Gima Kohorona INTANET LAIBRI
Gima Kohorona
INTANET LAIBRI
Hiri Motu
  • BAIBEL
  • PABLIKEISEN
  • HEBOUDIA
  • g91 1/8 rau 15-19
  • Kahana 2: Pavapava Idia Daekau, Idia Diho, Hisiu Bamona

Oi abia hidi kahana ena vidio ia noho lasi.

Sori, hekwakwanai ia vara vidio ia loud totona.

  • Kahana 2: Pavapava Idia Daekau, Idia Diho, Hisiu Bamona
  • Noga!—1991
  • Sinado maragidia
  • Inai Bamona Atikol
  • Lalo-Tamona, Tau Tamona Amo
  • Pavapava ese Dubu Taudia Edia Toana Idia Abia
  • Taravatu Henunai Idia Noho Lasi Monarchy Gavamanidia Edia Nega
  • “Dirava” Idia Halaoa Siahu Bada Lasi Pavapavadia Bamona
  • Idia Davaria Idia Hegeregere Lasi
  • Hisiu Idauna Ta
  • Kahana 5: Gavamani Goevadaena Ia Mai!
    Noga!—1991
  • Dahaka Ia Vara Siahu Lohia Taudia Dekenai?
    1994 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
  • Iehova, Noho Hanaihanai King, Tomadiho Henia
    Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia—2014
Noga!—1991
g91 1/8 rau 15-19

Tanobada Gavamanidia Hahemaoro Henia

Kahana 2: Pavapava Idia Daekau, Idia Diho, Hisiu Bamona

Monarchy: lohia tauna ta, hegeregere pavapava, ese ia biagua gavamanina, bona iena dagi ia abia badina lohia besena lalonai ia vara dainai; Basileia: pavapava o kwini ese ia lohiaia monarchy gavamanina; Empire: lohia tauna tamona, nega momo ia be emperor, ese gabu badana ia lohiaia, bona unai gabu lalonai, bese idauidau, gavamani idauidau eiava kopi idauidau taudia momo idia noho.

“AMARAFEL, Sinara tano ena king.” Unai hereva be Genese karoa 14 siri 1 lalonai ia noho. Unai hereva amo Bible ese “king” be nega ginigunana ia gwauraia. Haida idia gwau Amarafel be Babulono pavapavana King Hammurabi, to ita diba lasi unai be momokani eiava. Ita diba momokani gauna be inai: Herevana unai king be daika, to ia ese taunimanima edia king karana ia havaraia lasi. Lagani handred haida gunanai, Nimrod be king ta, ena be ladana king be ia dekenai idia hatoa lasi. Momokani, ia be tanobada king ginigunana.​—⁠Genese 10:​8-12.

Momokani, nadi revarevadia bona idau negai gaudia, idia davaria gaudia, edia toretore dekenai King Nimrod o King Amarafel edia ladana be lasi. The New Encyclopædia Britannica lalonai ia gwau: “Iena ladana be revareva gaudia gunadia dekenai ia noho Mesopotamia lohia tauna ginigunana be Enmebaragesi, Kish ena pavapava.” Idau negai, Kish be hanua gavamanina badana Mesopotamia dekenai. Unai hanua amo hereva ta, lohia, Sumeria gado ai, idia abia, unai hereva ena anina korikori be “tau badana.” Enmebaragesi ia lohia negana idia gwauraia dalana be Bible ese idia vara gaudia edia nega ia gwauraia dalana amo ia idau. To idia gwauraia negana be Bible ese ia gwauraia negana hegeregerena. Bona gau badana be inai: taunimanima edia lohia karana ia vara matamata gabudia idia gwauraia neganai, edia hereva be Bible ena hereva hegeregerena.

Lalo-Tamona, Tau Tamona Amo

Ena be ita diba namonamo lasi, to idia gwau China ena Shang, o Yin, pavapava besena be lagani 1800 B.C.E. bona 1500 B.C.E. padanai ia vara. Tanobada gavamani ginigunadia be monarchy gavamanidia. Danu, monarchy gavamanidia be gabu momo dekenai idia haginia.

“Monarch” herevana be Greek gado herevadia rua amo ia mai: moʹnos, anina be “sibona,” bona ar·kheʹ, anina be “lohia.” Unai hegeregerena, monarchy gavamanidia lalonai siahu ibounai be tau o hahine tamona sibona idia henia, bona unai tau be sibona ena ura hegeregerena ia lohia, bona ia be gavamani ena kwarana tauna bamona ia lohia nega ibounai. Absolute (taravatu henunai ia noho lasi) monarchy gavamanina lalonai, pavapava ena hereva be gavamani ena taravatu bamona. Taunimanima momo be pavapava tamona henunai idia noho dainai, pavapava ese idia iboudiai edia gabu ia abia.

Idau nega amo idia laloa monarchy gavamanidia be namo badina bese idauidau taudia idia hatamonaia. Hahediba tauna, John H. Mundy, ese Europe ena sivarai, lagani 500 bamona ia lao lagani 1500 bamona, ia hadibaia. Ia gwau, unai nega lalonai, politikol taudia “edia lalohadai be monarchy gavamanidia be namo badina be idia ese politikol pati idia hanaia. Idia gwau bema gabu badana ta lalonai, bese idauidau idia noho bona unai bese idia hepapahuahu badina edia ura be idauidau dainai, vadaeni monarchy gavamanina ta ese ia lohiaia be namo.” Guna, pavapava iboudiai be tuari oreadia idia biagua; unai dainai, nega momo pavapava be tuari lalonai idia kwalimu dainai, idia ese gabu badadia idia lohiaia, unai gabu lalonai “bese idauidau idia noho bona unai bese idia hepapahuahu badina edia ura be idauidau dainai.” Idau negai sivaraina ia stadilaia tauna W. L. Warren ia gwau “taunimanima momo idia laloa pavapava gaukarana namona ena toana badana” be tuari lalonai ia kwalimu.

Unai dainai, monarchy gavamanidia ese dala idia kehoa basileia badadia idia vara totona. Unai basileia badadia haida be Greek Basileia Badana Alesana Badana henunai, Roma Basileia Badana Kaisara taudia henunai, bona Britain ena Basileia Badana. Lagani 1900 murinai, Britain Basileia Badana ena siahu be bada. Unai negai tanobada taudia 100 100 amo 25 25 be pavapava tamona henunai idia noho bona tanobada ena kahana 4 amo kahana tamona be pavapava tamona ese ia lohiaia.

Pavapava ese Dubu Taudia Edia Toana Idia Abia

Idau negai pavapavadia momo idia gwau idia be dirava. Idau negai sivaraina stadilaia tauna George Sabine ia gwau: “Alesana ena nega amo, Greek hanua taudia idia gwau Greek pavapavadia be edia dirava. East tanodia ai, taunimanima iboudiai ese edia pavapava be dirava ai idia halaoa bona gabeai Roma pavapavadia ese unai kara idia badinaia danu.” Ia gwau Europe dekenai taunimanima edia abidadama be, pavapava be dirava bona unai abidadama idia dogoatao “dala idauidau amo, ema bona hari inai negai.”

Central bona South America tanodia ai, taunimanima idia laloa Aztec bona Inca gavamanidia be monarchy helagadia. Asia dekenai, Japan taudia idia laloa edia pavapava, Emperor Hirohito, be dina dirava hahinena Amaterasu Omikami ena tanobada natuna namba 124. To lagani 1946 lalonai, Emperor Hirohito ia gwau unai be momokani lasi, bona ena dirava natuna dagina ia dadaraia.

Ena be pavapava iboudiai lasi, to pavapava haida sibona idia gwau idia be dirava, to idia momo idia gwau dirava ese edia pavapava dagina ia henia. Idia ese Dirava ena gabu idia abia tanobada dekenai, unai dainai, idia be hahelaga taudia bamona. John H. Mundy ia gwau: “Idau negai, idia laloa pavapava be hahelaga taudia bamona. West tanodia momo lalonai, unai lalohadai idia abia dae. Unai dainai, pavapava ta be iena dubu ena kwarana tauna ai ia lao bona iena dubu ena gunalaia taudia ia biagua.” Unai lalohadai be tomadiho lalohadaina ta. Unai lalohadai be “Konstantin ese dubu bona gavamani ia hatamonaia karana [lagani 300 C.E. murinai] amo ia vara, bona dubu ese Plato ena lalohadai ia abia dae karana amo ia vara.” Korona be pavapava idia henia neganai, dubu taudia ese pavapava idia hanamoa. Unai kara ese pavapava ena lohia karana ia hahairaia bona ia gwauraia maoro, to bema dubu taudia ia hanamoa lasi, pavapava ena lohia karana be unai bamona do ia hedinarai lasi.

Lagani 1173 lalonai, England pavapava Henry Iharuana ese inai dagi ladana ia abia: “Pavapava, Dirava ena ura dainai.” Unai dainai, gabeai taunimanima idia gwau pavapava edia lohia siahuna be Dirava ena amo ia mai, anina be lohia siahuna be pavapava ena bese taudia amo ia dekenai ia hanai. Idia gwau Dirava ese pavapava ia abia hidi, iena sinana ese ia havaraia neganai. Lagani 1661 lalonai, France pavapavana Louis Namba 14 ese unai hereva ia badinaia goadagoada, bona gavamani biaguna siahuna ibounai ia dadia. Ia laloa ia be Dirava ena gabu ai ia gini bona bema tau ta ese pavapava ena ura idia dadaraia, anina be Dirava ia kara dika henia. Ia hekokoroku, ia gwau: “L’état c’est moi! [lau be Gavamani.]

Unai nega lalonai, unai bamona lalohadai be Scotland dekenai ia vara. James Namba 6 be Scotland ia lohiaia lalonai, to ia be lagani 1603 ai England pavapavana King James Ginigunana ia do lao lasi neganai, unai pavapava ia gwau: “Pavapava idia gwauraia Dirava . . . badina idia be DIRAVA ena Terona latanai idia helai, tanobada dekenai, bona Ia ese edia lohia gaukarana do ia hahemaoro henia.” Ita diba lasi James ia hahegani Bible be English gado ai idia hahanaia ena badina be ia ese unai lalohadai ia abia dainai eiava lasi. To iena hahegani dainai ia vara gauna ita diba: King James Version Bible, Protestant taudia momo ese unai Bible idia do gaukaralaia noho.

Taravatu Henunai Idia Noho Lasi Monarchy Gavamanidia Edia Nega

Lagani 500 bamona amo, gavamani momo be monarchy gavamanidia. Pavapava ese siahu be ladana bada taudia, tano idia biagua taudia, idia henidia. Unai dala amo, moni bona nega bada idia negea lasi idia lohia totona. Unai tano biagudia ese politikol bona tuari dalana ta, ladana feudalism idia haginia. Tano biagudia ese tano be ladana maragi taudia [vassal taudia] idia henia bena vassal taudia be tano biagudia edia tuari oreana lalonai idia vareai bona ma hesiai gaukara haida idia karaia. To feudal tano biagudia edia siahu bema ia bada ia lao neganai, basileia be feudal gavamani maragidia dekenai ia parara.

Danu, feudal lohia karana ese hemataurai bona ura kwalimu be taunimanima amo ia kokia. Tuari karaia tano biagudia ese unai taunimanima idia lohiaia neganai, idia kara auka henidia, bona edia moni momo be unai taunimanima amo idia abia. Ladana maragi taudia ese edukeisini idia abia lasi bona edia mauri dalana idia hanamoa diba lasi. Collier’s Encyclopedia lalonai ia gwau, unai dainai “kota lalonai ladana maragi taudia ese edia tano biagudia idia doria diba lasi mauri durua gaudia idia henidia totona. Bema ladana maragi tauna ese lohia ena gwaumaoro ia abia guna lasi, ia headava diba lasi, iena tano be iena natudia dekenai ia henia lasi, bona lohia ena noho gabuna ia rakatania diba lasi.”

Taravatu henunai idia noho lasi monarchy gavamanidia haida lalonai lohia karadia ma haida idia gaukaralaia. Pavapava haida ese lohia siahuna be taunimanima haida dekenai idia henia. Gabeai, bema idia laloa unai taudia edia dagi idia kokia be namo, idia kokia diba. Ma pavapava haida ese hanua lohia gaukarana be taunimanima edia orea haida dekenai idia henia. Unai orea be sene taudia edia kara hegeregerena bona taunimanima edia ura hegeregerena idia lohia. To unai lohia karadia iboudiai idia namo momokani lasi. To, lagani 1600 murinai idia noho toretore taudia, hegeregere, England tauna Sir Robert Filmer bona France tauna Jacques-Bénigne Bossuet, idia gwau taravatu henunai ia noho lasi monarchy gavamanina sibona be gavamani namona. To kahirakahira unai bamona gavamani do idia ore.

“Dirava” Idia Halaoa Siahu Bada Lasi Pavapavadia Bamona

Ena be taunimanima momo idia laloa Dirava sibona ese pavapava ia hanaia, to momo idia ura pavapava be taunimanima edia taravatu, edia sene karadia, bona edia siahu henunai idia noho. The Columbia History of the World bukana lalonai ia gwau, lagani 1700 ia do mai lasi neganai, “pavapava edia hereva be lagani 1600 murinai idia lohia pavapavadia edia hereva amo ia idau.” To unai buka be ma ia gwau: “Ena be edia hereva be idau, to momokani pavapava bamona idia do lohia noho.” Bena buka ia hahedinaraia “Frederick Badana ia gwau ia be ‘gavamani ena hesiai tauna ginigunana’ bona ia gwau iena siahu be dirava amo ia abia lasi. To unai bamona ia hereva neganai, ia laloa lasi iena lohia siahuna do ia negea.”

To, lagani 1688 lalonai, England dekenai Revolution [Gwau-Edeede Badana] ia vara murinai bona lagani 1789 dekenai France ena Revolution ia vara murinai, taravatu henunai idia noho lasi monarchy gavamanidia edia nega ia ore. Metairametaira, unai bamona monarchy gavamanidia idia ore bona monarchy gavamanidia idaudia, taravatu henunai idia noho gavamanidia, idia vara. Unai be lagani 1100 murinai idia karaia karana amo ia idau. Tanobada ena sivarai ia torea tauna W. L. Warren ia gwau, unai neganai, “pavapava gaukarana ena anina be pavapava ena diba hegeregerena, bona ia lohiaia taudia idia abia dae karadia hegeregerena.” To hari inai negai, pavapava tatau bona hahine edia siahu ia bada momokani lasi.

Momokani, pavapava haida edia siahu ia bada. To taunimanima ese unai pavapava momo be “dirava” bamona idia gwauraidia lasi. Unai pavapava be siahu bada lasi taudia. Idia be ladana bada taudia, gavamani ena siahu idia laulaulaia taudia. Gavamani ese taunimanima ia hagoadaia unai ladana bada taudia dekenai idia abia isi mai edia lalo-tamona bona mai edia abidadama ida. Taravatu henunai idia noho monarchy gavamanidia ese taravatu henunai idia noho lasi monarchy gavamanidia edia hatamonaia karana idia dogoatao, to edia manoka gaudia idia kokia, badina siahu momokanina be gavamani ena taravatu dekenai ia noho.

Taunimanima momo ese taravatu henunai idia noho monarchy gavamanidia idia ura henia. Lagani 1983 lalonai, Krishna Prasad Bhattarai, Nepali Congress Pati, Nepal dekenai, ena gunalaia tauna, ia gwau monarchy gavamanidia ‘ese heiriheiri idia koua,’ bona ia gwau, ‘Pavapava dainai iena bese taudia idia lalo-tamona noho diba.’ Bona ena be lagani 1987 dekenai France taudia ese edia Revolution, lagani 200 gunanai ia vara gauna, laloatao moale karadia totona idia hegaegae, to France taudia 100 100 amo 17 17 idia gwau idia ura monarchy gavamanina idia haginia lou. Unai lalohadai ia abia oreana tauna ta ia gwau: “Nega daudau lalonai iseda bese be politikol karadia dainai idia parara. Pavapava sibona ese iseda bese taudia ia hatamonaia diba.”

Lagani 1987 lalonai, Time magasin lalonai ia gwau: “Pavapava ese abidadama idia havaraia; reana unai ena badina be iseda tomadiho lasi negana ai, pavapava be helaga taudia ginigabedia bamona. Idia sibona ese taunimanima edia diba idia hanaia bona nega tamona edia noho dalana be ia hehuni bamona. Bema Dirava ia mase vadaeni, namona be Kwin be nega daudau ia mauri!” Bena, mai momokani danu ia be ma ia gwau: “[Britain] ena Kwin ena pavapava siahuna be inai: Mai hairai bada ida ia be siahu lasi.”

Idia Davaria Idia Hegeregere Lasi

Taravatu henunai idia noho lasi monarchy gavamanidia idia hegeregere lasi. Idia gini goada lasi. Nega sisina eiava nega daudau murinai, tanobada lohia taudia iboudiai idia mase bona ma ta ese iena gabu ia abia. Nega momo, iena gabu ia abia tauna idia abia hidi iena kara namodia dainai lasi bona iena diba bada dainai lasi, to ia be pavapava besena lalonai ia vara dainai. Daika ia gwau diba, natuna merona do ia namo iena tamana ia namo bamona? Eiava daika ia gwau diba, bema tamana ia dika, iena natuna do ia dika lasi?

Danu, Cristiano Grottanelli ia gwau: “Pavapava ena gabu do ia abia tauna idia abia hidi neganai,” nega momo “taravatu ta ia noho lasi idia badinaia totona. Unai dainai idia abia hidi diba taudia idia helulu. Nega momo, pavapava ia mase murinai, taunimanima (bona edia noho dalana) idia heiriheiri, edia kara korikori dekenai bona laulau dalana dekenai.”

Taravatu henunai ia noho lasi monarchy gavamanidia lalonai tau tamona ia lohia. Bema ia be lohia namona, iena gavamani do ia namo, to bema ia be lohia dikana iena gavamani do ia dika. Pavapava ena diba bona ena goada gabudia be ena gavamani lalonai do idia hedinarai, to iena manoka gabudia bona ia diba lasi gaudia do idia hedinarai danu. Pavapava taudia idia goevadae lasi. Pavapava dikadia ese gavamani dikadia idia haginia. Pavapava namodia ese gavamani namodia reana do idia haginia. To pavapava goevadaena sibona ese taunimanima iboudiai idia ura gavamanina ia haginia diba, bona taunimanima ese unai bamona gavamani idia abia be maoro.

Parliament monarchy gavamanidia bona taravatu henunai idia noho monarchy gavamanidia danu idia hegeregere lasi. United Kingdom lalonai, hari inai negai, siahu bada lasi king bona kwin taudia idia lohia noho lalonai, tano idauidau be Britain Basileia Badana idia rakatania, inai tanobada dekenai iena bada bona iena siahu ese ma basileia iboudiai edia bada bona siahu ia hanaia gauna unai.

Hisiu Idauna Ta

Pavapava idia daekau, idia diho, hisiu bamona​—⁠to pavapava ta ia idau. Iesu Keriso ese ia sibona ia herevalaia neganai, ia gwau ia be “Davida ena natuna ta, Davida ena bese tauna. Lau be unai hisiu bada, daba rere neganai ia diaridiari gauna.” (Apokalupo 22:16) Iesu be King David ena bese tauna, unai dainai ia hegeregere Dirava ena gavamani lalonai King ena dagi ia abia totona. Ia be “hisiu bada, daba rere neganai ia diaridiari gauna” dainai, ia be “daba ena hisiu bada,” Petro ia gwau do ia daekau, bona unai dainai daba do ia rere.​—⁠2 Petero 1:19; Numera 24:17; Salamo 89:​34-37.

Atai hereva dainai, taunimanima edia monarchy gavamanidia ita tahua ita do idia hakaua totona be aonega karana, a? Lasi, to aonega dalana be iseda helaro do ia henia totona Dirava ese ia abia hidi pavapavana, Iesu Keriso, ita naria, “king ibounai edia King, bona lohia ibounai edia Lohia. Ia sibona [tanobada king iboudiai ia hanaia unai] ia mase diba lasi” tauna ita naria unai. (1 Timoteo 6:​15, 16) Guba dekenai ita itaia diba lasi King bamona ia gini toreisi vadaeni. Kahirakahira, tanobada matamatana ena daba rere do ia havaraia. Ia be hisiu ta​—⁠pavapava ta​—⁠bona ia daekau vadaeni dainai, do ia moru lasi!

[Picture on page 16]

Tanobada pavapavadia iboudiai, pavapava namodia danu, idia mase neganai, edia gaukara be ma taunimanima haida edia imana dekenai idia atoa, bona ia diba lasi unai taudia be edena bamona

    Hiri Motu Pablikeisen (1987-2026)
    Log aut
    Login
    • Hiri Motu
    • Ta dekenai siaia
    • Preferens
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Gaukaralaia Taravatudia
    • Privacy Policy
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Login
    Ta dekenai siaia