Inai Nega ena Matamata Taudia—Idia Davaria Hekwakwanai Idauidau
“STADI ta ese ia hahedinaraia matamata laganidia be mai daradara bada bona lalo-hekwarahi negadia iseda mauri lalonai.” Doketa Bettie B. Youngs ese ena buka, ladana Helping Your Teenager Deal With Stress, lalonai unai bamona ia torea. Guna negadiai, matamata taudia be gau ta idia laloa lasi to idia matamata sibona idia laloa. To hari, idia tubu daekau laganidia lalonai idia lalo-hekwarahi momo bona tau badadia bona hahine badadia ai idia lao neganai lagani 1990 taudia edia mauri ena lalohisihisi bona hekwakwanai momo idia mamia.
Doketa ta, ladana Herbert Friedman, be World Health magasin dekenai ia torea, ia gwau: “Guna, matamata taudia idia tubu daekau neganai, idia tubu lasi gau iboudiai idia idau momokani negana lalonai, hegeregere tanobada lalonai taunimanima idia hutuma idia lao bona taunimanima momo ese hanua idia rakatania bona taoni dekenai idia lao; bona tano haida dekenai masini matamatadia idauidau momo idia karaia, hegeregere, gabu daudau dekenai idia noho taudia danu oi herevahereva diba gaudia bona gabu daudau idia laolao peleinidia danu idia karaia bona unai ese hoa gaudia idauidau idia havaraia, guna ita itaia diba lasi gaudia unai.”
Kekeni matamata ta, ladana Kathy, ia gwau: “Tubu daekau negana be auka momokani iseda nega lalonai.” Drag ania karana, sibona hamasea karana, inuinu kekero karana be matamata taudia haida ese idia karaia badina inai “nega dokonai metau dikadia momo do idia vara” bona idia lalohisihisi bona idia hekwarahi.—2 Timoteo 3:1.
Lalohadai Matamata Ruma Bese Lalonai
Doketa Youngs ia gwau: “Iseda tama sina ese edia nega momo ita dekenai idia henia. Iseda sinana momo ese edia nega ibounai idia henia natudia naria totona.” To hari, “hahine momo idia noho lasi eiava idia noho diba lasi, edia ruma ai, natudia idia naridia totona. Idia gaukara dainai edia gaukara bona natudia naria maduna be nega tamona idia huaia. Dina lalonai, hora be momo lasi dainai, edia gaukara haida do idia rakatania. Nega momo idia laloaboio gauna be edia natudia dekenai nega bona heduru idia henia. Idia manada lasi laganidia lalonai, matamata taudia momo idia rakatanidia kava, sibodia idia tubu daekau neganai tauanina, lalohadai, bona lalohadai ena mamina idauidau idia diba totona.”—Helping Your Teenager Deal With Stress.
Lagani 1990 murinai, ruma bese momo edia noho toana do idia idau ruma bese idia parara dainai (headava 100 100 amo headava 50 50 idia parara United States lalonai), headava lasi taudia ese natudia idia havaraia kava, bona momo idia headava lasi to idia noho hebou kava karana danu ia bada ia lao. Hari United States lalonai, ruma bese hani amo tamona be sina sibona eiava tama sibona ese ia gunalaia. Ruma bese momo lalodiai, sinadia eiava tamadia daelaina (hegeregere tau eiava hahine idia headava lou) idia noho.
Unai bamona ruma bese lalonai natudia be edena bamona? Do idia lalohisihisi momo bona idia tubu namonamo lasi, a? Haida idia gwau, ruma bese lalonai bema tama eiava sina sibona ia noho, natudia momo idia lalohisihisi badina sibodia idia noho dainai, idia lalohisihisi bona idia gari badina idia sibodia idia naria diba lasi, tama bona sina ruaosi idia noho besedia lalonai idia karaia bamona. Momokani, sina eiava tama sibona ia noho ruma bese lalonai eiava ma bese daelaina ta lalonai nega momo toana be natudia dekenai dika ia vara lasi. To Bible ese ia hahedinaraia goevagoeva, Dirava ia ura natudia be sina bona tama ese do idia naridia. (Efeso 6:1, 2) Ma dala ta amo natudia naria karana ese hekwakwanai bona lalohisihisi do ia havaraia.
Edia kohu idia habadaia noho tanodia ai ruma bese edia noho dekenai kara matamata idauidau idia vara. Unai tano lalodiai, sene edia kara be bese badana tamona ia noho hebou, unai amo tau bona hahine badadia ese natudia maragidia ibounai idia naridia hebou. To taoni idia bada idia lao bona gaukara momo idia vara dainai, unai bese badadia momo be haraga herea idia parara noho, bona unai kara amo natudia idia naria karana ia hadikaia.
Africa hahine matamata ta ia toretore, ia gwau: “Sinagu eiava tamagu edia taihuna be lasi bona ma varavara haida be lasi lau idia sisiba henia totona tubu daekau ena anina dekenai. Tama sina ese unai gaukara idia ura sikuli dekenai tisa ese idia hadibaia totona—bona sikuli dekenai, tisa ia ura sina tama ese unai hadibaia gaukara idia karaia. Unai dainai, toana be natudia be unai hanua taudia ese idia naridia lasi.”a
Tanobada ena Hekwakwanai Idauidau Moni Gaukaralaia Dalana Dekenai
Matamata taudia ese inai tanobada ena hekwakwanai momo moni gaukaralaia dalana dekenai idia lalohisihisilaidia. Momokani, matamata taudia 5 5 amo 4 4 be kohu bada lasi tanodia lalodiai idia noho bona idia momo edia mauri ibounai lalonai do idia ogogami bona gaukara ta do idia davaria lasi. India dekenai ia noho kekeni ta, ladana Luv, ena mauri lagani be 17, ia gwau: “Aiemai hanua lalonai, matamata taudia momo idia gaukara lasi, unai dainai ia be hoa gauna lasi bema matamata taudia momo idia gorere bona idia moale lasi, kara bodaga idia karaia, edia ruma bese amo idia heau boio eiava sibodia edia mauri idia hadikaia, ani?”
Moni momo tanodia dekenai, matamata taudia be mai edia lalohisihisi danu moni dainai. Mani inai oi laloa: U.S. dekenai, matamata taudia idia henanadai henidia magasin ta, ladana Children Today, ia gwau: “Matamata taudia idia nanadaidia dahaka gaudia idia lalodia momo neganai, matamata taudia momo idia gwau moni bona gabeai negana idia lalohisihisilaidia momo.” Matamata taudia momo ese gau ibounai 10 idia lalodia momo, unai gaudia haida be “edia koledi davana idia karaia totona,” “edia tano lalonai [moni ena] siahu ia manoka,” bona “edia moni davana be hegeregere lasi” dainai idia lalohisihisi.
Aonega taudia haida idia gwau ena be matamata taudia haida be mai edia moni momo, to gabeai do idia moale lasi. Newsweek magasin ena stadi ta lalonai ia davaria: “Lagani 1980 ia mai neganai [U.S.] dekenai haisikuli idia karaia natudia badadia 4 4 amo 3 3 be moni gaukara idia karaia hora ibounai 18 bona U.S. dola 200 bona ma haida idia abia lao ruma dekenai, hua ta ta dokonai”—sedira edia sina tama edia poketi-moni ia hanaia! To idia momo edia “moni davana be haraga herea motuka, dabua, reidio badadia bona ma idia moalelaia bada gaudia haida dekenai idia haorea.”
Toretore tauna, ladana Bruce Baldwin, ia davaria unai bamona matamata taudia “idia tubu lao neganai idia laloa . . . mauri namona be do ia noho hanaihanai, herevana idia sibona idia gaukara unai gau namodia idia abia totona eiava bema idia tahua goadagoada o lasi.” To “ruma bese idia rakatania neganai idia hoa dikadika. Guna, ruma bese danu idia noho neganai mauri ena hekwarahi idia mamia momokani lasi, to gau davadia idia bada bona mauri ena hekwarahi bona maduna idauidau idia davaria neganai idia hoa bona mamina idia abia hegeregere idia be noho gabuna idau momokanina dekenai idia noho.”
Mauri Goevana ena Taravatu bona Kara Namo Idia Boio
Mauri goevadaena ena taravatu bona kara namo idia boio haraga dainai matamata taudia momo idia daradara. Ramani, Sri Lanka kekeni ta, ia gwau: “Mahuta hebou karana . . . be lauegu tubuna hahine ena ulato nega lalonai idia herevaherevalaia lasi. Mahuta hebou karana be headava lalonai danu idia herevalaia lasi, ruma bese taudia danu eiava doketa tauna ida idia herevalaia lasi, bona idia laloa mahuta hebou karana headava murimurinai ia vara diba lasi.” To, sene ena lalohadai eiava taravatu gunadia ibounai idia boio noho. Ia gwau: “Hari matamata taudia ese mahuta hebou karana idia karaia kava, mauri ena kahana ta sibona bamona.”
Unai dainai inai be hoa gauna lasi, United States lalonai haisikuli natudia 510 danu stadi ta idia karaia neganai, idia laloa bada gauna iharuana be “AIDS gorerena idia abia garina”! To hari ma dala ta “mauri ena taravatu goevana matamatana” idia kehoa dainai, matamata haida idia ura idia laloa namonamo bena mero eiava kekeni tamona sibona danu idia mahuta hebou—idia ura lasi idia naria ela bona idia headava. Matamata tauna ta, France amo, ia gwau: “Hari emai lagani lalonai, reana ai gwauhamata diba lasi tau eiava hahine tamona danu do ia noho emai mauri ibounai lalonai, ani?” AIDS bona ma mahuta hebou karana amo gorere idauidau ese matamata taudia edia mauri bona tauanina do idia hadikaia noho.
Nega Vaira be Edena Bamona?
Matamata taudia be ma gau ta idia laloa momo danu. Inai tanobada dikana do idia noholaia—ena hodahoda ia dika (ozone), bona siahu ia bada ia lao badina dina ena siahu ia koua gauna be mai ena matu momo dainai, au badadia bona uda ibounai idia utua ore, hodahoda bona ranu be hegeregere lasi hahodi bona inuinu totona—inai gaudia dainai matamata taudia momo idia lalohisihisi. Ena be hari tanobada ia dika ia lao noho, to haida ese niuklia tuari idia laloa neganai idia daradara taunimanima be mai edia nega vairana eiava lasi!
Ita diba maoromaoro hari matamata taudia momo ese hekwakwanai badadia idia davaria. Bema heduru, hadibaia bona hakaua dalana idia abia lasi, matamata taudia edia mauri hari bona nega vairai be do idia namo lasi. Bona bema idia laloa gabeai nega namona be lasi, matamata taudia edia mauri be anina lasi bamona. Gau namona be matamata taudia totona heduru momo ia noho hari.
[Footnotes]
a Inai bona ma hereva haida be kohu bada lasi tanodia lalodiai idia noho matamata taudia amo idia abidia bona March 1989 ena World Health magasin lalonai idia torea.
[Picture on page 6]
Tama sina ese edia headava idia hadokoa eiava idia parara dainai nega bona heduru be natudia idia henia diba lasi