Greece—Basileia Badadia Namba 5
Ia heau haraga lepadana mai ena hanina bamona, Alesana be Greece amo ia lasi, bona Asia Maragina (Turkey), Palestine, Aigupito, bona Mede-Parasa basileiana ese ia lohiaia tanodia iboudiai ela bona India hetoana, ia halusidia. Oi ura unai gabu ia halusidia tauna ena sivarai ma haida bona Bible ena hereva ia dekenai oi diba a?
ENA mauri laganidia be 20 sibona neganai, Alesana be Macedon ena pavapavana ai ia lao. Lagani rua murinai, ena tamana Filipo ena palani hegeregerena, Alesana ia lao Parasa taudia tuari henidia totona. Edia tano be dina ia daekau kahanai ia noho. Tuari ia do hadokoa lasi neganai, Alesana ese tano iboudiai ia abia.
Hari tuari ia diba momo tauna ese Asia Maragina, Suria, Palestine, Aigupito, Babulonia, bona Mede-Parasa ese ia biagua tanodia iboudiai ela bona India hetoana, ia halusidia! Idau negai idia noho tuari jeneral iboudiai amo ia be mai ena ladana bada herea, unai dainai hari inai negai ena ladana idia hatoa Alesana Badana.
Nega kwadogina lalonai, Greece be basileia badadia namba 5 ai ia lao—guna idia noho basileia badadia edia bada ia hanaia. Unai be edena bamona ia vara? Unai ena anina be dahaka Dirava ena Hereva dekenai? Ena anina be dahaka oi dekenai?
Bible ese Ia Perovetalaia
Lagani 200 bamona Alesana be siahu ia do abia lasi neganai, Babulono be mai ena siahu bada bona Mede bona Parasa taudia ese siahu idia do abia lasi neganai, Iehova ena peroveta tauna Daniel ese matahanai rua ia abidia; unai matahanai ese tanobada besedia dekenai do idia vara gaudia idia hahedinaraia. Bena, Babulono ia moru murinai, peroveta herevana ma ta ia abia, unai be nega daudau herea murinai do idia vara gaudia edia peroveta herevana. Daniel ese unai peroveta herevadia ia torea. Unai peroveta herevadia, lagani 200 bamona murinai edia anina ia vara matamaia herevadia, ese Alesana bona ena basileia dekenai do idia vara gaudia idia hahedinaraia.
Aneru ese Daniel dekenai dahaka ia hahedinaraia? Ia hahedinarai henia peroveta herevadia be Bible bukana Daniel lalonai oi duahidia diba. Unai buka be lagani 536 B.C.E. bamona lalonai ia torea. Daniel ese ia itaia gaudia haida, mai anina basileia badadia namba 5, Greece dekenai gaudia, be inai:
Peroveta matahanaina ginigunana lalonai, ia heau haraga diba lepadana ese Greece ia laulaulaia. “Manu ena hanidia 4 be ena doruna ai. . . . Bona lohia siahuna idia henia.”—Daniel 7:6.
Peroveta matahanaina iharuana lalonai, nani maruanena ia itaia, “dina ia diho [west] kahana amo ia mai, tanobada ibounai ia hanaia, tano ia moia kau lasi,” ia heau haraga dainai. Ia mai, mamoe maruanena mai ena doana rua dekenai. Aneru ia gwau, unai mamoe maruanena ena anina be “Media bona Parasa edia pavapava.” Nani maruanena ese “mamoe maruanena ia botaia mase, bona ena doana rua ia hamakohidia.” Aneru ese Daniel ia hamaoroa, ia gwau: “Huina bada nani maruanena anina be Greece ena pavapava.”—Daniel 8:5-8, 20, 21.
Peroveta matahanaina ihatoina lalonai, aneru ese Daniel ia hamaoroa Parasa ena pavapava “ese taunimanima iboudiai edia lalona do ia ania, Greece [Helene] basileiana do idia hadikaia. Bena pavapava mai ena siahu ta do ia tore isi; do ia lohia mai ena siahu bada ida, bona ena ura hegeregerena ai do ia karaia.”—Daniel 11:2, 3.
Daniel ese ia itaia gaudia edia anina be dahaka? Aneru ese Daniel dekenai ia gwauraia gaudia be idia vara momokani a? Namona be unai ita tahua.
Peroveta Herevadia Idia Guguru
April huana bamona, lagani 334 B.C.E. ai, Alesana mai ena tuari taudia, aena dekenai idia raka taudia 30,000 bona hosi dekenai idia gui taudia 5,000, ida be Dardanelles (ladana gunana Hellespont) ai, Asia tanona dekenai idia raka vareai. Ia heau haraga diba lepadana mai ena hanidia 4 eiava ia heau neganai tano ia moia kau lasi nanina bamona, Parasa ese ia lohiaia tanodia iboudiai ia abidia iena. Unai tano edia bada ese sibona ena basileia tanona ena bada be nega 50 amo ia hanaia! “Do ia lohia mai ena siahu bada ida, bona ena ura hegeregerena ai do ia karaia,” a? Idia vara gaudia ese unai henanadai idia haerelaia.
Asia Maragina (hari ena ladana be Turkey) ena lahara (northwest) kahanai, Granicus Sinavaina dekenai, Alesana ese Parasa taudia ia halusidia, ena nega ginigunana unai. January huana bamona lalonai Asia Maragina ena dina ia diho kahana ia abia iena. October huana bamona lalonai, Issus, Asia Maragina ena laurabada (southeast) kahana ai, Parasa ena tuari taudia 500,000 bamona ia halusidia, bona Parasa ena pavapava badana, Darauese Ihatoina, ese ena ruma bese ia heautanidia, Alesana ena siahu henunai idia noho totona.
Alesana ese idia heau mauri Parasa taudia ia gavadia lasi, to diho kahana dekenai ia lao, Parasa taudia edia lagatoi atoa gabudia, Mediterranean (Davara Badana) konena dekenai, abidia totona. Motumotu ta ena siti, Turo, ese hua 7 lalodiai Alesana ia koua. Bena, Alesana ese tanobada ai Nebukadnesara ese ia hadikaia sitina ena nadi bona tano ia gaukaralaia, davara dekenai dala ta ia karaia motumotu ena siti dekenai lao totona. Unai dala ena kahana ta ia do noho. Unai ese Esekiel ena peroveta herevana, Turo ena tano be davara lalonai do idia negea herevana, ia hamomokania.—Esekiel 26:4, 12.
Ierusalem ese sibona na Alesana ena imana ai ia atoa kau dainai ia tuari henidia lasi, to diho kahanai ia lao, Gasa ia abia iena bona Aigupito ia lohiaia bona unuseniai ‘ena ura hegeregerena ia karaia.’ Aigupito ai idia noho taudia idia abia dae edia hahemauri tauna bamona. Memefisi ai, Alesana ese edia dirava Apis, ena toana be boromakau maruanena bamona, dekenai boubou ia karaia. Unai kara ese Aigupito edia hahelaga taudia ia hamoaledia. Ia ese siti ta, ladana Alesandria ia haginia. Gabeai, ia be diba tahua gabuna ai ia lao, Atena bamona.
Alesana ena tamana Filipo ena palani iboudiai idia guguru, to Alesana ese ena gaukara ia do haorea lasi. Ia heau haraga diba nani maruanena ta bamona, Alesana ia giroa, totodae (northeast) kahana dekenai ia lao, Palestine ia hanaia ia lao ela bona Tigris Sinavaina. Unuseniai, Gaugamela, Asuria ena siti badana gunana Nineve kahirakahira dekenai, lagani 331 B.C.E. ai, Parasa taudia ia tuari henidia. Alesana ena tuari taudia 47,000 ese Parasa tuari taudia 1,000,000 idia halusidia. Darauese Ihatoina ia heau mauri, to gabeai sibona ena bese taudia ese idia alaia mase.
Alesana ia kwalimu dainai, ia lao diho kahana dekenai bona Parasa ena siti badana Babulono ia abia. Danu, Susa bona Persepolis ia noholaidia, Parasa ena dava bada kohuna ia abia bona Xerxes ena ruma badana ia gabua. Gabeai, siti badana, Ekebatana ia abia danu. Hari kwalimu tauna ia kara haraga bona Parasa ese ia lohiaia tanodia oredia mairiveina (east) kahanai ela bona Indus Sinavaina, Pakistan (hari ladana be unai) dekenai ia abidia. Momokani, Greece be Bible ese ia gwauraia basileia badadia namba 5 ai ia lao.
Alesana ese tano momo ia biagua dainai, unai tano taudia ese Greek gado bona Greece taudia edia kara idia dibaia. Greece taudia ese unai tano matamatadia idia noholaidia dainai, unai negai bese idauidau taudia idia herevahereva heheni neganai, Koine Greek gado ai idia herevahereva. Gabeai, Bible ena Keristen Greek Revarevadia idia torea neganai, Koine Greek gado ai idia torea.
Alesana ena Basileia Ia Parara
Alesana ia ura Babulono do ia haginia lou bona ena basileia ena siti badana ai do ia halaoa. To unai bamona ia vara lasi. Peroveta herevadia idia gwau, unai huina bada nani maruanena be mai ena doana tamona. Aneru ese unai nani ia gwauraia Daniel dekenai, ia gwau:
“Unai nani maruanena ia heagi bada herea; to ia goada vaitani neganai, maoromaoro iena doana ia makohia bona ena gabu dekenai doana hani idia vara, guba ena lai hani edia gabu dekenai. . . . Huina bada nani maruanena anina be Greece ena pavapava; bona ena matana padadiai ia noho doana badana anina be pavapava gunana. Bona unai doana ia makohia bena iena gabu dekenai hani idia tubu anina be iena bese ena amo basileia hani do idia gini, to iena siahu hegeregerena lasi.”—Daniel 8:8, 21, 22.
“Do ia tore isi murinai, ena basileia do ia makohi bona do ia haria, guba ena lai 4-osi dekenai, to iena garana do idia abia lasi, bona ta ese do ia lohiaia lasi mai siahuna ida, iena lohia siahuna hegeregerena; badina be ena basileia do idia kokia oho, idaudia haida ese do idia abia, idia lasi.”—Daniel 11:4.
Bible ena peroveta herevana hegeregerena, nega sisina sibona lalonai Alesana ese basileia badana ia lohiaia. Ia kwalimu loulou, to iena mauri laganidia be 32 neganai, Alesana ena kwalimu negadia idia doko. Aria ia karaia, ia aniani bona ia inuinu kekero noho, bena maleria gorerena ia abia, bena lagani 323 B.C.E. ai, Babulono ai, ia mase haraga. Ena mase tauanina idia laohaia Aigupito dekenai bona Alesandria ai, gara gabuna ai idia atoa. “Doana badana anina be pavapava gunana” ia makohi unai. Unai murinai dahaka ia vara ena basileia dekenai?
Peroveta herevana ia gwau, ena basileia do idia haria, “to iena garana do idia abia lasi.” Alesana ena tadina Filipo Arrhidaeus, aonega lasi tauna unai, be nega sisina lalonai ia lohia, bena idia alaia mase. Alesana ena natuna korikorina, Alesana (Allou) bona ena ariara natuna, Heracles (Hercules) danu idia alaia mase. Unai dainai Alesana Badana, rara bada bubua tauna badana, ena garana idia mase ore.
Peroveta herevana ma ta be, “iena bese ena amo basileia hani do idia gini, to iena siahu hegeregerena lasi,” bona iena basileia “do ia haria, guba ena lai 4-osi dekenai, to . . . ta ese do ia lohiaia lasi mai siahuna ida, iena lohia siahuna hegeregerena.” Unai be momokani ia vara a?
Gabeai, Alesana ena basileia idia haria, iena jeneral 4 dekenai; idia be (1) Jeneral Cassander—Makedonia bona Greece; (2) Jeneral Lysimachus—Asia Maragina bona Thrace, Europe ai; (3) Jeneral Seleucus Nicator—Babulonia, Media, Suria, Parasa bona mairiveina kahanai idia noho provinsi ela bona Indus Sinavaina; (4) Jeneral Ptolemy Lagus—Aigupito, Lybia, Palestine. Bible ena peroveta herevana hegeregerena, Alesana ena basileia badana amo Helene o Greece basileiadia 4 idia vara.
Idia amo ia noho daudau basileiana be Ptolemy ena basileia Aigupito ai. Lagani 30 B.C.E. ai, Roma ese unai basileia ia halusia, bena Roma ese Greece ena gabu ia abia, basileia badadia namba 6 ai ia lao unai.
Vaira Neganai Taunimanima ese Namo Do Davaria Diba
Taunimanima idia dagedage henidia basileiadia be do idia noho ela bona hanaihanai a? Lasi, badina Bible ia gwau ita be unai bamona basileiadia ginigabena ena nega dokona ai ita noho.—Apokalupo 17:10.
Unai dagedage gaudia bamona basileiadia ia itaia murinai, Daniel ese gau idauna ta ia itaia. Matahanai amo guba ia itaia, unuseniai “Gauka,” Dirava unai, ese Basileia ia henia, tanobada lohia tauna ta dekenai lasi, to “taunimanima ena natuna bamona” tauna—ia toreisi lou vadaeni bona guba ai ia noho tauna, Iesu Keriso—dekenai!—Daniel 7:9, 10, 13.
Unai be idau vaitani, ani? Guba Basileiana bona ena lohia siahuna be tanobada ena tuari pavapavadia gunadia amo do ia idau vaitani. Daniel ese guba lalonai ia noho “taunimanima ena natuna bamona” tauna be inai bamona ia herevalaia; ia gwau: “Bena lohia siahuna ia henia, bona hairai bona basileia danu, bese idauidau bona basileia idauidau bona gado idauidau iboudiai ese iena hesiai gaukara do idia karaia totona. Iena lohia siahuna be noho hanaihanai siahuna, do ia ore lasi gauna, bona ena basileia danu ta ese do ia hadikaia ore lasi.” (Daniel 7:14) Unai Basileia ese maino bona kara maoromaoro do ia havaraia.—Isaia 9:6, 7.
Taunimanima edia mataganigani bona dagedage lohia karana ita laloa lou neganai, ita moale diba badina ita diba hari guba Basileiana ia gini vadaeni bona kahirakahira tanobada ibounai do ia lohiaia mai kara maoromaorona ida!—Apokalupo 12:10, 12.
“Badina matahanai be ena nega korikori ia naria noho, bona dokona dekenai ia heau lao noho, bona do ia leiti lasi. Ena be ia mai metairametaira, to oi naria noho; badina do ia vara momokani. Nega korikori dekenai do ia vara.”—Habakuku 2:3.
[Map on page 26]
(For fully formatted text, see publication)
Alesana ese ia lohiaia tanodia
Pela
Sadi
Issus
Damasko
Turo
Ierusalem
Alesandria
Memefisi
Tebese
Eufrate Sinavaina
Tigris Sinavaina
Gaugamela
Babulono
Ekebatana
Susa
Persepolis
Alesandria Eskate
Taxila
Indus Sinavaina
[Map on page 28]
(For fully formatted text, see publication)
Alesana ena basileia ena kahana 4
Davara Badana
CASSANDER
Pela
LYSIMACHUS
Lysimachia
PTOLEMY LAGUS
Alesandria
SELEUCUS NICATOR
Antioka
Seleukia
[Picture on page 27]
Alesandria kahirakahira ia noho konena hari inai negai
[Credit Line]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.