Buchenwald Lau Rakatania Murinai Hereva Momokani Lau Davaria
LAGANI 1930 lalonai, lau be Grenoble, France, dekenai lau tubu daekau. Germany gado lau ia hadibaia tisa tauna be France tauna, bona ia be Nazi karana ia abia dae goadagoada tauna. Sikuli dekenai nega momo ia gwau Germany gado lau diba be namo badina dina vairai do lau “gaukaralaia diba.” To, aiemai tisa taudia momo, idia be Tanobada Ibounai Tuarina Ginigunana dekenai idia tuari taudia, be Nazi ena siahu ia bada ia lao dainai idia lalo-hekwarahi momo. Toana be tuari do ia vara dainai lau danu lau lalo-hekwarahi.
Lagani 1940 lalonai, Tanobada Ibounai Tuarina Iharuana ia matamaia neganai, Somme sinavaina dekenai tuari bada idia karaia bona lau lalokau henia bada tamagu maragina ia mase. Lau badu to lauegu lagani be bada lasi dainai France ena ami dekenai lau vareai diba lasi. To, lagani toi murinai, tuari dekenai Germany ena ami be France dekenai idia kwalimu, bona France idia biagua neganai, dala ia kehoa lauegu diba palani torea gaukarana dekenai lau karaia France Tuari Oreana lau durua totona. Taunimanima idia sainia ladana lau kopi hanai karana lau diba namonamo, bona Germany taudia idia gaukaralaia stampa ena toana lau kopi hanai ai koidia totona. Unai dala amo France dekenai idia vareai tuari taudia be mai moale danu lau inai henidia diba, bona unai nega lalonai lau bamoa taudia edia Komiunis lalohadai lau laloa bada lasi.
Lau Idia Dogoatao
November 11, 1943 ai, France Tuari Oreana ia gwau namona be taunimanima idia gogodia bona Tanobada Ibounai Tuarina Ginigunana hadokoa negana idia laloatao totona do idia march karaia. To, mai edia motuka France tuari taudia ese nese idia koua dainai ai hanai diba lasi guna idia mase taudia laloatao gabuna dekenai lao henia totona, idia ese ai idia hamaoroa namona be emai ruma dekenai do ai giroa lao. To, ai laloa namona be ai raka lao taoni dekenai ia noho mase taudia laloatao gabuna ma ta dekenai. To gau ta ai laloaboio. Unai mase taudia laloatao gabuna be Gestapo taudia edia opesi kahirakahira dekenai ia noho.
Kara haraga mai edia ipidi ami taudia ese aiemai grup idia koua hegege, bona magu dekenai ai idia haginia laini ta dekenai. Ami taudia ese ai idia hamaoroa do ai raka lao neganai, tano dekenai ipidi haida idia itaia. Ta ia ura lasi ia gwau unai ipidi ta be iena, unai dainai ami taudia be hahine bona lagani 16 henunai memero kekeni sibodia idia dogoatao noho lasi. Vadaeni, lauegu lagani be 18 neganai, lau bona ma taunimanima 450 be dibura rumana dekenai ai noho. Dina haida murinai, France ena mirigini kahanai, Compiègne kahirakahira dekenai ia noho kampa dekenai ai idia siaia.
Germany Ai Lao Henia Neganai
January 17, 1944 ai, nega ginigunana—murinai madi nega momo danu—Germany ami taudia edia kwara gaudia lau itadia, laurina kahana dekenai swastika toana ia noho bona idibana kahanai SS (Schutzstaffel) toana ia noho. Idia dogoatao taudia handred momo idia gogodia, bona ai raka lao Compiègne siteisini dekenai. Aedia dekena amo ai idia botaia vareai unai train ena daiutu dekenai. Lau noho daiutuna dekenai, idia dogoatao taudia 125 idia noho. Dina toi bona hanuaboi rua lalonai, ai be gau ta ai ania lasi bona ai inua lasi. Hora haida murinai manoka taudia idia moru bona taunimanima ese idia moidia. Dina rua ai heau murinai ai ginidae Buchenwald kampa dekenai, unai be Weimar kahirakahira dekenai, Germany ena tano dekenai.
Muramura amo lau idia huria bona egu kwarana huina idia kakasia ore, bena lau idia rejista totona namba 41,101 lau idia henia bona idia gwau lauegu kerere be lau be “Komiunis Dagedage Tauna.” Nega ta lau gorere dainai lau sibona lau noho neganai, lau ese Katolik edia Dominican pris Michel Riquet lau davaria, tuari murinai unai tau ena ladana be ia bada badina Notre Dame Dubu, Paris, dekenai ia haroro momo. Lau bona egu lagani hegeregere memero ida ai henanadai henia, ai gwau dahaka dainai Dirava ese inai kara dika rohorohodia ia koudia lasi. Ia haere ia gwau: “Hisihisi bada ena mamina umui abia murinai umui hegeregere guba dekenai do umui lao totona.”
Mauri Ena Hekwarahi
Unai kampa ena mahuta ruma badadia be 61 bona idia lalodiai idia noho taudia iboudiai be daba kahana 4:30 bamona idia toreisi. Ai ibounai be piripou sibona ai karaia bona ruma amo ai raka lasi ai digu totona, bona nega momo ia keru bada herea dainai aiemai digu ranuna be aisi ai ia lao dainai ai hamakohia. Ena be ai gorere eiava ai gorere lasi, to taravatu be ai ibounai be unai bamona ai karaia. Murinai paraoa ai dekenai idia haria—dina ta ta iboudiai paraoa ena metau be 200-300 gram ai idia henia, unai paraoa ena mamina be lasi bamona bona ia latanai bata bona jam sisina idia atoa. Daba kahana 5:30 ai, taunimanima iboudiai idia haboudia edia ladadia idia boiboilaidia totona. Hanuaboi dekenai idia mase taudia be aiemai doruna dekenai ai huaia ena mamina be dika herea momokani! Unai mase tauanina idia gabudia ena bonana ai bonaia neganai aiemai mase turadia ai lalodia. Aiemai lalona idia dika momokani, ai dara doko, bona ai idia hametaua taudia ai inai henidia bada, badina ai diba unai mase do ai davaria diba.
Lau be BAU II Kommando ena orea dekenai lau gaukara, ai ese dadaira edia dobu be mita 2 ai geidia bena murinai tano amo ma ai hahonudia lou, anina lasi gaukarana unai. Gaukara be daba kahana 6:00 o’clock dekenai ai hamatamaia, bona ai gaukara ela bona dina tubua, bena miniti 30 ai laga-ani murinai ma ai gaukara ela bona hanuaboi 7:00 o’clock dekenai. Hanuaboi dekenai ai hesiku bada herea dainai ai laloa aiemai ladana idia boiboilaia negana ena daudau be bada herea momokani. Russia ena hetoana dekenai Germany taudia momo idia hamasedia neganai, ai idia haginia bona emai ladana idia boiboilaia ena nega idia hadaudaua ela bona hanuaboi momokani.
Orea Idauna Ta
Bema haida be kampa amo idia heau, ami taudia idia abidia lou haraga diba, badina ai ibounai emai huina idia pakosia be idau. Aiemai huina be kahana kahana dekenai eiava bogaraginai idia kakasia ore. To dibura taudia haida edia huina be unai bamona idia pakosia lasi. Idia be daidia? Aiemai mahuta rumana ia biagua tauna ese aiemai henanadai ia haerelaia. Ia gwau: “Idia be Bibelforscher (Bible Student Taudia).” To lau laloa inai bamona: “Dahaka dainai Bible Student taudia be dibura kampa dekenai idia noho?” Unai tau ia gwau: “Idia be Iehova idia tomadiho henia dainai idia be iniseniai idia noho.” Iehova! Unai be nega ginigunana Dirava ena ladana lau kamonaia unai.
Sisina sisina unai Bible Student taudia edia sivarai lau kamonai. Kahirakahira idia iboudiai be Germany taudia. Idia be Hitler ena hereva idia badinaia lasi dainai idia haida be lagani 1935 dekena amo dibura kampa dekenai idia noho. Dibura kampa amo idia raka lasi diba bema edia hereva idia haidaua to idia ura lasi. Unai SS ami taudia ese Bible Student taudia idia gaukaralaidia edia huina idia pakosia totona, bona gaukara namodia idia dekenai idia henia, hegeregere gaukara haida biagua gaukaradia, badina idia diba do idia karaia namonamo. Ai hoalaia gauna be inai: edia lalona be idia manau, idia hametaua taudia dekenai idia badu lasi bona davana idia henia lou lasi. Idia edia kara ena badina lau hadobua diba lasi. Madi, unai nega lalonai Germany gado lau diba namonamo lasi dainai idia danu lau herevahereva lasi.
Mase Ena Train
Ai idia durua Bese Idaudia edia ami taudia idia kahirakahira mai neganai, dibura taudia be daudau dekenai idia noho kampa dekenai idia siaidia lao, to unai neganai kampa dekenai idia noho dibura taudia be momo herea. April 6, lagani 1945 ai, daba kahanai, unai SS ami taudia ese ai taunimanima 5,000 idia doria Weimar ia lao henia dala dekenai ai raka lao, ai be kilomita 9 ai raka unai. Haida be idia manoka dainai idia raka haraga diba lasi, unai dainai ami taudia idia hebogahisi lasi to maoromaoro edia aiona dekenai idia pididia. Ai be Weimar siteisini dekenai ai ginidae neganai, train ena guhi lasi daiutudia dekenai ai daekau bona train be ia heau lao. Dina 20 lalodiai Germany ena siteisini idauidau ia hanaia ela bona Czechoslovakia tanona dekenai ia ginidae.
Daba ta dekenai, unai train ia veria daiutu ta be train amo idia kokia bona idia doria oho. Ami taudia be edia masini gan idia abia bona unai daiutu ena iduara idia kehoa bona ia lalonai idia noho Russia taudia iboudiai idia pididia mase. Dahaka dainai? Hanuaboi dekenai idia dogoatao taudia 12 be edia gadi taudia idia hamasedia bona idia heau boio. Unai nega amo ia mai hari unai daiutu dekena amo ia diho rarana train ia heau laini dekenai lau do laloa noho.
Gabeai, unai train be Dachau dekenai ia ginidae, bona dina rua murinai America ena Ami taudia ese ai idia ruhaia. Dina 20 train dekenai ai heau, to unai nega ibounai lalonai ai ania gauna be maho kasiri sisina bona ranu. Train amo ai heau hamatamaia neganai ai ibounai be 5,000, to ai 800 sibona be ai ginidae. Ai ginidae dina haida murinai momo herea idia mase. Unai laolao ena nega bada lalonai, lau be mase tauna ta ena tauanina dekenai lau helai.
Kara Matamatana Ta
Lau idia ruhaia murinai lau laloa namona be France ena Komiunis Pati lau durua, badina guna Buchenwald dekenai komiunis ena memba taudia haida lau bamodia dainai—idia haida be dagi bada taudia. Lau be Grenoble dekenai komiunis orea ta ena seketere durua tauna ai lau lao bona lau idia hagoadaia Paris dekenai dagi taudia idia abia diba kosi ta lau karaia totona.
To, kara haraga lau lalohisihisi. November 11, 1945 ai, ai idia boiria Paris dekenai ai march totona. Aiemai orea ia biagua tauna dekenai moni idia henia aiemai noho rumana ena davana ia karaia totona; to ia ura lasi ai totona do ia gaukaralaia. Ia laloatao totona ai hamaoroa kara maoromaoro bona turana momokani karadia be ai idia hatamonaia. Danu, lau lalo-parara ena be dagi bada taudia momo lau diba, to idia be tanobada ena hekwakwanai idia hanamoa diba lasi. Ma danu, idia momo be Dirava idia abia dae lasi taudia, to lau be Dirava lau abia dae.
Gabeai, lau lao Lyons dekenai lau noho totona, unuseniai palani torea gaukarana lau karaia noho. Lagani 1954 ai, Iehova ena Witness hahine rua ese lau idia vadivadi henia, bona lau ese Awake! sabskripsen lau abia. Dina rua murinai, guna lauegu iduara dekenai ia pidipidi hahinena ta bona tau ta be lau dekenai idia giroa mai. Unai nega lalonai lau bona egu adavana ai diba lauma gaudia ai ura ai diba.
Nega haida ai kiki hebou lalonai, Buchenwald dekenai idia noho Bibelforscher taudia lau lalodia tao, idia be edia abidadama karana idia rakatania lasi. Bena lau diba unai Bibelforscher taudia be Iehova ena Witness taudia. Bible stadi ai dekenai idia karaia dainai egu adavana bona lau be Iehova ena kahana dekenai ai gini, bona April 1955 dekenai bapatiso ai abia.
Guna idia vara gaudia lau do lalodia tao noho, varani idia vara gaudia lau lalodia tao bamona. Guna lau abia hekwakwanai dainai lau badu lasi. Unai hekwakwanai ese lau idia hagoadaia, lau idia durua bena lau lalo-parara inai tanobada ena gavamani edia heduru be bada lasi. Lau diba lau dekenai idia vara hekwakwanai ese taunimanima ma haida idia durua bada lasi, to do lau moale bema memero kekeni ese lauegu sivarai amo inai tanobada ena koikoi karadia idia itaia, bena Keristen momokani ena kara namo bona kara maoromaoro do idia tahua, Iesu ese taunimanima ia hadibaia hegeregerena.
Hari inai nega lalonai, mauri mai hisihisina bona hahemaoro maoromaoro lasi karadia momo idia noho. Dibura kampa dekediai idia noho Bibelforscher taudia hegeregeredia, lau danu be do ia vara kara maoromaoro tanobadana lau naria noho, badina unuseniai tadikaka be do idia lalokau heheni bona hahemaoro maoromaoro karadia do idia karaia, to dagedage karadia bona maoro lasi lalohadai ta abia dae goadagoada karana be do idia ore. To unai nega be gabeai do ia vara; lau naria noho lalonai, lau be Dirava bona Keriso edia hesiai gaukara lau karaia toho, lau be elda ta Keristen kongregesen lalonai, bona egu adavana, emai natudia, bona emai tubudia danu ese unai gaukara ai karaia. (Salamo 112:7, 8) René Séglat ese inai sivarai ia gwauraia.
[Pictures on page 28]
Ataiai: Kampa dekenai aiemai ladadia idia boiboilaia
Laurina ai: Buchenwald ena vareai gabuna. Ia latanai saini ia gwau: “Ta ta iboudiai edia kara hegeregerena davana idia abia”
[Pictures on page 29]
Ataiai: Taunimanima idia gabua gabuna Buchenwald ai
Laurina ai: Patapata ta ta iboudiai dekenai dibura taudia 16 16 idia noho