Kara Dika amo Ia Honu Tanobadana Lalonai Kara Namo Ita Karaia Noho
“Gau ibounai umui karaia neganai, do umui maumau lasi o hepapahuahu lasi. Unai dekena amo umui be kerere ta lasi, bona emui lalona dekenai dika ta do ia noho lasi, Dirava ena natuna taudia edia kara bamona. Bona umui be inai tanobada taudia mai edia dika bona mai edia kerere bada danu edia huanai umui noho.”—FILIPI 2:14, 15.
1, 2. Badina be dahaka Dirava ia ura Israela taudia ese Kanana taudia do idia hadikaia ore?
IEHOVA ena hahegani idia reaia sisina be hegeregere lasi. Israela taudia be kahirakahira Gwauhamata Tanona dekenai idia vareai gwauraia neganai, peroveta tauna Mose be idia ia hamaoroa, ia gwau: “Lohiabada ese ia oda hegeregerena, inai bese taudia do umui alaia ore momokani: Hiti taudia, Amoro taudia, Kanana taudia, Perisi taudia, Hivi taudia, bona Iebusu taudia.”—Deuteronomi 7:2; 20:17.
2 Iehova be hebogahisi Diravana dainai, badina be dahaka ia gwau Kanana taudia do idia hadikaia ore? (Esodo 34:6) Badina ta be ‘Kanana taudia ese edia dirava idia tomadiho henia neganai, edia kara bodagadia be Israela taudia dekenai do idia hadibaia lasi. Bona unai dainai idia ese Iehova Dirava dekenai do idia kara dika lasi.’ (Deuteronomi 20:18) Mose be ma ia gwau: “Lohiabada ese inai taudia do ia lulua, edia kara dika dainai.” (Deuteronomi 9:4) Kanana taudia be kara dika taudia momokani. Edia tomadiho lalonai matabodaga bona kaivakuku tomadiho henia karadia be mai anina bada. (Esodo 23:24; 34:12, 13; Numera 33:52; Deuteronomi 7:5) Famili taudia idia sihari heheni karana, tatau idia sihari heheni bona hahine idia sihari heheni karana, bona animal sihari henia karana be ‘Kanana tano taudia edia kara.’ (Levitiko 18:3-25) Mai dagedage ida kerere lasi natudia be dirava koikoidia dekenai idia bouboulaia. (Deuteronomi 18:9-12) Ita hoa lasi, Iehova ia laloa bema unai taunimanima idia mauri noho, ena bese taudia be tauanina bona lauma dalana ai do idia hadikaia bona edia kara maorodia do idia hadikaia danu!—Esodo 34:14-16.
3. Israela taudia ese Dirava ena oda, Kanana taudia do idia hadikaia ore oda unai, idia badinaia maoromaoro lasi dainai, dahaka ia vara?
3 Israela taudia ese Dirava ena oda idia badinaia maoromaoro lasi dainai, Gwauhamata Tanona idia abia neganai Kanana taudia momo idia roho mauri. (Gunalaia Taudia 1:19-21) Gabeai, Kanana taudia ese Israela taudia edia kara be sisina sisina idia hadikaia ela bona inai bamona idia gwauraia: “Idia [Israela taudia] ese Lohiabada ena oda bona iena gwauhamata taravatuna, edia sene taudia danu ia karaia gwauhamata taravatuna idia negea, bona [Iehova] ena sisiba hereva idia kamonai henia lasi. Idia ese dirava koikoidia, anina lasi gaudia idia tomadiho henia, bona idia sibona be anina lasi taudia hegeregere idia lao. Idia ese idia kahirakahira idia noho besedia edia kara idia karaia. To Lohiabada ese unai bamona kara ia taravatua guna, ia gwau, ‘Unai idau bese edia kara do umui karaia lasi.’ ” (2 King Taudia 17:15) Oibe, nega ia heau lalonai Israela taudia momo ese Kanana taudia edia kara dika—kaivakuku tomadiho henia, matabodaga, bona natudia bouboulaia karadia danu—idia karaia! Guna Dirava ese oda ia henia unai karadia dainai Kanana taudia do idia hadikaia ore.—Gunalaia Taudia 10:6; 2 King Taudia 17:17; Ieremia 13:27.
4, 5. (a) Dahaka ia vara abidadama lasi Israela bona Iuda basileiadia dekenai? (b) Filipi 2:14, 15 ena hereva ese edena bamona ita ia hagoadaia bona edena henanadai idia vara?
4 Unai dainai peroveta tauna Hosea ia gwau: “Lohiabada ese inai tano dekenai noho taudia ia samania noho, ia gwau, ‘Israela taudia e, Lohiabada ena hereva do umui kamonai: Abidadama bona lalokau be umui emui huanai idia noho lasi. Bona umui ura lasi Dirava umui diba. Umui ese gwauhamata umui karaia noho, to umui badinaia lasi. Umui koikoi noho, umui ese taunimanima umui alaia noho, umui henaoa, bona umui ese heudahanai umui karaia noho. Umui ese kara dika umui habadaia noho, bona taunimanima alaia kara danu umui habadaia noho. Unai dainai emui tano be do ia kaukau, bona ia dekenai idia noho mauri gaudia ibounai be do idia mase. Uda boroma bona ataiai manudia ibounai be do idia mase, gwarume ibounai danu do idia mase.’ ” (Hosea 4:1-3) Lagani 740 B.C.E. ai, Asuria taudia ese kara gageva not kahana basileiana, Israela, idia hadikaia ore. Lagani handred bamona murinai, Babulonia taudia ese abidadama lasi saut kahana basileiana, Iuda, idia halusia.
5 Unai sivarai ese idia hahedinaraia kara dika ita koua lasi neganai, dika bada do ita davaria. Dirava ese kara dikadia ia inai henia bona ena taunimanima bogaraginai kara dika ia haheaukalaia lasi. (1 Petero 1:14-16) Ita be ‘hari tanobada dikana’ dekenai ita noho, bona tanobada taudia edia kara dika ia bada ia lao noho. (Galatia 1:4; 2 Timoteo 3:13) Ena be unai ia momokani, to Dirava ena Hereva ese Keristani taudia ibounai ia hagoadaia edia kara idia naria namonamo bena ‘idia be kerere ta lasi, bona edia lalona dekenai dika ta do ia noho lasi, Dirava ena natuna taudia edia kara bamona. Bona idia be inai tanobada taudia mai edia dika bona mai edia kerere bada danu edia huanai idia noho. Idia ese edia huanai diari bamona do idia hedinarai, hisiu ese tanobada idia hadiaria bamona.’ (Filipi 2:14, 15) To kara dika amo ia honu tanobadana ai edena bamona kara namo ita karaia noho diba? Momokani do ita karaia diba, a?
Kara Dika amo Ia Honu Roma Basileiana
6. Dahaka dainai Keristani taudia ginigunadia idia hekwarahi bada kara namo idia karaia noho totona?
6 Keristani taudia ginigunadia idia hekwarahi bada, kara namo idia karaia noho totona, badina Roma basileiana ibounai be kara dika amo ia honu. Roma ena aonega tauna Seneca ese ena nega taudia ia herevalaia, ia gwau: “Tatau idia kara helulu dagedage kara dikana idia habadaia totona. Dina iboudiai kara dika idia ura henia karana ia bada ia lao, kara dika idia gari henia karana ia maragi ia lao.” Ia gwau Roma basileiana be “uda sisia edia orea” bamona. Unai dainai ita hoa lasi Roma taudia be moale karadia lalonai, dagedage heatu helulu karadia bona lebulebu drama idia ura henidia bada.
7. Aposetolo Paulo ese ena negai momo idia karaia kara dikadia be edena bamona ia gwauraia?
7 Reana aposetolo Paulo be unai taudia edia kara dikadia ia laloa inai ia torea neganai: “Dirava ese idia ia rakatania, vadaeni edia ura dikadia mai hemarai danu idia karaia. Edia hahine danu headava kara maorona idia hadikaia, vadaeni hahine ta ese ma hahine ta dekenai idia sihari henia. Bona inai bamona danu, tatau ese hahine idia rakatania, vadaeni tatau ese ma tatau dekenai idia sihari henia. Inai bamona hemarai karadia dainai, edia dika davana idia abia noho.” (Roma 1:26, 27) Roma taudia ese tauanina ena ura gaudia mirodia idia tahua goadagoada dainai, edia mauri be kara dika amo ia honu.
8. Greek bona Roma dekenai natudia be edena bamona idia kara henidia?
8 Histori ese tatau idia sihari heheni karana ena bada Roma taudia bogaraginai ia hahedinaraia lasi. To, reana guna idia noho Greek taudia, unai kara idia karaia momo taudia, edia kara idia tohotohoa. Tatau badadia ese vaia memero matamatadia idia hadikaia, idia naridia tisa ese stiuden ia naria bamona, bena nega momo matabodaga karadia dekenai unai memero idia hakaudia. Ita diba, Satani bona ena demoni be unai kara dika bona natudia hadikaia karana idia biagua.—Ioela 3:3, NW; Iuda 6, 7.
9, 10. (a) Edena dala ai 1 Korinto 6:9, 10 ese kara idauidau ia gwauraia dika? (b) Korinto kongregesen taudia haida be guna edena bamona, bona edia mauri be edena bamona idia haidaua?
9 Dirava ena lauma ese Paulo ia hakaua bena Korinto ena Keristani taudia dekenai ia gwau: “Umui diba lasi, a, kara dika taudia be Dirava ena Basileia do idia davaria lasi? Umui sibona do umui koia lasi: Lebulebu taudia, kaivakuku idia tomadiho henia taudia, heudahanai taudia, o lebulebu hahine edia kara bamona idia karaia tatau, o tatau ese tatau danu hemarai karadia idia karaia taudia. O henaoa taudia, mataganigani taudia, kekero taudia, edia hereva dekenai haida idia hadikaia taudia, o haida edia gau idia dadia taudia. Inai bamona taudia ta lasi be Dirava ena Basileia do ia davaria diba. Umui haida be guna unai bamona umui karaia. To Dirava ese umui emui kara dika ia huria goeva vadaeni, ia ese helaga taudia umui ia halaoa vadaeni. Bona hari Dirava ena vairana dekenai umui be maoromaoro, Lohiabada Iesu Keriso dainai, bona Dirava ena Lauma dainai.”—1 Korinto 6:9-11.
10 Paulo ese lauma helaga amo ia torea revarevana ese lebulebu karadia ia gwauraia dika, ia gwau “heudahanai taudia” be ‘Dirava ena Basileia do idia davaria lasi.’ To, Paulo ese kara dika haida ia gwauraia murinai, ia gwau: “Umui haida be guna unai bamona umui karaia. To Dirava ese umui emui kara dika ia huria goeva vadaeni.” Dirava ena heduru dainai kara dika taudia be ia vairanai idia goeva idia lao.
11. Keristani taudia ginigunadia edia kara be edena bamona, edia negai idia vara kara dikadia bogaraginai?
11 Oibe, Keristani taudia ginigunadia ese kara dika amo ia honu tanobadana ai kara namo idia karaia noho. Dirava ese abidadama taudia ‘edia lalona ia hagiroa, vadaeni idia matamata, bona idau momokani.’ (Roma 12:2) Idia be edia “mauri gunana” idia kokia bona ‘edia laloa bona edia kudouna idia hamatamataia.’ Unai amo idia be tanobada ena kara dikadia idia heautania bona ‘mauri matamata idia atoa, dabua matamata idia atoa bamona. Inai mauri matamata dainai, edia toana be Dirava ena toana bamona, ia ese ia karaia gauna. Inai mauri matamata ena kara be maoromaoro, helaga bona momokani.’—Efeso 4:22-24.
Hari Inai Negai Kara Dika amo Ia Honu Tanobadana
12. Lagani 1914 murinai, tanobada be edena bamona ia idau?
12 Hari iseda nega be edena bamona? Hari ita noholaia tanobadana ena kara dika ese guna ena dika ia hanaia. Lagani 1914 murinai, tanobada hegegemadai kara maoro be ia maragi ia lao haraga. (2 Timoteo 3:1-5) Taunimanima momo ese kara namo, kara maoro, ladana namona, bona kara maoromaoro taravatu idauidau be guna bamona idia laloa lasi, bona hari idia be sibona idia laloa bada bona idia “hemarai lasi momokani.” (Efeso 4:19) Newsweek magasin ia gwau: “Hari ita noho negana be taunimanima ese kara maoro korikorina idia diba lasi negana,” ma ia gwau hari kara maoro idia laloa dalana be “kara namo bona kara dika be ta sibona ena ura, sibona ena hemami eiava sibona ena bese taudia hegeregerena ia abia hidi diba.”
13. (a) Hari inai nega ena moale karadia lalonai edena bamona kara dika idia goadalaia? (b) Moale kara dikadia ese dahaka dika idia havaraia diba ita ta ta dekenai?
13 Keristani taudia ginigunadia edia nega hegeregerena, hari inai negai danu moale karadia momo lalonai idia lebulebu. Televisen, reidio, muvini piksa, bona vidio ese lebulebu karadia idia hahedinaraia loulou. Kara dika be kompiuta network lalodiai ia vareai danu. Hari inai negai idia noho kompiuta network ese lebulebu karadia idia hahedinaraia momo, bona mauri lagani idauidau taudia ese idia itadia. Unai gaudia ese dahaka idia havaraia? Niuspepa torea tauna ta ia gwau: “Bema rara bubua karadia bona tauanina hadikaia karadia bona mahuta hebou kara mirodia be ita dekenai idia hahedinaraia momo, unai karadia do ita manadalaia haraga. Laloa maoromaoro dalana ita haboioa. Lebulebu karadia be do ita abia dae matamaia badina kara momo dekenai ita hoa lasi.”—1 Timoteo 4:1, 2 itaia.
14, 15. Dahaka ese ia hamomokania tanobada hegegemadai mahuta hebou karana idia laloa maoro dalana be ia dika ia lao?
14 Mani inai ripoti The New York Times dekenai oi laloa: “Lagani 25 gunanai hemarai bada karana be hari momo idia abia dae taunimanima edia noho dalana ta. Lagani 1980 amo ela bona 1991, [United States dekenai] idia headava lasi to idia noho hebou tatau bona hahine edia namba be 80 pesen amo ia bada daekau.” Unai be North America sibona dekenai ia vara lasi. Asiaweek magasin ia gwau: “[Asia] tano momo dekenai taunimanima edia noho dalana idia hepapahuahulaia. Idia ese sihari kava karana bona guna edia lalohadai unai kara dekenai idia hepapahuahulaia, bona taunimanima momo ese edia lalohadai idia haidaua noho.” Ripoti idauidau idia hahedinaraia bamona, tano momo dekenai heudahanai bona sihari kava idia abia dae taudia edia namba ia bada daekau.
15 Guna Baibel ese ia perovetalaia vadaeni iseda negai Satani do ia gaukara goadagoada. (Apokalupo 12:12) Unai dainai ita hoa lasi kara dika be ia bada ia lao. Hegeregere, natudia be lebulebu karadia lalonai idia gaukaralaia bada herea.a The United Nations Children’s Fund ia gwau, “kahirakahira tano ibounai lalodiai natudia idia hadikaia, badina idia doria bisinesi dalanai lebulebu karadia lalonai idia vareai totona.” Lagani ta ta “tanobada hegegemadai natudia milioni ta ia hanaia be ariara karana dekenai idia gaukaralaidia, idia henaoa bona sihari karadia totona idia hoihoilaidia, bona lebulebu laulau totona idia gaukaralaidia.” Tatau idia sihari heheni karana bona hahine idia sihari heheni karana idia bada danu, bona politikol taudia bona tomadiho gunalaia taudia haida ese unai kara idia habadaia idia gwau unai be “mauri dalana ma ta.”
Tanobada Ena Kara Dika Dadaraia
16. Iehova ena Witness taudia ese mahuta hebou karana be edena bamona idia laloa?
16 Iehova ena Witness taudia be mahuta hebou kara kereredia idia abia dae taudia ida idia lalo-tamona lasi. Tito 2:11, 12 ia gwau: “Dirava ese iena hariharibada ia hedinaraia vadaeni, taunimanima ibounai do ia hamauria totona. Bona inai hariharibada ese ita ia hadibaia noho, Dirava negea kara bona lebulebu kara do ita rakatania. Ita ia hadibaia danu, do ita noho namonamo, do ita kara maoromaoro, bona Dirava do ita matauraia.” Oibe, ita ese sihari kava, heudahanai, tatau idia sihari heheni kara, bona hahine idia sihari heheni kara dikadia ita inai henia bona ita negea momokani.b (Roma 12:9; Efeso 5:3-5) Paulo ese ita ia hagoadaia: “Bema tau ta ia gwau ia be Lohiabada ena, ia ese kerere karadia do ia rakatania.”—2 Timoteo 2:19.
17. Keristani taudia korikoridia ese kekero muramura be edena bamona idia laloa?
17 Keristani taudia korikoridia ese tanobada taudia idia gwauraia kara dika maragidia idia dadaraia danu. Hegeregere, hari inai negai taunimanima momo ese inuinu kekero idia moalelaia sibona. To Iehova ena taunimanima ese Efeso 5:18 ena sisiba idia badinaia: “Inuinu dekena amo do umui kekero lasi, inai be emui mauri do ia hadikaia. To Lauma Helaga dekena amo do umui honu.” Bema Keristani tauna ia ura kekero muramura ia inua, namona be ena lalona ia biagua.—Aonega Herevadia 23:29-32.
18. Baibel ena hakaua herevadia ese Iehova ena hesiai taudia be edena bamona idia durua ruma bese lalonai?
18 Danu, tanobada taudia haida idia laloa ta ese ena adavana bona natudia dekenai mai lalo-dika ida ia boiboi bona hereva dikadia amo idia ia hadikaia karana be maoro, to ita Iehova ena hesiai taudia be unai lalohadai ita dadaraia. Mai lalo-goada ida kara namo idia karaia toho dainai, Keristani tatau bona hahine ese edia adavadia ida idia gaukara hebou Paulo ena sisiba idia badinaia totona, ia gwau: “Heai, dagedage, bona badu do umui koua. Hereva dika, laloa dika, bona samania koikoi hereva ibounai do umui hadokoa. Umui ibounai ta ta do umui durua, bona ibounai ta ta do umui bogahisihisi henia. Bona ibounai ta ta edia kara dika do umui gwauatao, Dirava ese Keriso dainai emui dika ia gwauatao hegeregerena.”—Efeso 4:31, 32.
19. Bisinesi karadia lalonai kara dika ena bada be edena bamona?
19 Hari inai negai koikoi karadia bona herevadia, mai dagedage bisinesi karadia, bona henaohenao ia vara momo. Bisinesi magasin CFO lalonai ripoti ta ia gwau: “Gaukara taudia 4,000 idia nanadaia neganai . . . idia amo 31 pesen idia gwau lagani gunana lalonai ‘kara kerere badadia’ idia itaia.” Unai kerere haida be koikoi, faila dekenai idia torea gaudia haidaua karana, mahuta hebou totona lalona ania karana, bona henaohenao. Bema ita ura Iehova ena matana ai iseda kara be maoromaoro, unai bamona karadia amo ita siri bona iseda moni gaukaralaia karadia lalonai ita koikoi lasi.—Mika 6:10, 11.
20. Dahaka dainai Keristani taudia be ‘moni idia ura henia’ lasi be namo?
20 Tau ta dekenai ia vara gauna mani oi laloa, ia laloa Dirava ena gaukara dekenai nega bada do ia henia diba bema bisinesi karana ta amo moni bada ia abia haraga. Ia ese ma haida edia lalona ia veria ena bisinesi karana dekenai edia moni idia henia totona, ia gwau do idia abia lou monina be idia henia monina ia hanaia momokani. Ena hereva be ia guguru lasi neganai, ia haboioa monina ena bada ia hunia toho totona ia dekenai idia henia monina ia henaoa. Ena kara dikadia dainai bona ia helalo-kerehai lasi dainai, Keristani kongregesen murimurinai idia atoa. Inai Baibel ena sisiba ia momokani: “To kohu momo idia ura henia taudia be dibagani dekenai idia moru diba. Bona boroma be tarapu dekenai ia moru bamona, ura dikadia bona ura kavakava ese unai kohu ura henia taudia do idia koia, bona hadikaia. Badina be moni ura henia kara ese dika idauidau ibounai ia havaraia noho. Bona moni idia ura bada taudia haida ese Iesu abidadama henia kara idia rakatania vadaeni, bona mai lalohisihisi momo danu, edia mauri idia hadikaia ore vadaeni.”—1 Timoteo 6:9, 10.
21. Tanobada taudia mai edia siahu edia kara be edena bamona, to Keristani kongregesen lalonai dagi idia abia taudia be edena bamona idia kara be namo?
21 Nega momo tanobada taudia mai edia siahu bona mai edia dagi edia kara idia dika bona inai hereva idia hamomokania: ‘Siahu ese tau ena kara ia hadikaia.’ (Hadibaia Tauna 8:9) Tano haida dekenai, hahemaoro taudia, polisi, bona politikol taudia bogaraginai lalo-ani monina henia karana bona ma kara gagevadia haida idia karaia hanaihanai. To, Keristani kongregesen idia gunalaia taudia idia kara namo bona ma haida idia lohiaia lasi be namo. (Luka 22:25, 26) Elda taudia, bona hesiai taudia be ‘kohu idia davaria totona idia gaukara lasi.’ Namona be idia naria namonamo ta ese edia laloa maoromaoro karana be kohu gwauhamatalaia amo ia hadikaia lasi.—1 Petero 5:2; Esodo 23:8; Aonega Herevadia 17:23; 1 Timoteo 5:21.
22. Hereva gabena ese dahaka do ia hahedinaraia?
22 Hari, Keristani taudia ese inai kara dika amo ia honu tanobadana lalonai kara namo idia karaia noho. To, kara namo ena anina be kara dika dadaraia sibona lasi. Murinai herevana ese kara namo tahua ena anina momokanina do ia hahedinaraia.
[Footnotes]
a October 8, 1993, ena Awake! lalonai idia noho herevadia “Protect Your Children!” itaia.
b Tatau idia sihari heheni bona hahine idia sihari heheni karadia guna idia karaia taudia ese edia kara idia haidaua diba, Keristani ginigunadia edia negai haida ese idia haidaua bamona. (1 Korinto 6:11) March 22, 1995, ena Awake! rau 21-3 ai, heduru herevadia idia hahedinaraia.
Riviu Herevadia
◻ Dahaka dainai Iehova ia ura Kanana taudia do idia hadikaia ore?
◻ Keristani taudia ginigunadia edia negai edena kara dikadia idia vara momo, bona Keristani taudia edia kara be edena bamona?
◻ Dahaka ese ia hamomokania lagani 1914 murinai, tanobada hegegemadai kara maoro ia maragi ia lao?
◻ Edena kara dikadia, taunimanima idia karaia momo karadia, be Iehova ena taunimanima ese idia dadaraia be namo?
[Picture on page 9]
Keristani taudia ginigunadia be kara namo idia karaia noho, ena be kara dika amo ia honu tanobadana lalonai idia noho
[Picture on page 10]
Kara dika be kompiuta “network” lalodiai ia vareai danu, unai dainai matamata taudia bona ma haida ese lebulebu idia hahedinaraia gaudia idia itaia diba
[Picture on page 12]
Namona be Keristani taudia idia kara namo, ma haida edia koikoi karadia idia tohotohoa lasi