Cyril Bona Methodius—Alfabet Idia Havaraia Baibel Hahanaia Taudia
“Aiemai bese ia bapatiso vadaeni to ai be hadibaia tauna lasi. Ai be Greek eiava Latin gado ai lalo-pararalaia diba lasi. . . . Ai be alfabet edia leta eiava edia anina ai lalo-pararalaia lasi; unai dainai hadibaia taudia umui siaia ai dekenai, Baibel ena hereva bona edia anina be ai dekenai idia hahedinaraia totona.”—Lagani 862 C.E. ai, Moravia ena lohia tauna, Rostislav amo.
HARI INAI NEGAI, Slavic besena ena gado idauidau idia herevalaia taudia milioni 435 mai kahana be mai edia Baibel edia gado korikorina dekenai.a Idia amo, taunimanima milioni 360 be Cyrillic alfabet idia gaukaralaia. To lagani 1,200 gunanai, edia tubudia ese edia gado idia torea lasi bona alfabet ta be lasi. Unai hekwakwanai idia hamaoromaoroa taudia be boga tamona amo idia vara tadikakadia rua, edia ladadia be Cyril bona Methodius. Dirava ena Hereva idia lalokau henia taudia ese do idia davaria unai tadikaka rua edia gari lasi karana bona hekwarahi ese Baibel gimaia bona abia isi karana ena histori lalonai kara badana idia karaia. Unai tatau be daidia, bona dahaka hekwakwanai idia davaria?
“Aonega Tauna” Bona Gavana Tauna
Cyril (lagani 827-869 C.E. ai, guna ena ladana be Constantine) bona Methodius (lagani 825-885 C.E. ai) be dagi bada ruma besena amo idia vara, Thessalonica, Greece dekenai. Unai negai, Thessalonica be gado rua siti; unai hanua dekenai idia noho taudia ese Greek bona Slavic gado idia herevalaia. Slav taudia momo idia noho bona Greece taudia ida idia hebamo heheni, bona hanua murimurinai Slav taudia edia grup haida idia noho dainai, reana unai ese dala ia kehoa Cyril bona Methodius ese saut kahana dekenai idia noho Slav taudia edia gado idia dibaia namonamo totona. Bona Methodius ena mauri sivaraina ia torea tauna ta ia gwau, edia sinana be Slav hahinena.
Cyril ena tamana ia mase murinai, ia be Byzantine Basileiana ena siti badana, Constantinople, dekenai ia lao. Unuseniai, univesiti badana dekenai ia lao bona ladana bada tisa taudia ese idia hadibaia. Ia be Hagia Sophia, Ist tanodia dekenai ia be ladana bada dubuna ta, ena laiberi naria tauna, bona gabeai taunimanima edia lalohadai ia stadilaia profesa ta ai ia lao. Momokani, ia be sikuli dekenai ia kwalimu dainai, Cyril dekenai ladana ma ta, Aonega Tauna, idia hatoa.
Unai nega lalonai, Methodius ese guna ena tamana ia karaia bamona gaukara ia tahua—politikol naria gaukarana. Byzantine distrik dekenai, Slav taudia momo idia noho gabuna dekenai, archon (o gavana) ena dagi ia abia. To, monasteri ta Bithynia, Asia Minor, dekenai ia lao. Lagani 855 C.E. ai, Cyril ia lao danu.
Lagani 860 C.E. ai, Constantinople ena bisop tauna ese unai tadikaka rua be tano idauna dekenai ia siaia lao. Ia siaia lao Khazar taudia dekenai, unai taudia be Black Davarana amo ena notist kahana dekenai idia noho, edia lalona idia do hadaia lasi bema Islam, Iuda, eiava Keristani tomadihona dekenai do idia vareai. Unuseniai ia lao neganai, Cyril be nega sisina Chersonese, Crimea dekenai, ia noho. Diba bada taudia haida idia abia dae, unuseniai ia be Heberu bona Samaria gado ia dibaia bona Heberu grammar ia gaukaralaia, Khazar taudia edia gado ia hahanaia totona.
Moravia ese Ia Boiridia
Lagani 862 C.E ai, Moravia (hari unai gabu be Czechia ena ist kahana, Slovakia ena west kahana, bona Hungary ena west kahana) ena lohia tauna, Rostislav, be paragraf ginigunana dekenai ia noho noinoina be Michael Ihatoina, Byzantine ena Pavapava dekenai ia siaia—ia ese Buka Helaga idia hadibaia taudia ia siaia totona. Moravia dekenai idia noho Slavic gado taudia be East Frankish basileiana (hari Germany bona Austria) ena misinari taudia amo dubu ena hahediba herevadia idia dibaia vadaeni. To, Rostislav be Germany iduhudia edia politikol taudia bona dubu edia siahu ia laloa momo. Ia laloa bema Constantinople ida tomadiho dalanai idia gaukara hebou, unai ese ena bese do ia durua, politikol bona tomadiho dalanai ia sibona ese do ia lohia totona.
Pavapava ese ena lalona ia hadaia Methodius bona Cyril be Moravia dekenai do ia siaia. Sikuli dekenai idia kwalimu, edia edukeisen be bada, bona gado momo idia diba dainai, idia ruaosi be idia hegeregere momokani unai bamona gaukara do idia karaia. Lagani 800 C.E. murinai ia noho mauri sivaraina torea tauna ta ia gwau unai pavapava ese idia ia hagoadaia Moravia dekenai idia lao totona, ia gwau: “Umui ruaosi be Thessalonica tano taudia, bona Thessalonica taudia ibounai be Slavic gado korikorina idia herevalaia.”
Alfabet Bona Baibel Hahanaia Gaukarana Ia Vara
Hua haida idia do noho ela bona edia tano do idia rakatania neganai, Cyril be unai gaukara totona ia hegaegae, Slav taudia edia gado ena torea dalana ia karaia matamaia. Idia gwau ia be gado ena rege idauidau ia kamonai diba. Unai dainai, Greek bona Heberu leta ia gaukaralaidia, Slavonic gado ena rege ta ta totona leta ta ia atoa.b Tahua gaukara idia karaia taudia haida idia abia dae unai bamona alfabet havaraia totona, lagani momo gunanai ena gaukara ena badina ia haginia vadaeni. Bona Cyril ese ia havaraia alfabet ena toana korikori idia do daradaralaia noho.—“Cyrillic Eiava Glagolitic?” mauana itaia.
Unai neganai, Cyril ese Baibel hahanaia program haragana ta ia karaia. Sene herevadia hegeregerena, ia havaraia alfabet matamatana dekenai Greek gado amo Slavonic gado dekenai Ioane ena Evanelia bukana ena hamatamaia herevana ia hahanaia: “Matamana negana ai Hereva ia noho . . . ” Cyril ese Evanelia bukadia hani, Paulo ena revarevadia, bona Salamo bukana ia hahanaia danu.
Ia sibona ia gaukara, a? Reana Methodius ese unai gaukara ia durua. Ma danu, buka ta ladana The Cambridge Medieval History ia gwau: “Toana be haida ese [Cyril] idia durua, reana idia be Greek edukeisen idia abia Slav taudia. Bema idia hahanaia gaudia gunadia ita tahua namonamo, . . . do ita hamomokania Slavonic gado namona idia havaraia, ia hedinaraia idia durua taudia be Slav taudia.” Baibel buka oredia be gabeai Methodius ese ia haorea, hari unai do ita itaia.
“Galo Manudia ese Bogibada Manu Ia Dagedage Henia Hegeregerena”
Lagani 863 C.E. ai, Cyril bona Methodius be Moravia dekenai edia gaukara idia matamaia, unuseniai mai moale ida idia abia dae. Edia gaukara ta be unai gabu ai idia noho taudia haida dekenai idia havaraia Slavonic leta idia hadibaia, bona Baibel bona tomadiho toretoredia idia hahanaia danu.
To, gau ibounai idia heau namonamo lasi. Frankish dubu gunalaia taudia Moravia dekenai, ese Slavonic gado gaukaralaia karana idia inai henia bona dagedage henia. Gado toi lalohadaina idia abia dae, idia gwau Latin, Greek, bona Heberu gado sibona idia hegeregere tomadiho totona. Lagani 867 C.E. ai, unai tadikaka be Roma dekenai idia lao, idia ura pope ese idia havaraia gado torea dalana matamatana do ia durua.
Edia laolao ai, Venice dekenai, Cyril bona Methodius ese gado toi lalohadaina idia abia dae Latin dubu gunalaia taudia ma haida ida hekwakwanai idia davaria. Middle Ages negana ai, Cyril ena mauri sivaraina ia torea tauna ia gwau, unai gabu dekenai idia noho bisop, pris, bona dubu taudia ese ia idia dagedage henia, “galo manudia ese bogibada manu ia dagedage henia hegeregerena.” Unai sivarai hegeregerena, Cyril ese idia dekenai 1 Korinto 14:8, 9 ena hereva ia gwauraia: “Inai danu, tuari kibi bema idia hiriria namonamo lasi neganai, daika ese tuari totona do ia hegaegae? Unai bamona danu, bema umui emui hereva anina be idia hedinaraia lasi, daika ese hereva ena mamina do ia abia?”
Unai tadikaka rua be Roma dekenai idia ginidae neganai, Pope Adrian Iharuana ese gwaumaoro ia henia Slavonic gado idia gaukaralaia totona. Roma dekenai idia do noho bona hua haida idia orea murinai, Cyril ia gorere bada. Hua rua idia do ore lasi murinai ia mase, ena mauri lagani be 42.
Pope Adrian Iharuana ese Methodius ia hagoadaia Moravia bona Nitra ena taoni kahirakahira gabudia, hari idia gwauraia Slovakia, ai ia karaia gaukara dekenai do ia giroa. Unai gabu dekenai iena siahu ia hagoadaia totona, pope ese Methodius dekenai revareva ia henia, ia gwau Slavonic gado ia gaukaralaia diba bona ia be bisop badana dagina ia abia. To, lagani 870 C.E. ai, Frankish bisop, Hermanrich, be Nitra ena Lohia Svatopluk ena heduru amo Methodius idia dogoatao. Germany ena sautist kahanai ia noho monasteri ta dekenai, lagani rua mai kahana idia hadiburaia. Gabeai, Adrian Iharuana ena gabu ia abia tauna, Pope John Namba 8, ese oda ia henia Methodius do idia ruhaia, guna ia naria gabuna ia henia lou, bona pope ese gwaumaoro ia henia lou tomadiho lalonai Slavonic gado idia gaukaralaia diba.
To Frankish tomadiho gunalaia taudia ese idia dagedage henia noho. Idia gwau Methodius be dubu ena hahediba herevadia ia gorea, to edia samania herevana ia hakoikoia, bona gabeai Pope John Namba 8 amo revareva ia abia, siahu ia henia dubu lalonai Slavonic gado ia gaukaralaia totona. Hari ia noho pope, John Paul Iharuana, ia gwau Methodius ena mauri be “laolao, dabu, hisihisi, inai henia bona dagedage lalonai ia noholaia, . . . nega ta mai ena dagedage ida idia hadiburaia danu.” Hoa gauna be inai, Roma idia ura henia bisop bona lohia taudia ese unai kara idia karaia.
Baibel Ibounai Idia Hahanaia
Ena be hanaihanai dagedage ia davaria, to Methodius, bona shorthand toretore taudia haida edia heduru amo, Slavonic gado dekenai Baibel buka oredia hahanaia gaukarana idia haorea. Sene herevadia hegeregerena, hua 8 sibona lalonai unai gaukara badana ia haorea. To, gori sivaraidia, Maccabees bukadia, ia hahanaia lasi.
Hari inai negai, Methodius bona Cyril ese idia hahanaia gaudia edia namo idia sekea be auka. Idia hahanaia negana bamona amo, toretore edia kopi haida sibona idia do noho. To, unai momo lasi idaunegai toretoredia tahua namonamo karana amo, gado stadilaia taudia idia davaria idia hahanaia gaudia be maoro bona idia heau namonamo. Our Slavic Bible bukana ia gwau, unai tadikaka rua be “hereva bona hereva daladia matamatadia momo idia havaraia . . . Bona unai ibounai idia karaia maoromaoro [bona] Slavic gado dekenai hereva namo hereadia momo idia havaraia.”
Ia Do Noho Harihari Gauna
Lagani 885 C.E. lalonai Methodius ia mase murinai, Frankish inai taudia ese ena hahediba taudia be Moravia amo idia luludia. Roho mauri gabuna idia tahua Bohemia, Poland ena saut kahanai, bona Bulgaria dekenai. Unai amo idia ese Cyril bona Methodius edia gaukara be idia karaia noho bona gabu momo dekenai ia hanai lao. Unai tadikaka rua be Slavonic gado torea dalana idia karaia dainai do ia noho daudau, do ia tubu, bona gabeai gado ma haida be ia amo do idia vara. Hari inai negai, Slavic bese be mai edia gado badadia 13 bona gado maragidia ma momo.
Ma danu, Cyril bona Methodius edia gari lasi Baibel hahanaia gaukarana ese huahua namona ia havaraia, hari Slavic gado ai Buka Helaga idauidau idia noho. Unai gado idia herevalaia taudia milioni momo ese Dirava ena Hereva be edia gado dekenai idia abia dainai, namo idia davaria. Ena be dagedage idia abia, to inai hereva ia momokani: “Dirava ena hereva, be do ia gini noho ela bona hanaihanai”!—Isaia 40:8.
[Footnotes]
a Slavic gadodia be Eastern bona Central Europe dekenai idia gaukaralaia, idia haida be Russia, Ukraine, Serbia, Poland, Czech, Bulgaria, bona unai bamona gadodia.
b Inai hereva dekenai ai gaukaralaia herevana “Slavonic,” be Cyril bona Methodius ese idau tano dekenai bona edia toretore dekenai idia gaukaralaia Slavic gadona unai. Hari negai haida ese inai hereva “Slavonic Gunana” eiava “Dubu Gunana Slavonic” idia gaukaralaia. Gado idia stadilaia taudia idia lalo-tamona, idia gwau lagani 800 C.E. murinai idia noho Slav taudia edia gado be tamona lasi.
[Box on page 29]
Cyrillic Eiava Glagolitic
Cyril ese ia havaraia alfabet ese hepapahuahu momo ia havaraia vadaeni, badina gado stadilaia taudia idia diba lasi ia be edena alfabet. Idia gwauraia Cyrillic alfabet be Greek alfabet amo idia abia, bona ma leta 12 bamona idia havaraia, Greek gado dekenai idia davaria lasi Slavonic gado regedia idia hahedinaraia totona. To, idaunegai Slavonic toretore haida be toretore dalana idauna, Glagolitic, idia gaukaralaia, bona diba bada taudia haida idia abia dae Cyril ese unai ia havaraia. Glagolitic leta haida be Greek eiava Heberu toretore amo idia mai. Ma haida be reana Middle Ages negana ena gado regena hahedinaraia maka amo idia abia, to idia momo be matamata bona idia havaraia gaudia aukadia. Glagolitic be idau herea bona idia havaraia gauna matamatana. To, Cyrillic be hari inai negai Russia, Ukraine, Serbia, Bulgaria, Macedonia, bona ma gado 22, idia haida be Slavonic gadodia lasi, edia gado torea dalana danu.
[Artwork—Cyrillic and Glagolitic characters]
[Map on page 31]
(For fully formatted text, see publication)
Baltic Davarana
(Poland)
Bohemia (Czechia)
Moravia (E. Czechia, W. Slovakia, W. Hungary)
Nitra
EAST FRANKISH BASILEIANA (Germany & Austria)
ITALY
Venice
Rome
Mediterranean Davarana
BULGARIA
GREECE
Thessalonica
(Crimea)
Black Davarana
Constantinople (Istanbul)
Bithynia
[Picture on page 31]
Lagani 1581 amo Slavonic Baibel Cyrillic toretore ai
[Credit Line]
Bible: Narodna in univerzitetna knjiz̆nica-Slovenija-Ljubljana