Tanobada Matamatana Ita Abia be Namo
OI KAHIRAKAHIRA dekenai idia noho gaudia oi itaia namonamo. Oi itaia gaudia oi ura henia, a?
Reana oiemu ruma be namo bona idia naria namonamo gabu namona ta dekenai ia noho. Reana oiemu moni gaukara ena davana be bada bona unai gaukara oi ura henia danu. Danu, reana oi bona emu lalokau taudia emui tauanina idia goada, umui gorere lasi. Vadaeni, reana oi laloa oiemu noho be namo bona oi moale.
To ma gabu haida oi laloa, hegeregere emu tano ena gabu ma haida bona idau tanodia. Tanobada ibounai oi laloa. Oi itaia toana ia namo, a? Moale, maino bona noho namo idia noho momokani, a?
Lagani 1900 murinai, taunimanima haida idia gwau hari iseda nega ai saiens karana ese gorere badadia iboudiai do ia haorea, aniani momo be taunimanima iboudiai do ia henidia, tanobada do ia durua, bona maino negana do ia havaraia. To momokani dahaka ia vara?
Ia hedinarai goevagoeva iseda planeti dekenai maino be lasi. Michael Renner be State of the World 1990 pepana dekenai ia gwau: “Bible ena nega amo, taunimanima idia hagoadaia tuari kaia be tano geia gaudia ai idia halaoa. Hari unai sisiba idia badinaia be gau badana. Mai edia goada ida, gavamani ese tuari gaudia momo idia tahua, bona unai dainai tanobada taudia idia ore gwauraia.”
Ripoti momo idia gwau taunimanima idia hepapahuahu bona tanobada ibounai dekenai tuari ese tano momo idia hadikaia. Orea ta ia gwau lagani 1988 lalonai tuari 22 idia do karaia noho.a Unai tuari lalonai taunimanima hida idia mase? St. Louis Post-Dispatch niuspepa ia gwau, lagani 1989 do lasi neganai “taunimanima 4,645,000 be 1988 lalonai tuaridia dekenai idia mase. Unai taudia 100 100 iboudiai amo 76 76 be tuari taudia lasi.”
Hari inai negai tanobada dekenai idia vara gaudia idia hahedinaraia gabeai tanobada mainona do ia mai, a? California, U.S.A. ena niuspepa ta, San Jose Mercury News, ena hereva ta lalonai ia gwau: “Taunimanima haida idia gwau kahirakahira Cold War do ia ore bona maino do idia haginia lou. To unai hereva be maoro lasi. Third World lalonai, tuari idia karaia noho, bona dala idia davaria lasi unai tuari idia hadokoa totona. Unai tuari be tanobada ena tuari hehunidia. Unai hepapahuahu lalonai gavamani ese sibona edia bese taudia idia dagedage henidia: tano dainai, tomadiho dainai, kopina bona iduhu idauidau dainai, politikol siahu dainai, bona drag dainai, taunimanima idia tuari heheni bona rara idia bubua. . . . Horn of Africa amo ela bona Southeast Asia, tuari dainai taunimanima milion milion ese edia ruma idia heautania. Uma aniani idia hadoa lasi, kliniki idia dagedage henia, boromakau, mamoe bona unai bamona animal idia hadikaia, edia natudia edia vairanai taunimanima idia hamasea, mauri lagani 10 memerodia idia doria kohu idia huaia totona bena gabeai tuari taudia ai idia lao totona, bona kekeni matamatadia idia hadikaia. Taunimanima momo ese unai tano idia laloaboio. Unai tano lalonai tuari ese gau momo bona taunimanima edia mauri dalana idia hadikaia, bona reana unai bese taudia do idia namo lou momokani lasi. . . . Diba tahua taudia idia gwau lagani 1980 ia lao 1989 lalonai tuari be momo herea; idau nega amo ema bona 1980, lagani 10 lalonai idia vara tuaridia edia namba be unai bamona ia bada lasi.”
Maino idia tahua totona, haida be taga tanodia ai idia heau lao, to idia davaria dagedage kara dika taudia ese edia maino idia hadikaia. Magasin ta, U.S.News & World Report, lalonai ia gwau: “Ena be haida idia gwau [United States] dekenai kara dikadia do idia ore, to lagani 1980 ia lao 1989 lalonai kara dikadia idia bada noho. Lagani tamona lalonai, kara dikadia badadia, hegeregere ala-ala, taunimanima botaia dikadika bona ruma makohia karadia, iboudiai be 8.1 milion. . . . Gau dikana be inai: Rara bubua karana be gabu momo dekenai idia karaia, bona taunimanima idia diba lasi edena negai unai kara do idia vara. Goada lasi taudia idia dagedage henia momo. U.S. Bureau of Justice Statistics ia gwau bema kara dikadia idia bada daekau noho hari idia bada daekau hegeregerena, reana mauri lagani 12 idia abia memero kekenidia 100 100 iboudiai amo, kara dika taudia ese 83 83 do idia hadikaia o do idia hadikaia toho. . . . Reana kara dika taudia ese panisi idia abia lasi bona panisi idia abia haraga lasi. United States dekenai, kara dika badadia 5 5 iboudiai amo polisi taudia ese tamona tamona idia karaia taudia idia davaria.” Tanobada ibounai lalonai unai bamona ia vara. UN General Assembly ia gwau, “tano momo lalonai kara dikadia idia bada daekau bona idia dika herea idia lao danu.”
To bema harihari tuari iboudiai, tuari gaudia iboudiai bona kara dikadia iboudiai be tanobada amo idia kokia diba, mauri idia do hadikaia diba. Worldwatch Institute oreana be edia ripoti State of the World 1990 lalonai idia gwau: “Ogogami badana, daihanai goreredia, bona ogogami tanodia dekenai idia noho taudia milion momo edia mauri idia dika badina duahiduahi idia diba lasi dainai. Tanobada idia hadikaia noho dainai, taunimanima iboudiai—taga bona ogogami taudia, tuari gaudia momo bona tuari gaudia lasi besedia—ese dika badadia idia davaria diba.”
Oibe, taunimanima iboudiai edia mauri idia durua gaudia idia hadikaia noho. Toretore tauna Paul Hoffman be Discover magasin lalonai ia gwau: “Tanobada ibounai ena toana ia dika, [lagani 1970 ai] ena toana be unai bamona ia dika lasi. Momoru gabudia idia honu momokani dainai momoru idia bubua diho. Hodahoda dikadia ese tanobada ataiai ia noho hodahodana idia hasiahua. Tanobada planeti ena ozone hodahodana ia maragi ia lao. Tano gagaedia idia bada idia lao, bona uda gabudia idia maragi idia lao. Hora ta ta iboudiai lalonai tubutubu gaudia bona animal besedia idauidau 17 idia ore momokani.”
Unai sibona lasi, to tano bona ranu idia hamiroa noho dainai dika idia davaria. Danu, tanobada taudia edia namba ia bada daekau, bona unai dainai uma tanodia dekenai ruma momo idia haginia eiava semenisi idia atoa; unai dala amo animal bona tubutubu gaudia edia bese ma haida idia ore. Oi laloa ita inua diba ranuna ia noho gabudia be momo lasi bona edia namba ia diho lao bona medu dekenai muramura dikana ia noho. Hodahoda ia miro bona momoru dekenai muramura dikana ia noho dainai, taunimanima edia tauanina idia gorere diba. Unai gau iboudiai edia anina be tanobada taudia ese dika do idia davaria. Herevana ita be daika o ita be edeseniai ita noho, to gau badana be hodahoda, aniani, ranu bona tano gaudia ita abia, ita mauri noho totona. Bona gau badana be unai gau ita abia neganai idia miro lasi bona taunimanima totona idia hegeregere. State of the World 1990 ripotina lalonai ia gwau: “Ogogami taudia dekenai lagani 1980 ia lao 1989 be lagani dikadia; unai negai, edia aniani ia hegeregere lasi bona mase taudia edia namba ia bada daekau.”
Unai dala idauidau amo tanobada taudia ese dika idia davaria diba dainai, daika ia gwau diba tanobada matamatana ita abia be gau badana lasi? To unai ia vara momokani diba, a? Unai bamona tanobada be edena gabu amo ia mai diba? Dahaka hekwakwanai idia hanaia guna be namo, inai tanobada be gabu namona bona mauri namo gabuna ai ia lao totona? Mani ita itaia.
[Footnotes]
a “Tuari” ena anina be inai bamona idia gwauraia: gavamani tamona o gavamani haida be unai tuari lalonai idia vareai bona lagani ta ta iboudiai taunimanima 1,000 idia mase.
[Picture Credit Line on page 4]
WHO photo by P. Almasy