Inai Nega ena Matamata Taudia—Tanobada Hegegemadai Edia Noho Toana
TAUNIMANIMA momo idia laloa memero kekeni be drag dikadia idia ania momo, gau ta idia diba lasi, sibodia edia ura idia laloa momo, bona idia lahedo, gau ta idia laloa lasi to dabua, TV bona mahuta hebou kara sibona idia laloa. To taunimanima momo idia diba inai lalohadai kererena memero kekeni dekenai be momokani lasi.
Buka ta, ladana Psychology Today, lalonai stadi ta idia karaia neganai, idia davaria ‘kahana hani amo, kahirakahira kahana toi bamona memero kekenidia be taunimanima namodia. Idia moale, idia boga-auka, ma haida idia durudia bona idia lalodia bada, gau ta idia karaia neganai idia laloa namonamo guna gabeai dahaka do ia havaraia.’ Idia davaria idia ese edia tama sina idia badu henidia lasi, to idia momo be “edia bese idia laloa bada.”
Ma stadi haida idia hahedinaraia inai nega ena memero kekeni momo edia ura, idia tahua gaudia, bona gabeai negana idia garilaia gaudia idia lalohadailaia namonamo. Lagani 1985 lalonai, niuspepa ta, ladana Unesco Courier, ese tano 41 lalonai idia noho memero kekeni ia nanadaidia: “Hari inai nega lalonai, matamata taudia ese edena hekwakwanai idia laloa momo?” Haere namodia momo idia abia, hegeregere “tuari bona maino edia hekwakwanai” (100 100 amo 50 50), “gaukara bona gaukara davaria lasi hekwakwanai” (100 100 amo 30 30), bona “gabeai negana” (100 100 amo 10 10) idia laloa momo.
Bena edia ura gaudia ita itaia neganai, matamata taudia momo edia lalohadai dainai ita hoa. “America dekenai, matamata taudia edia lagani be 14 ia lao 21” edia ura gaudia be dahaka idia tahua neganai, Seventeen magasin ese edia magasin idia duahia matamata taudia ia hamaorodia, ia gwau: “Umui emui ura gauna badana be do umui headava bona bese umui havaraia. Umui emui ura gauna iharuana be gaukara. Umui ura moni umui abia. Moni bona sikuli dainai umui lalohisihisi danu. To umui momo 100 100 amo 60 60 bamona umui laloa inai tanobada ena hekwakwanai be bada momokani lasi, bona emui uru taudia ese idia hanamoa diba.”
Vadaeni ita diba, matamata taudia tanobada hegegemadai lalonai be edia tama sina idia ura gaudia bamona idia ura: moale, noho namo, bona idia ura edia ruma bese idia noho hebou danu. Inai tanobada idia laloa momo bona idia ura momokani do idia hanamoa. To, inai edia toana ena sivarai danu be mai ena kahana dikana.
Lalohisihisi bona Sibona Idia Hadikaia Memero Kekenidia
Guna ai herevalaia stadi ese inai lalohisihisi sivaraina ia davaria: “Matamata taudia edia kahana hani amo, kahana tamona idia gwau nega ibounai idia lalohisihisi, sibodia idia noho dainai, bona idia daradoko badina mauri ena hekwakwanai momo ese idia dogodia tao bamona. Haida be sibodia edia mauri hadokoa karana idia laloa danu.” Hanua haida dekenai sibona ena mauri hadokoa karana idia laloa sibona lasi to idia karaia momokani danu. Inai hanaia lagani 20 lalonai, sibona hamasea taudia edia namba be United States sibona dekenai nega rua amo ia bada daekau!a
Tanobada hegegemadai idia laloa momo gauna ma ta be matamata taudia ese drag dikadia, hegeregere marijuana, heroin, cocaine bona crack—inai be cocaine ena kahana ta—idia ania karana ia bada ia lao. United States dekenai, kekeni maragi ta, ena lagani be 14, ese marijuana ania karana ia gwauraia inai bamona, ia gwau: “Inai be kara matamata dainai idia moalelaia karana lasi. Hari ia be taunimanima kahirakahira ibounai edia kara ta bamona.”
Kohu momo lasi besedia danu ese unai hekwakwanai idia davaria. Matamata taudia ese coca paste ma unai bamona gaudia be kuku ania bamona idia ania be hoa gauna lasi. United Nations ena Secretary-General, ladana Javier Perez de Cuéllar, ia gwau gavamani ese ia taravatua drag hoihoilaia karana bona ania kava karana ese “dika do ia havaraia hari bona ma gabeai dinadia edia bese dekenai, hegeregere gorere dikadia momo ese gunaguna idia noho besedia idia hadikaia bamona.”
Matamata taudia ese gavamani idia taravatua lasi drag, hegeregere inuinu kekero muramuradia bona kuku, idia ania dainai aonega taudia—bona sina tama—idia lalo-hekwarahi. Magasin ta, ladana UN Chronicle, ia gwau: “WHO [World Health Organisation] ia hahedinaraia, hanaia lagani 30 ia lao 40 bamona lalonai, inuinu kekero muramuradia idia inua matamata taudia bona memero bona kekeni momo edia namba ia bada ia lao noho; inuinu kekero muramuradia momo idia inua bona idia inua negadia idia habadaia; bona inuinu muramura idia inua hamatamaia lagani be ia maragi ia lao noho.”
Momokani, matamata taudia haida sibona idia lalohisihisi eiava sibona hadikaia karana idia karaia. To tanobada ibounai lalonai ita itaia matamata taudia milion momo be mai edia hekwakwanai badadia. Sivarai gabena lalonai, ita ese matamata taudia edia lalohisihisi bona hekwakwanai idauidau hari nega lalonai do ita itaia.
[Footnotes]
a Buka ta, ladana Helping Your Teenager Deal With Stress, ia gwau haida idia laloa “motuka bampa karana be memero bona kekeni ese idia gaukaralaia momo dalana sibodia edia mauri hadokoa totona.” Motuka bampa karana be nega momo idia gwauraia lasi sibona hamasea karana dainai, sedira matamata taudia momo edia mauri idia hadokoa karana ena namba idia duahia namonamo lasi, unai dainai reana unai namba be ma ia bada diba.