Rashi—Toretore Tauna mai Ena Siahu
IDIA printaia Heberu gado bukadia ginigunadia ta be dahaka? Ia be Pentateuch (Mose ia torea bukadia ima) ia herevalaia toretorena ta. Lagani 1475 ai, Reggio Calabria, Italy dekenai idia halasia. Torea tauna be daika? Ia be tau ta, idia gwauraia Rashi.
Dahaka dainai toretore ta idia printaia guna? Ena buka ladana Rashi—The Man and His World lalonai, Esra Shereshevsky ia gwau Rashi ena toretore be “toretore badana ai ia lao Iuda taudia edia ruma bona edia stadi rumadia dekenai. Iuda taudia edia buka ma ta lasi be unai bamona idia laloa bada . . . Ma toretore 200 bamona ese Rashi ena toretore Pentateuch dekenai idia herevalaia.”
Rashi ena toretore ese Iuda taudia sibona ia durua, a? Ena be momo ese unai idia diba lasi, to lagani handred momo lalonai, Rashi ena toretore Heberu Revarevadia dekenai be mai ena siahu bada Baibel hahanaia gaukarana dekenai. To Rashi be daika, bona edena dala ai ena siahu be ia bada ia lao?
Rashi be Daika?
Rashi be lagani 1040 ai, Troyes, France dekenai ia vara.a Ia be tau matamata neganai, Iuda taudia edia tomadiho sikuli badadia Worms bona Mainz, Rhineland dekenai ia lao. Unuseniai Europe ena diba bada Iuda taudia ese ia idia hadibaia. Ena mauri lagani be 25 bamona neganai, gau haida dainai Troyes dekenai ia giroa lao be gau badana. Unai negana ai, idia abia dae Rashi be diba bada tauna, bona ia be unai gabu ena Iuda taudia edia tomadiho gunalaia tauna ai ia lao haraga bona ena tomadiho sikulina badana ta ia haginia. Gabeai, unai Iuda tomadihona dibaia gabuna matamatana ena siahu ese Germany dekenai Rashi idia hadibaia taudia edia siahu ia hanaia.
Unai negana ai France dekenai idia noho Iuda taudia ese sibona idia gwauraia Keristani taudia ida maino bona noho namo idia moalelaia hebou, unai dainai Rashi ese ena stadi ia karaia namonamo diba. Momokani ia be diba bada tauna, to taunimanima amo ia siri lasi. Ena be taunimanima vairanai ladana badana ia abia, badina ia be hadibaia tauna bona sikuli badana ena biaguna tauna, to Rashi ena moni gaukara be uaina ia karaia. Taunimanima edia gaukara idauidau ia dibaia dainai Iuda taudia edia mauri ia itaia namonamo, bona unai ese ia durua edia mauri ia lalo-pararalaia bona idia ia hebogahisi henia. Troyes ena gabu danu ese Rashi ena lalo-parara ia habadaia. Ia be hoihoi taudia ese idia gaukaralaia dala badadia badinai dainai, unai siti be bese idauidau taudia edia bisinesi gabuna badana, bona unai dainai Rashi ese bese idauidau taudia edia kara idauidau ia dibaia namonamo diba.
Dahaka Dainai Toretore ta Idia Abia be Namo?
Taunimanima momo idia diba Iuda taudia be edia buka idia gaukaralaia taudia. To “buka”—Baibel—be Heberu gado dekenai idia torea, bona hari “gaukaralaia taudia” be Arabia gado, France gado, Germany gado, Spain gado, bona ma gado momo ai idia hereva. Ena be Iuda taudia momo be idia maragi negana amo Heberu gado idia dibaia, to Baibel ena hereva momo idia lalo-pararalaia namonamo lasi. Ma danu, lagani handred momo lalonai, rabi taudia ese idia gunalaia Iuda tomadihona ena kara badana be, taunimanima idia hagoadaia lasi Baibel ena hereva ena anina korikorina idia tahua totona. Baibel ena hereva bona siri idauidau idia herevalaia sivarai bona gori be momo. Unai hereva bona sivarai momo be toretore badadia dekenai idia haboua, bona idia ibounai edia ladana idia gwauraia Midrash.b
Rashi ena tubuna mero ta, Rabbi Samuel ben Meir (Rashbam), be Baibel tahua namonamo tauna ta danu. Ena toretore ai Genese 37:2 ia herevalaia neganai, ia gwau “Baibel idia herevalaia taudia gunadia [Rashi ena nega vairanai] . . . idia ura hereva (derashot) idia henidia, bona idia laloa unai idia karaia be gau badana, [to] Baibel ena hereva ena anina korikorina tahua namonamo karana idia manadalaia lasi.” Dr. A. Cohen (Soncino Books of the Bible ena torea tauna badana) ese unai kara ia herevalaia, ia gwau: “Momokani Rabi taudia ese taravatu idia atoa idia gwau, bema lalohadai ta be peshat eiava ia hedinarai goevagoeva Baibel siri ena anina hegeregerena lasi, unai lalohadai do idia abia dae lasi; to unai taravatu idia badinaia lasi.” Edia tomadiho be unai bamona dainai, Iuda tauna ta ese Baibel ena hereva ia duahia neganai, ia daradara bona ia laloa heduru gauna ta ia abia be namo.
Rashi Ena Ura Bona Ena Gaukara Daladia
Ena mauri ibounai lalonai, Rashi ena ura be Iuda taudia ibounai ese Heberu Revarevadia edia hereva idia lalo-pararalaia diba. Unai dainai, bema ia laloa duahia tauna ese hereva ta eiava siri ta ia lalo-pararalaia be auka, ia ese noutbuk lalodiai edia anina hahedinaraia herevadia ia torea. Rashi ese ia torea nouti lalodiai, ena hadibaia taudia ese Baibel siri edia anina idia hahedinaraia herevadia ia gwauraia bona rabi taudia edia toretore, ia diba namonamo herevadia, ia gwauraia danu. Rashi ese gado ia stadilaia ore. Masorete taudia idia torea maka idauidau ese hereva edia anina lalo-pararalaia dalana be edena bamona idia durua ia laloa namonamo. Hereva ta ena anina ia hahedinaraia totona, ena toretore ai Pentateuch ia herevalaia neganai, nega momo Aramia gado dekenai idia hahanaia bukana (Targum of Onkelos) ia gaukaralaia. Rashi ese preposition bona conjunction gaudia, verb edia anina, bona grammar bona syntax edia kahana idauidau edia anina be guna idia laloa lasi dalanai ia gwauraia hedinarai neganai, lalohadai ta ia dogoatao auka masemase lasi bona aonega karadia ia hahedinaraia. Unai hadibaia herevadia ese Heberu gado ena syntax bona grammar lalo-pararalaia karana idia durua bada.
Rashi be rabi taudia idia biagua Iuda tomadihona ena kara badana ia badinaia lasi, to nega ibounai Baibel ena siri ena anina, auka lasi anina korikorina, ia hahedinaraia toho. To Midrash toretoredia momo herea, Iuda taudia idia diba namonamo gaudia, be ia reaia diba lasi. Rashi ena toretore ena kahana namona be Midrash toretoredia, nega momo Baibel ena hereva ena anina korikorina idia hunia toretoredia, ia herevalaia dalana.
Rashi ena toretore ai Genese 3:8 ia herevalaia neganai, ia gwau: “Iseda Aonega taudia ese Bereshit Rabbah bona Midrash ena toretoredia ma haida lalonai aggadicc i midrashim momo idia haboua vadaeni. To, lau ese siri ena anina korikorina (peshat), bona Baibel ena hereva be ena badina siridia ida ia gwauraia hedinarai aggadot sibona lau laloa.” Rashi ese siri ta ena anina eiava ena badina siridia edia anina idia hahedinaraia namonamo midrashim sibona ia abia hidi bona ia gaukaralaia dainai, siri ta ida idia hegeregere lasi bona daradara idia havaraia midrashim ia gaukaralaia lasi. Unai bamona ia karaia dainai, ia murinai idia vara Iuda taudia edia uru ta ta ese Rashi ia abia hidi Midrash sibona idia diba.
Ena be Rashi ese ia idia hadibaia taudia ia hanamoa, to danu, bema Baibel ena hereva ta idia gwauraia hedinarai to edia lalohadai be unai hereva ia hahedinaraia goevagoeva lalohadaina hegeregerena lasi, edia lalohadai ia abia dae lasi. Bema kahana ta ia lalo-pararalaia lasi eiava ia laloa guna dala kererena ai ia gwauraia hedinarai, mai ena ura ida unai ia gwauraia, bona ena stiuden taudia ese ena lalohadai kererena idia hamaoromaoroa negadia ia gwauraia danu.
Ia Mauri Negana Lalonai Idia Vara Gaudia ese Ena Lalona Idia Veria
Rashi ese ena nega lalonai idia noho taudia edia mauri dalana ia diba namonamo bona ia badinaia. Toretore tauna ta ese unai ia herevalaia, ia gwau: “[Rashi] ese Iuda taudia dekenai ia henia harihari gauna badana be Baibel ena hereva badadia be unai nega ena gado hegeregerena ia gwauraia hedinarai, ia gaukaralaia gado be goevagoeva bona idia lalo-pararalaia haraga, mai ena hebogahisi bada ida ia torea, bona aonega bona diba bada ia hahedinaraia, bona unai dainai ena toretore be Baibel bamona idia hahelagaia bona buka namodia bamona idia ura henia. Rashi ese Heberu gado ai ia torea ia be France gado bamona, mai ena aonega bona hairai ida. Bema Heberu gado herevana ta ia davaria lasi, France gado herevana ta ia gaukaralaia, to Heberu letadia ai ia torea.” Heberu letadia amo ia torea France gado herevadia—Rashi ese unai bamona hereva 3,500 bamona ia gaukaralaia—be France Gado Gunana ena taravatu bona gwauraia dalana idia stadilaia taudia idia tahua bada gaudia.
Ena be Rashi ena mauri matamana ai, mai maino ida idia noho, to gabeai ia ese Iuda taudia bona sibona idia gwauraia Keristani taudia huanai ia vara badu badana ia itaia. Lagani 1096 ai, Kruseid Ginigunana ese Rhineland, Rashi be guna ia stadi gabuna, dekenai idia noho Iuda taudia idia hamasea ore. Iuda taudia tausen momo be nega tamona idia hamasea. Toana be unai ala-ala karana ena sivarai ia kamonai dainai Rashi ia gorere (bona ia dika ia lao ela bona lagani 1105 ai ia mase). Unai negana amo, ena toretore, Baibel idia herevalaia toretoredia, idia idau. Haheitalai ta be Isaia karoa 53. Unai karoa ese Iehova ena hesiai tauna do ia hisihisi ia herevalaia. Gunaguna, Rashi be Talmud bamona ia gwau unai hereva ese Mesia ia herevalaia. To toana be Kruseid idia karaia murinai, ia laloa unai siri be mai anina Iuda taudia dekenai, badina kerere idia karaia lasi, to hisihisi idia davaria. Unai negana amo Iuda taudia ese unai Baibel herevana dekenai lalohadai idauna idia abia dae.d Unai dainai, Kerisendom ena Keristani lasi karadia ese taunimanima momo, Iuda taudia danu, be Iesu ena sivarai momokanina amo idia hakaua siri.—Mataio 7:16-20; 2 Petero 2:1, 2.
Ena Siahu Baibel Hahanaia Gaukarana Dekenai be Edena Bamona?
Nega daudau lasi murinai, Rashi ena siahu be Iuda tomadihona lalonai ia hedinarai sibona lasi. French Franciscan Baibel ia herevalaia tauna Nicholas of Lyra (lagani 1270-1349) ese “Rabbi Solomon [Rashi]” ena lalohadai ia gwauraia nega momo dainai, ia dekenai ladana ta idia henia “Solomon Ia Tohotohoa Tauna.” Danu, Baibel idia herevalaia bona idia hahanaia taudia momo ese Lyra ena lalohadai idia badinaia, idia haida be English gado Baibel King James Version idia hahanaia matamaia taudia bona Martin Luther, Germany dekenai Baibel hahanaia gaukarana ia haidaua momokani tauna. Luther ese Lyra ena lalohadai ia badinaia goadagoada dainai, taunimanima idia gwau: “Bema Lyra ese miusiki ia gadara lasi, Luther ia mavaru lasi.”
Rabi taudia edia lalohadai, Keristani hereva momokani amo idia idau lalohadaina, be mai edia siahu Rashi dekenai. To, Baibel ia gaukaralaia Heberu gado ena term, syntax, bona grammar ia lalo-pararalaia namonamo dainai, bona Baibel ena hereva ena anina korikorina davaria totona ia hekwarahi bada dainai, Rashi ese Baibel idia tahua taudia bona idia hahanaia taudia dekenai mai anina bada toretorena ia henia, bena idia ese idia gaukaralaia bona toretore ma haida ida idia hahegeregerea diba.
[Footnotes]
a Hereva “Rashi” be Heberu gado herevadia “Rabbi Shlomo Yitzḥaqi [Rabbi Solomon ben Isaac]” edia leta ginigunadia amo idia karaia.
b Inai hereva “Midrash” be Heberu gado herevana ta amo ia mai, ena anina korikorina be “ia henanadai, ia stadi, ia tahua,” bona danu “ia haroro.”
c Inai hereva aggadah (unai gaudia momo idia herevalaia neganai idia gwau aggadot) ena anina korikorina be “sivarai gwauraia” bona ia ese rabi taudia edia gori toretore, nega momo Baibel ia gwauraia taudia to Baibel ia gwauraia lasi sivaraidia eiava rabi taudia edia sivarai edia toretoredia, ia herevalaia.
d Ma diba haida unai Baibel herevana dekenai oi abia totona, Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. ese ia halasia buklet Will There Ever Be a World Without War? ena rau 28 ai ia noho mauana “My Servant”—Who Is He? itaia.
[Picture Credit Line on page 26]
Text: Per gentile concessione del Ministero dei Beni Culturali e Ambientali