“To Ia Marere!”
“BUKA HELAGA ese guba ia heau dalana ia herevalaia lasi, to ia ese guba lao henia dalana ia herevalaia.” Unai hereva be, 1500 C.E. murina laganidiai ia noho aonega bada Italy tauna Galileo Galilei ese ia gwauraia. Unai bamona lalohadai ia abia dae dainai Roma Katolik Dubu ida ia hepapahuahu bona idia hamaoroa do idia hahisia eiava dibura ai do idia atoa. Lagani 350 bamona murinai, dubu ese Galileo idia kara henia karana idia laloa lou. Galileo ena nega ai ia vara karana be idia gwauraia “gau ibounai idia vara edia anina korikori tahua karana bona dubu edia hahediba hereva abia dae karana idia hepapahuahulaia.”
Hari inai nega ai hereva momokani idia tahua taudia be Galileo ena haheitalai amo lalo-parara idia abia diba. To dahaka dainai unai bamona hepapahuahu ia vara? Unai henanadai haerelaia totona namona be ita ese unai nega ai saiens taudia idia abia dae lalohadaidia ita itaia.
Lagani 1550 C.E. murina laganidia lalodiai, tanobada taudia idia laloa gau ibounai ese tanobada idia gegea, anina be, tanobada be guba gaudia edia heau gabuna ena bogaragi momokani ai ia noho. Idia laloa ma planet [iseda tanobada bamona hisiu 8] iboudiai be tanobada idia gegea. Ena be unai lalohadai ena anina korikori be idia tahua namonamo lasi, to taunimanima ibounai ese unai lalohadai idia abia dae sibona. Oibe, saiens mai ena “daradara havaraia lalohadaidia” bona tomadiho be nega tamona idia gaukara hebou.
Galileo be unai nega lalonai lagani 1564 ai ia vara, Pisa hanua, Italy dekenai. Ena tamana ia ura ena natuna ese gorere hanamoa sikuli ia karaia, to mero ena lalona be henanadai idauidau ai ia honu bona ia ese mathematics [numera edia gaukara idauidau stadilaia karana] ia ura henia dikadika. Gabeai, saiens ena hahediba tauna badana ai ia lao neganai, ia ese gau idauidau edia marere eiava heau bona doko dalana ena anina haida ia davaria. Holland taudia edia telescope [kamera bamona masini ese matana kavakava dekenai ita itaia diba lasi daudau momokani gaudia ia hakahikahia momokani] ginigunadia edia sivarai ia kamonai neganai, ia ese ma mai ena goada bada gauna ta ia karaia. Galileo ese ena telescope ia giroa lao atai kahana dekenai bona guba dekenai ia itaia gaudia be ena buka ginigunana, ladana Sidereus Nuncius (Hisiu Gwaukau Tauna), lalonai ia torea. Unai neganai ia ese hua ibounai 4 ia itaia planet ladana Jupiter idia gegea bona unai be nega ginigunana taunimanima ta ese unai ia itaia. Lagani 1611 ai Jesuit oreana ta ladana Collegio Romano (Roma ena College) ese ia idia boiria badina idia ura Galileo ese ena diba matamata ia hahedinaraia idia dekenai. Idia ese Galileo idia matauraia bada bona unai dainai idia ese hebou ta idia karaia, bona unai hebou dekenai Galileo ese ia gwauraia hedinarai gaudia idia herevalaia.
Dubu ese Idia Dadaraia Hahediba
Galileo be Roma ia do rakatania lasi neganai, Jesuit dubu ena siahu bada tauna ta ladana Cardinal Ballarmine ese kota ta ia haginia Galileo ena hahediba hereva idia tahua totona. Galileo be ia abia dae, gau ibounai edia vara dalana be mai ena taravatu idauidau bona bema taunimanima ese idia tahua namonamo neganai, do idia davaria diba. Katolik Dubu ese unai lalohadai idia dadaraia momokani.
Oibe, unai nega ai guba ai idia noho gaudia stadilaia taudia haida ese Galileo ena lalohadai idia abia dae lasi. Idia gwau unai telescope ena goada ese mata ena goada ia hanaia diba lasi bona idia gwau unai masini matamata ese gau momokanidia ia hahedinaraia lasi. Pris tauna ta ia gwau unai telescope ai hisiu idia itaia be Galileo ese telescope ena galasi lalonai ia atoa! Galileo ese unai masini amo hua latanai ororo ia itaia neganai ia diba maoromaoro guba ai idia noho gaudia ibounai be idia kuborukuboru lasi. To pris tauna Clavius ia gwau hua be crystal [galasi bamona nadina] ta lalonai ia helai, unai dainai, ena be ta ese ororo ia itaia diba, to hua ena toana be ia kuborukuboru sibona! “Unai lalohadai,” Galileo ia gwau, “be mai ena hairai bada, to anina momokani be ia noho lasi.”
Galileo ia gwau gau ibounai edia vara dalana be buka ta bamona, bona ia ura dikadika unai buka ia duahia. Unai ura dainai ia lao bona Poland ena guba gaudia stadilaia tauna, ladana Nicolaus Copernicus ena gaukara tahua totona. Lagani 1543 ai, Copernicus ese buka ta ia halasia bona unai buka lalonai ia gwau tanobada ese dina ia gegea. Galileo ese unai hereva ia hamomokania. To madi, unai kara dainai saiens, politik bona dubu taudia ese Galileo idia dadaraia momokani.
Ena be Katolik Dubu ese Copernicus ia davaria gaudia idia gaukaralaia edia dina badadia, hegeregere Easter, idia makaia totona, to idia ese Copernicus ena lalohadai idia abia dae lasi. Dubu biagudia ese Aristotle ena lalohadai sibona idia abia dae. Aristotle ia gwau tanobada be guba ibounai ena bogaragina bona gau ibounai be tanobada idia gegea. Galileo ena lalohadai matamatadia ese idia edia diba bona siahu ia tohoa.
Ena be Europe ena saiens taudia idauidau ese dala idia tahua Copernicus ena hereva hamomokania totona, to idia ese saiens taudia sibona dekenai unai lalohadai idia herevalaia, ma haida dekenai idia kikilaia lasi. Unai dainai Katolik Dubu amo dagedage idia davaria lasi. Galileo be Latin gado ai ia toretore lasi to taunimanima ese idia manadalaia Italy gado ai ia toretore, bena unai dainai momo ese iena lalohadai matamatana idia diba. Dubu gunalaia taudia idia gwau Galileo ese idia edia siahu ia matauraia lasi sibona to Dirava ena Hereva danu ia hakoikoia.
Ia be Saiens Bukana Lasi
Bema ta ese guba bona tanobada ibounai ena vara dalana ia tahua neganai, unai anina be Dirava ena Hereva ia tohoa lasi. Unai Hereva idia stadilaia taudia idia diba Buka Helaga be saiens ena diba tahua buka lasi, to ena lalonai bema ia ese saiens gaudia ia herevalaia neganai, ena hereva be ia momokani sibona. Buka Helaga be saiens hahedibalaia totona idia torea lasi, to idia torea ena badina korikori be taunimanima be lauma dalana ai do idia tubu totona. (2 Timoteo 3:16, 17) Galileo danu unai bamona ia lalohadai. Ia gwau lalo-parara ena gado be rua: saiens ena hadibaia hereva idauidau bona lauma helaga ese ia rohedia taudia edia toretore. Inai bamona ia torea: “Siri torea neganai . . . namona be taunimanima ibounai do idia lalo-parara totona idia kamonai momo lasi gaudia (hegeregere hereva idauidau edia anina) momo ita torea.”
Unai bamona haheitalai momo be Buka Helaga ai ita davaria diba. Hegeregere, Iobu 38:6 lalonai, Buka Helaga ia gwau tanobada be mai ena “du” bona “kona nadi”. Haida ese inai siri idia duahia neganai idia gwau tanobada be gau ta ai ia gini o kamokau bamona. Unai hereva ena anina be tanobada be unai bamona ia noho lasi, to ena anina be Gau Ibounai Ia Karaia Tauna, Iehova, ena gau karaia dalana be ruma karaia dalana danu idia hahegeregerea.
Taunimanima haida edia mauri sivarai ia torea tauna, L. Geymonat ese ia torea buka ladana, Galileo Galilei, lalonai inai bamona ia gwau: “Idia lalo-parara namonamo lasi Buka Helaga stadilaia taudia ese Buka Helaga dainai saiens ena hereva idia abiadae lasi neganai idia ese Buka Helaga idia gorea bamona.” Momo be sibona edia hekokoroku dainai unai bamona idia karaia. Haida ese Galileo ena gaukara tahua namonamo totona leta ta idia siaia lao Holy Office dekenai.
February 19, 1616, Katolik tomadiho stadilaia taudia edia vairanai lalohadai rua idia hedinaraia: (1) “gau ibounai be dina idia gegea” bona (2) “gau ibounai be tanobada idia gegea lasi.” February 24 ai hebou ai idia hamomokania unai lalohadai rua be idia kavakava bona unai be tau tamona sibona ena lalohadai. Galileo idia taravatua unai lalohadai rua do ia hahedibalaia lou lasi bona do ia negea momokani.
Galileo be dala iboudia amo idia koua momokani. Katolik dubu sibona ese ia idia dadaraia lasi to ena turana iboudiai danu be dala lasi ia idia durua totona. To ia ese ma gau haida edia vara anina ia tahua goadagoada. Bema pope matamata be lagani 1623 ai ia gini lasi neganai, sedira Galileo ena sivarai do ita kamonaia lou lasi. To, pope matamatana ladana, Urban Namba 8, be diba ia ura tahua tauna bona Galileo ena gaukara ia ura henia. Galileo ia kamonai neganai ia diba pope be iena buka matamata do ia dadaraia lasi. Ia lao bona pope vairanai iena hereva ia gwauraia hedinarai. Pope ese iena hereva ia abia dae bamona dainai, Galileo ese unai ia kamonai neganai ia hagoadaia ena buka matamata torea gaukara ia hamatamaia.
Ena be Katolik dubu ese Galileo ena buka Dialogue Concerning the Two Chief World Systems be halasia maoro idia henia (lagani 1632 ai) to pope ese gabeai unai buka ia dadaraia. Ena lagani be 70 ia abia neganai, Galileo ma idia samania lou bona nega iharuana ma idia kota henia. Kota ia ura diba dahaka dainai dubu ese maoro idia henia unai buka halasia totona. Dubu taudia idia gwau Galileo be idia dekenai ia koikoi bona ia hereva hedinarai lasi Copernicus ena lalohadai hahedibalaia be taravatu. Dialogue buka lalonai Copernicus ena guba gaudia edia orea torea dala idauidau momo idia noho dainai unai buka ese taravatu ia utua.
Galileo ia gwau iena buka lalonai ia ese Copernicus ena hereva momo ia ura hakoikoia. To Galileo ia hereva maoro lasi, badina kota taudia ese Copernicus ena hereva idia abiadae lasi danu. Unai sibona lasi to pope ese ia gwauraia hereva momo be unai buka ena sivarai lalonai aonega lasi tauna ladana, Simplicio ese ia gwauraia lou, bena Pope Urban Namba 8 ese ia duahia neganai ena lalona be ia hisihisi dikadika.
Dubu ese Galileo Ia Kota Henia
Kota ia hahedinaraia Galileo ese taravatu ia utua. Ia gorere dikadika lalonai idia hamaoroa ia sibona ese ena hereva do ia hakoikoia, bema lasi neganai do idia hamasea. Bena ena tuina dekenai ia moru bona ia gwauhamata, ia gwau: “Lau gwauhamata . . . unai hereva kereredia bona dubu ena hahediba dadaraia gaudia . . . do lau gwauraia lou lasi . . . dika unai dainai kerere ai do lau vareai lou.” To, sivarai ia gwau Galileo ia gini tore bena tano ia botaia bena inai hereva ia gwauraia, “Eppur si muove! [To ia marere!]”
Ena kerere davana be dibura ruma ai idia atoa bona helalo-kerehai moni ia henia dubu dekenai ela bona ena mase, lagani 9 murinai. Lagani 1634 ai ia torea leta lalonai inai bamona ia hereva: “Lauegu lalohadai ese heiriheiri ia havaraia lasi, to Jesuit tomadiho taudia lau habadua dainai.”
Lagani 1822 ai ena buka duahia lasi taravatu be idia kokia. To ia mai bona lagani 1979 ai Pope John Paul Iharuana ese dubu ena kara Galileo dekenai ma ia henanadaia lou bona ia gwau Galileo be “taunimanima ibounai bona Dubu oreadia danu . . . ese idia hahisia bada.” Vatican ena niuspepa, ladana L’Osservatore Romano, lalonai Pope John Paul Iharuana ese ia abia hidi Galileo ena 1633 kota laloa lou orea tauna ta ladana Mario D’Addio ia gwau: “Galileo ena kerere herevana be tomadiho bona taravatu dalanai ena badina korikori ta ia noho lasi.” D’Addio ia gwau, Galileo idia kota henia oreana ese taravatu idia utua momokani—Galileo ena lalohadai ese tomadiho karana ia hadikaia lasi. Unai Vatican ena niuspepa ia gwau Galileo be dubu ena hahediba ia dadaraia samania hereva be anina lasi momokani.
Galileo dekenai ia vara gaudia amo dahaka ita diba? Namona be Keristen taudia idia lalo-parara Buka Helaga be saiens ena diba tahua buka lasi. Bema Buka Helaga ena hereva ta bona saiens ena lalohadai ida ia hegeregere lasi, namo lasi “gau maragimaragi ibounai” ia tahua bona hahegeregerea. Io, Keristen abidadama ena badina korikori be ‘Keriso ena hereva ita harorolaia dekena amo,’ saiens ena hahediba ai ita haginia lasi. (Roma 10:17) Bona danu, saiens ena hahediba be nega ibounai idia idau. Hari dina ai Buka Helaga ena hereva ia utua lalohadai ta be taunimanima ibounai ese idia abia dae diba, to kerukeru reana do idia davaria unai lalohadai be kerere bona idia do idia negea.
To, Galileo ena ai ia vara gauna, tomadiho ese ena gaukara idia koua karana, idia herevalaia neganai, namona be saiens ena aonega taudia idia lalo-parara Galileo ena nega ai idia noho saiens ena aonega taudia ese iena lalohadai idia dadaraia. Ena be unai nega taudia edia lalohadai be idau, to Galileo ena hereva be Buka Helaga ena hereva amo ia idau lasi. Dirava ena Hereva be ia haidaua diba lasi. Unai kerere ena badina be Katolik Dubu badina idia ese Buka Helaga ena hereva idia hagagevaia dainai.
Namona be taunimanima ibounai ese tanobada bona guba ai idia noho gaudia edia gaukara dalana dainai Gau Ibounai Ia Karaia Tauna, Iehova Dirava, idia hanamoa bada. Galileo ia henanadai, ia gwau: “Iena Gaukara ese iena Hereva ia hanaia a?” Aposetolo tauna ia haere: “Dirava ese tanobada ia karaia negana ia mai bona harihari, taunimanima idia kamonai diba Dirava ena siahu be ia doko diba lasi, bona danu idia diba ia sibona be Dirava momokani. Inai bamona idia diba, badina be edia matana dekenai Dirava ese ia karaia gaudia ibounai idia itaia vadaeni.”—Roma 1:20.