani davaria dalana be ‘Dirava badinaia karana’ mai lalo-namo ida ita abia. (1 Timoteo 6:6, 17-19) To, Satana ena tanobada taudia ese dala maorodia idia badinaia lasi. Kara gagevagagevadia be momo herea. Tomadiho oreana lalonai, politik oreadia lalonai—bona bisinesi badadia lalonai ia noho danu. Nega haida, niuspepa lalonai idia hahedinaraia haida ese kara dika rohorohodia idia karaia, hegeregere, gavamani taudia badadia ese moni idia henaoa eiava gavamani ena taravatu idia utua bona tuari kohudia idia hoihoilaia hehuni.
19 Lagani ta ta iboudiai lalonai, tanobada ena gavamani idauidau ese K1,000,000,000,000 bona ma haida idia negea tuari kohudia idia hoia totona, to taunimanima milion momo ese mauri durua gaudia idia davaria diba lasi. Unai be dika herea, to tuari kohudia ese inai tanobada ena moni oreadia idia durua bada. April 11, 1987 ai, London ena niuspepa ta, Spectator lalonai, hereva kahana ta lalonai ia gwau: “Bema tuari kohudia havaraia bisinesi bona faktori sibodia ita laloa, idia ese moni gaukara be U.S. taudia 400,000 bona Europe taudia 750,000 idia henia. To hoa gauna be inai, tuari kohudia havaraia gaukarana ia bada daekau, to taunimanima momo lasi idia tahua, unai tuari gaudia ese tano idia naria momokani eiava lasi.” Bomu bona tuari gaudia ma haida idia hoia lao hoia lao tanobada ibounai dekenai, moni bada herea idia abia totona. Idia dekenai idia inai henia diba tanodia ai danu unai tuari gaudia idia hoia lao. Nega ta ai, reana unai bomu be tuari badana lalonai do idia giroa mai, idia hoia lao taudia do idia hamasedia totona. Unai be hoa gauna ta! Unai sibona lasi, to danu, tuari kohudia havaraia bisinesi lalonai kara gagevagageva bada ia vara. Spectator niuspepa ia gwau, United States lalonai, “lagani ta ta iboudiai lalonai Pentagon ese tuari gaudia bona kohudia, mai edia davana K900-milion idia haboioa, bona idia diba lasi unai kohu be edena bamona idia boio.” Unai dainai, Apokalupo bukana lalonai tanobada ena hoihoi taudia edia dika ia gwauraia be hoa gauna lasi!
20 Aneru hairaina ia perovetalaia hegeregerena, tomadiho be bisinesi karadia gagevagagevadia lalodiai idia vareai. Hegeregere, lagani 1982 ai, Vatican ena kara dainai Italy ena banika ta ladana Banco Ambrosiano ia moru. Lagani momo lalonai, lagani 1980 murinai, kota idia karaia, to inai henanadai badana idia haerelaia lasi: Daika ese banika ena moni ia abia? February 1987 ai, Milan ena kota taudia badadia ese oda pepadia idia siaia, pulisi ese Vatican dubu taudia toi idia abia lao totona. Idia ta be America ena bisop badana ta. Kota ese unai taudia ia samanidia, ia gwau unai taudia idia gwau banika ena moni ibounai ia ore, to ia ore lasi. To Vatican ia ura lasi unai taudia do ia siaia lao Milan dekenai. July 1987 ai, Italy ena Apil Kota Badana ese Milan ena kota taudia badadia edia oda pepadia idia kokia, badina gunaguna Vatican bona Italy ena gavamani idia gwauhamata heheni dainai. Unai ia vara neganai, taunimanima momo idia badu.
21 Iesu be bisinesi karadia gagevagagevadia lalonai ia vareai, a? Lasi. Iena tano bona ruma be lasi. Ia be “ena kwarana atoa gabuna lasi.” Iesu be lohia tauna matamatana, taga tauna, ia hamaoroa, ia gwau: “Emu kohu ibounai do oi hoihoilaia, ogogami taudia dekenai do oi harihari henia, guba ena kohu do oi abia. Vadaeni do oi mai, egu murina dekenai do oi raka.” Unai be sisiba namona, badina bema ia badinaia iena lalo-hekwarahi, bisinesi gaudia dainai, do ia kokia. (Luka 9:58; 18:22) To, Babulono tomadihona be dala dikana amo bisinesi oreadia badadia ida idia gaukara hebou. Hegeregere, lagani 1987 ai, niuspepa ta, Albany Times Union, lalonai ia gwau Katolik archdiocese Miami, Florida, U.S.A. ai, ia gwau unai dubu ese iena moni be kampani haida dekenai ia atoa, unai kampani ese niuklia tuari gaudia, muvini piksa dikadia, bona kuku idia karaia.
“Ia Dekena amo Do Umui Raka Siri”
22 Ioane ena hereva gabena idia hahedinaraia unai peroveta hereva be ma dala ta amo do ia guguru. Ia gwau: “Vadaeni gado ta guba dekena amo lau kamonai, ia gwau, ‘Lauegu orea taudia e, ia dekena amo do umui raka siri, ia danu do umui kara dika hebou garina, bona ia danu panisi do umui abia hebou garina!’ ” (Apokalupo 18:4) Idaunegai Babulono ena moru idia perovetalaia Heberu Revarevadia ese inai hahegani, Iehova be iena orea taudia dekenai ia henia herevana, idia gwauraia: “Babulono ena bogaragina amo umui heau siri.” (Ieremia 50:8, 13) Unai hegeregerena, Babulono Badana be kahirakahira do ia ore dainai, Dirava ese iena orea taudia ia hagoadadia ia ena amo idia heau siri totona. Lagani 537 B.C.E. ai, dala ia kehoa Babulono amo idia heau siri totona, unai dainai kamonai Israel taudia idia moale bada. Unai hegeregerena, lagani 1919 ai, Dirava ena orea taudia be Babulono Badana amo idia heau siri dainai idia moale. (Apokalupo 11:11, 12) Bona unai nega amo, ma taunimanima milion momo danu ese Dirava ena hahegani idia badinaia, bona idia heau siri.
23 Babulono Badana amo ita heau siri, inai tanobada ena tomadiho ita rakatania, bona idia amo ita gini siri be gau badana, a? Oibe, badina unai dagedage tomadiho oreana gunana, Babulono Badana, dekenai Dirava ena lalohadai ita badinaia be namo. Dirava ia daradara lasi to ia gwau goevagoeva Babulono Badana be ariara hahine badana. Vadaeni, gado ta guba amo ese unai ariara hahine ena sivarai be Ioane dekenai ia gwauraia noho, ia gwau: “Badina be iena kara dikadia be momo herea momokani, ororo bamona idia daekau lao ela bona guba dekenai. Bona Dirava ese iena kara dikadia do ia laloaboio lasi. Umui ese unai matabodaga hahine ena kara dika do umui laloa, bona iena kara hegeregerena, davana do umui henia. Iena kara dika ena davana do umui henia nega rua. Ia ese uaina auka momokani haida dekenai ia henia. Vadaeni umui ese unai uaina do umui ha-aukaia nega rua. Bona umui henia, do ia inua. Ia ese sibona ia habadaia, bona lebulebu idauidau ia karaia momo. Vadaeni umui ese hisihisi bona tai do umui henia momo, iena lebulebu ia karaia momo hegeregerena. Badina be sibona dekenai ia hereva, ia gwau, ‘Lau be kwini, lauegu helai gabuna badana dekenai lau helai, lau be vabu lasi, lau dekenai be metau ta do ia mai lasi dainai, lau be do lau tai lasi.’ Unai bamona ia laloa dainai, dina tamona lalonai hisihisi idauidau ia dekenai do idia ginidae, gorere, lalohisihisi, bona hitolo bada. Lahi ese do ia araia ore, badina be Lohiabada Dirava, unai lebulebu hahine ia kota henia Diravana be mai ena siahu bada.”—Apokalupo 18:5-8.
24 Hereva aukadia unai! Unai dainai kara idia karaia haraga be gau badana. Ieremia ese Israel taudia ia hagoadaia, kara ta do idia karaia totona, ia gwau: “Babulono bogaragina amo umui heau siri, . . . badina hari dina be Iehova ena dika davana henia dinana. Babulono ena kara ena dika davana ia henia. Egu orea taudia e, iena bogaragina amo umui heau siri, bona umui ta ta ese sibona emui mauri umui tahua bona Iehova ena badu ena siahu amo umui roho mauri.” (Ieremia 51:6, 45) Unai hegeregerena, hari inai negai guba amo ia mai gadona ta ese Dirava ena orea taudia ia hadibadia Babulono Badana amo do idia heau siri, ia danu panisi do idia abia hebou garina. Iehova ena hahemaoro inai tanobada, Babulono Badana ai danu, be hisihisi bamona, bona hari unai hahemaoro idia harorolaia noho. (Apokalupo 8:1–9:21; 16:1-21) Bema idia ura lasi iena hisihisi do idia abia bona ia danu do idia mase, gau badana be Dirava ena orea taudia be tomadiho koikoi amo idia gini siri. Danu, bema unai orea lalonai idia noho, ena kara dika lalonai idia vareai. Anina be ia bamona lauma dalanai idia heudahanai bona “tanobada dekenai idia alaia mase taudia ibounai edia rarana” dekenai be idia kerere.—Apokalupo 18:24; Efeso 5:11; 1 Timoteo 5:22 itaia danu.
25 To, Dirava ena orea taudia be edena bamona Babulono Badana amo idia heau siri diba? Idaunegai Babulono hegeregerena, Iuda taudia ese Babulono hanuana idia rakatania bona laolao aukana idia karaia idia lao Gwauhamata Tanona dekenai. To, edia kara ena anina be unai sibona lasi. Peroveta herevana amo, Isaia be Israel taudia ia hamaorodia, ia gwau: “Umui raka oho, umui raka oho, unai gabu umui rakatania; emui imana be gau mirona ta dekenai umui atoa lasi. Iehova ena dubu gaudia umui huaia taudia, ia bogaragina amo umui raka siri, sibona umui goeva hanaihanai.” (Isaia 52:11) Oibe, gau badana be Babulono tomadiho kara mirodia idia rakatania, Iehova idia tomadiho henia karana do idia hamiroa garina.
26 Aposetolo Paulo be iena revareva Korinto taudia dekenai Isaia ena hereva ia gwauraia lou, ia gwau: “Dirava idia abidadama henia lasi taudia danu do umui hakapua tamona lasi. Badina be edena bamona kara maoromaoro bona kara kerere idia turana diba? Edena bamona diari bona dibura idia noho hebou diba? . . . Unai dainai Lohiabada ma ia hereva, ia gwau, ‘Umui ese idia do umui rakatania, bona idia dekena amo do umui parara. Miro gaudia ibounai dekena amo do umui raka siri.’ ” Unai hahegani idia badinaia totona, Korinto Keristen taudia idia laloa lasi idia ese Korinto hanuana idia rakatania. To, edia tauanina ai, tomadiho koikoi ena dubu mirodia amo idia gini siri, bona lauma dalanai unai kaivakuku tomadiho henia taudia amo idia parara. Lagani 1919 ai, Dirava ena orea taudia be lauma dalana ai Babulono Badana amo idia heau siri. Bema hahediba herevadia bona kara mirodia haida be idia dekenai idia do noho, unai gaudia idia kokia. Unai dala amo, idia be Dirava ena orea goevana bamona ia idia hesiai henia diba.—2 Korinto 6:14-17; 1 Ioane 3:3.
27 Idaunegai Babulono ia moru bona ia ore neganai, iena kara dika ena davana ia abia. “Badina iena hahemaoro ia henia karana be guba dekenai ia daekau lao.” (Ieremia 51:9) Unai hegeregerena, Babulono Badana ena kara dika “be momo herea momokani, ororo bamona idia daekau lao ela bona guba dekenai,” unai dainai Iehova ese unai kara dika ia laloa momo. Ia kara gagevagageva, kaivakuku ia tomadiho henia, ia sihari kava bona ia heudahanai, taunimanima ia dagedage henidia, kohu ia dadia, bona taunimanima ia aladia mase. Idaunegai Babulono ena moru ena badina ta be Iehova ena dubu badana bona ia idia tomadiho henia momokani taudia ia kara dika henidia dainai. (Ieremia 50:8, 14; 51:11, 35, 36) Unai hegeregerena, Babulono Badana ia moru bena do idia hadikaia ore, badina idia hanaia laganidia handred momo lalodiai tomadiho momokani taudia ia kara dika henidia karana ena davana do ia abia. Momokani, Babulono Badana do idia hadikaia ore neganai, “iseda Dirava ena dika davana henia dinana” do ia matamaia.—Isaia 34:8-10; 61:2; Ieremia 50:28.
28 Mose ena Taravatu henunai, bema Israel tauna ta be ena bese tauna amo gau ta ia henaoa, taravatu ia gwau ia henaoa gauna ena davana be nega rua amo do ia karaia, unai tau dekenai do ia henia lou totona. (Esodo 22:1, 4, 7, 9) Babulono Badana do ia hadikaia ore neganai, Iehova ese unai hahemaoro karana do ia badinaia. Babulono Badana ese ena kara dika davana be nega rua amo do ia habadaia. Do ia hebogahisi henia lasi, badina Babulono Badana ese ia kara dika henia taudia ia hebogahisi henidia lasi. Mai ena mataganigani ida, tanobada besedia ia kara dika henidia, “lebulebu idauidau ia karaia momo” diba totona. Do ia taitai bona do ia hisihisi. Idaunegai Babulono ia laloa ia moru diba lasi, lasi vaitani, bona mai heagi ida ia gwau: “Lau be vabu ai do lau lao lasi, bona egu natudia do idia mase lasi.” (Isaia 47:8, 9, 11) Babulono Badana danu ia laloa dika ia davaria diba lasi. To Iehova, “mai ena siahu bada” Diravana, be hahegani ia karaia do idia hadikaia ore, bona unai do idia karaia haraga, “dina tamona lalonai” bamona!
[Footnote]
a New World Translation Reference Bible, futnout.
[Study Questions]
1. Hisihisi bada herea ia matamaia toana be dahaka?
2. Ena be politikol basileiadia idia gini bona idia moru, to edena bamona basileiana ta ia noho nega daudau?
3. Apokalupo bukana be edena bamona ia hamomokania tomadiho koikoi do ia ore?
4. (a) Ioane ese dahaka matahanai ma ia itaia? (b) Edena bamona ita diba aneru be daika, bona dahaka dainai unai aneru ese Babulono Badana ena moru sivaraina ia gwauraia be maoro?
5. (a) Unai aneru ese daidia ia gaukaralaidia, Babulono Badana ena moru sivaraina be taunimanima dekenai idia harorolaia totona? (b) Iesu ese sibona idia gwauraia “Dirava . . . [ena] orea taudia” kota henidia matamaia neganai, Kerisendom ese dahaka ia davaria?
6. Dahaka dainai ita gwau diba Babulono Badana be lagani 1919 ai ia moru vadaeni?
7. (a) Ena be lagani 1919 ai, Babulono Badana idia hadikaia ore lasi, to Iehova ese edena bamona ia lalohadailaia? (b) Lagani 1919 ai, Babulono Badana ia moru neganai, Iehova ena orea taudia dekenai dahaka ia vara?
8. Gima tauna be Isaia 21:8, 9 lalonai, dahaka ia boiboilaia, bona hari inai negai unai gima tauna ese daika ia laulaulaia?
9, 10. (a) Tanobada Ibounai Tuarina Ginigunana ena nega amo Babulono tomadihona ena siahu be edena bamona ia maragi ia lao? (b) Aneru goadana ese Babulono Badana ena moru dikana edena bamona ia gwauraia?
11. Babulono Badana be edena dala ai ia be “lauma dikadia edia noho gabuna dekenai ia halaoa vadaeni” bona ‘hodahoda mirona bona manu dikadia be iena ruma lalonai idia noho’?
12. Edena dala ai Babulono Badana ena noho dikana be Ieremia ena peroveta herevana Ie karoa 50 dekenai bamona?
13. (a) Aneru goadana ese Babulono Badana ena ariara kara badadia edena bamona ia gwauraia? (b) Idaunegai Babulono lalonai, bona Babulono Badana lalonai, dahaka matabodaga karadia momo idia vara?
14-16. (a) Fascist Italy dekenai, tomadiho bona gavamani be lauma dalanai kara bodaga edena bamona idia karaia hebou? (b) Italy be Abyssinia lalonai ia vareai bona ia tuari neganai, Roman Katolik Oreana ena bisop taudia haida be dahaka idia gwau?
17. Spain taudia ese dahaka hisihisi idia abia, badina edia dubu orea taudia ese ‘edia tuari kaia idia hodoa lasi, tano geia auridia ai idia halaoa’ totona?
18. “Tanobada ena hoihoi taudia” be daidia?
19. Tanobada ena bisinesi karadia be edena bamona dainai, Apokalupo bukana ese tanobada ena hoihoi taudia ia gwauraidia dika?
20. Dahaka kara ese ia hahedinaraia tomadiho be bisinesi karadia gagevagagevadia lalonai ia vareai?
21. Edena bamona ita diba Iesu be bisinesi karadia gagevagagevadia lalonai ia vareai lasi, to hari inai negai ita itaia Babulono tomadihona ese dahaka ia karaia?
22. (a) Gado ta guba amo be dahaka ia gwau? (b) Lagani 537 B.C.E. ai, bona lagani 1919 C.E. ai, dahaka dainai Dirava ena orea taudia idia moale?
23. Gado ta guba amo be edena bamona ia hahedinaraia Babulono Badana amo ita heau siri be gau badana?
24. (a) Dirava ena orea taudia be Babulono Badana amo idia heau siri be gau badana, dahaka do idia abia garina? (b) Babulono Badana amo idia heau siri lasi taudia be Babulono Badana ida dahaka kara dika idia karaia hebou?
25. Dirava ena orea taudia be edena bamona idaunegai Babulono amo idia heau siri?
26. Korinto Keristen taudia be edena bamona inai hahegani idia badinaia: ‘Umui ese idia do umui rakatania, bona miro gaudia ibounai dekena amo do umui raka siri’?
27. Dirava ena hahemaoro idaunegai Babulono dekenai bona ena hahemaoro Babulono Badana dekenai be edena bamona idia hegeregere?
28. Iehova ese Babulono Badana ia hahemaoro henia neganai, dahaka hahemaoro karana ia badinaia, bona badina be dahaka?
[Box on page 263]
“King ese . . . Ia Idia Sihari Henia Vadaeni”
Lagani 1800 murinai, Europe ena hoihoi taudia ese hehuni dalana ai opium be China dekenai idia mailaia. March 1939 ai, China ena gavamani taudia ese unai taravatu utua karana idia haorea toho. Britain hoihoi taudia amo maua 20,000 idia abia oho. Unai dainai Britain bona China idia hepapahuahu. Hepapahuahu ia bada ia lao neganai, Protestan misinari taudia ese Britain gavamani idia hagoadaia China do ia tuari henia totona. Edia hereva haida be inai:
“Unai hekwakwanai ese egu kudouna idia hamoalea, badina lau laloa reana England ena gavamani do ia badu, bona mai ena siahu ida Dirava ese dala do ia kehoa Keriso ena Sivarai Namona be China lalonai do ia vareai totona.”—Henrietta Shuck, Southern Baptist misinari ta.
Gabeai, tuari ia vara—ena ladana idia hatoa Opium Tuarina. Misinari taudia be mai edia kudou ibounai ida Britain idia hanamoa inai bamona herevadia amo:
“Lauegu lalohadai be harihari idia vara gaudia be opium dainai eiava England dainai idia vara lasi, to Dirava ena ura dainai, taunimanima edia kara dika edia amo Iena ura China dekenai do ia hagugurua totona, bona China ena dadaraia karana do ia hanaia totona.”—Peter Parker, Congregational Oreana misinari ta.
Congregational Oreana misinari ma ta, Samuel W. Williams, be ma ia gwau: “Idia vara gaudia iboudiai lalonai Dirava ena imana ita itaia diba, bona ita diba momokani, Ia gwau Ia ese tuari kaia be tanobada ai Ia mailaia Tauna be Ia mai vadaeni, Iena inai taudia do Ia haoredia haraga bona Ia sibona ena basileia do Ia haginia totona. Iena inai taudia do Ia hamorudia loulou ela bona Ia ese Maino Lohiana ena siahu Ia haginia.”
China taudia momo idia hamasea neganai, misinari tauna J. Lewis Shuck ia gwau: “Lau laloa Lohiabada ese unai kara . . . ia gaukaralaia, Dirava ena Hereva Momokani idia koua momoru gaudia ia kokia totona.”
Congregational Oreana misinari ta Elijah C. Bridgman be ma ia gwau: “Nega momo Dirava ese gavamani edia siahu ia gaukaralaia, Iena Basileia do ia haginia totona . . . Unai negadiai, taunimanima idia gaukara, to Dirava ese ia hakaudia. Bese iboudiai edia biaguna ese England ia gaukaralaia, China do ia matahakani henia bona do ia hamanaua totona.”—Unai hereva iboudiai be Stuart Creighton Miller ena toretore, “Ends and Means,” 1974 gauna, amo idia abia. Unai hereva be The Missionary Enterprise in China and America bukana, (Harvard Toretorena ta, John K. Fairbank ese ia sekea) lalonai idia printaia.
[Box on page 264]
“Hoihoi Taudia ese . . . Kohu Momo Idia Davaria”
“Lagani 1929 amo ema bona Tanobada Ibounai Tuarina Iharuana idia hamatamaia neganai, [Bernadino] Nogara [Vatican ena moni ia naria tauna] ese Vatican ena moni ia henia bona Vatican ena gaukara taudia ia siaia, Italy ena bisinesi haida lalonai ia gaukaralaia totona. Unai bisinesi haida ese idia hoihoilaia gaudia be paua, telefon, banika, train edia dala, biru gaukara gaudia, semenisi, bona faktori dekenai idia karaia dabua. Unai bisinesi momo amo moni bada idia abia.
“Nogara ese kampani momo ia abia. Idia haida be La Società Italiana della Viscosa, La Supertessile, La Società Meridionale Industrie Tessili, bona La Cisaraion. Unai kampani ibounai be kampani tamona lalonai ia atoa, bona unai kampani matamatana ena ladana ia hatoa CISA-Viscosa. Vatican tauna ta, idia matauraia bada tauna, ladana Baron Francesco Maria Oddasso, ia abia hidi unai kampani matamatana ia biagua totona. Bena, Nogara ese dala ia karaia, Italy ena dabua karaia kampani badana, SNIA-Viscosa, ese unai kampani matamata ia hoia. Gabeai, Vatican ese ena moni momo be SNIA-Viscosa kampani ia henia, bena gabeai, Vatican ese unai kampani ia biagua. Ma gabeai, Baron Oddasso be unai kampani ena vice presiden ai ia lao. Unai ese ia hamomokania, Vatican ese unai kampani ia biagua.
“Unai dala amo Nogara ese dabua karaia bisinesi lalonai ia vareai. Ma dala haida amo, ma bisinesi haida lalonai ia vareai danu, badina ia be mai aonega ida dala ia kehoa. Reana unai tau . . . ese Italy ena bisinesi ma iboudiai ia hereaia badina Italy ena bisinesi ia durua bada dainai . . . Benito Mussolini ia ura henia dikadika basileiana ia haginia diba lasi, to ia ese dala ia kehoa Vatican bona Bernadino Nogara ese ma basileia idauna ta idia haginia totona.”—The Vatican Empire, Nino Lo Bello ese ia torea bukana, rau 71-3.
Unai sivarai ese Babulono Badana bona tanobada ena hoihoi taudia idia gaukara hebou dalana ia haheitalaia. Unai dainai edia bisinesi turana ia ore neganai unai hoihoi taudia do idia taitai be hoa gauna lasi!
[Picture on page 259]
Taunimanima be tanobada ibounai dekenai idia lao neganai, Babulono tomadihona idia abia lao danu
[Pictures on page 261]
Ioane oreana taudia be gima tauna ta bamona, idia haroro, idia gwau Babulono ia moru vadaeni
[Picture on page 266]
Idaunegai Babulono ena senu nadidia ese Babulono Badana do idia hadikaia ore karana idia laulaulaia