Tanobada Gavamanidia Hahemaoro Henia
Kahana 3: ‘Lohia Taudia Namo Hereadia Edia Gavamani Dalana’ be Momokani Dala Namo Hereana, A?
Aristocracy: lohia taudia namo hereadia edia gavamani dalana, idia be momo lasi to edia ahuna be bada, eiava idia be orea maragi namo hereana bona taunimanima idia laloa edia diba bona edia kara be hegeregere momokani idia lohia totona; oligarchy: taunimanima haida sibona edia gavamani, unai be taunimanima haida idia lohia hebou eiava ruma bese haida idia lohia hebou, nega momo unai be idia sibona edia ura dikadia idia tahua dainai idia lohia.
TOANA be gavamani namo herea dalana do ia vara diba bema unai gavamani taudia be taunimanima namo hereadia. Unai hereva idia abia dae taudia idia gwau, taunimanima namo hereadia edia edukeisini be namo herea, lohia totona edia diba ese ma taunimanima haida edia diba ia hereaia, bona edia siahu be ma haida edia siahu ia hanaia; unai dainai ia hegeregere idia lohia totona. Aristocracy (lohia namo hereadia edia) gavamani daladia be idauidau; haheitalai haida be kohu momo taudia idia lohia, unai be plutocracy dalana; dubu taudia idia lohia, unai be theocracy dalana; eiava gavamani opesi taudia idia lohia, unai be bureaucracy dalana.
Idau negai, hanua momo idia lohiaia taudia be iduhu edia tau badadia eiava bese idia gunalaia taudia, idia be aristocracy dala ai idia lohia. Nega gunanai, Rome, England, Japan bona ma tano haida dekenai, gavamani be aristocracy dalana ai idia karaia. Idau negai, Greece dekenai, unai hereva “aristocracy” ena anina be hanua gavamani, eiava poleis; unai hanua lalonai orea maragi ta ia lohia. Nega momo ruma bese badadia haida idia lohia hebou. To nega haida, ruma bese ta be dala kererena ai siahu idia dadia bona dagedage lohia dalana idia haginia.
Ma Greek hanua gavamani haida hegeregeredia, guna Athens be aristocracy dalana dekenai idia lohiaia. Gabeai, kastom idia idau dainai taunimanima edia noho ia idau. Guna idia be edia dagi ena siahu hegeregerena edia orea idauidau dekenai idia noho, to gabeai taunimanima be unai noho hebou karana idia dadaraia bona democratic dalana dekenai idia noho. To Sparta, lagani 800 bona ma haida Iesu ia do mai lasi neganai idia haginia hanuana, be tuari orea ena gavamani dalana dekenai idia lohiaia. Gabeai, unai hanua be guna idia haginia hanuana Athens danu idia hepapahuahu, bona unai hanua ruaosi idia tuari heheni unai negai Greece ese ia lohiaia gabudia idia lohiaia totona. Unai dainai, idia hepapahuahu edena dala ai idia lohia be namo—Athens ena lohia dalana, taunimanima momo edia ura hegeregerena idia lohia dalana unai, eiava Sparta ena lohia dalana, taunimanima haida sibona idia lohia dalana unai. Momokani, gau momo dainai idia hepapahuahu, idia be gavamani dalana sibona idia hepapahuahulaia lasi.
Lalohadai Namo Hereana Ta Idia Hadikaia
Greek aonega taudia be nega momo politikol lalohadai idia hepapahuahulaia. Plato ese guna ia hadibaia tauna Aristotle be aristocracy bona oligarchy edia idau ia gwauraia. Ia gwau aristocracy korikori dalana be gavamani dalana namona. Unai bamona gavamanina lalonai diba momo bona kara namo taudia be taunimanima ma haida idia durudia hesiai gaukarana mai ura bada danu idia karaia. To bema unai gavamani dalana dekenai taunimanima haida be dagedage dalana ai sibodia edia ura idia tahua, aristocracy korikori dalana lasi to kara maoromaoro lasi oligarchy dalana ai idia lohia. Ia laloa unai be gavamani dalana kererena ta.
Ena be ia laloa ‘lohia taudia namo hereadia’ edia lohia dalana ia abia dae, to Aristotle ia gwau aristocracy dalanai bona democracy dalanai idia lohia neganai, gabeai do idia vara gaudia do idia namo, bona hari inai negai, taunimanima haida be unai bamona politikol lalohadai idia do abia isi noho. Idau negai Roma taudia be unai bamona gavamani daladia rua dekenai idia lohia bona nega momo namo bada idia davaria. The Collins Atlas of World History bukana ia gwau: “[Rome dekenai] politikol kara be taunimanima iboudiai ese idia lalohadailaia gauna.” To herevana, unai bamona idia do karaia noho lalonai, “kohu bada hanua taudia bona dagi bada taudia be oligarchy gavamani dalana idia karaia, bona idia be kota henia tauna, tuari orea gunalaia tauna, bona dubu tauna edia dagi idia dogoatao idia sibodia idia karaia totona.”
Lagani 1500 bamona ia mai iseda nega kahirakahira neganai, Europe ena hanua momo be democracy bona aristocracy gavamani daladia ai idia karaia. Collier’s Encyclopedia ia gwau: “Venetian Republic ena gavamani taudia idia ura lasi momokani edia kara idia haidaua, bona idia be momokani oligarchy dalana dekenai idia lohia. Gabeai, Napoleon ese unai gavamani ia halusia. Free Cities of the Holy Roman Empire, Hanseatic League edia hanua, bona England bona west Europe hanuadia haida dekenai be oligarchy gavamani dalana idia karaia noho; unai gavamani daladia ai dagi bada, hekokoroku, bona diba idauna taudia [aristocracy] idia lohia.”
Haida idia laloa, bona unai bamona idia laloa be maoro sisina, gavamani iboudiai be aristocracy dalana ai idia karaia, badina dala idia tahua gavamani lalonai lohia taudia namo hereadia idia lohia totona. Taunimanima ese lohia oreana idia lalohadailaia dainai, unai kara idia hagoadaia. Unai dainai, buka ta be inai bamona ia hereva: “Hari inai negai, inai hereva ‘lohia oreana’ bona ‘taunimanima namo hereadia’ edia anina be tamona bamona, bona taunimanima ese unai hereva rua idia gaukaralaia gavamani dalana korikorina idia herevalaia totona, to Plato bona Aristotle ese unai bamona gavamanina idia herevalaia neganai, gavamani korikorina idia herevalaia lasi to idia laloa gavamani dalana goevadaena idia herevalaia.”
‘Namo Hereana’ Idia Tahua
Lagani handred gunanai, unai Greek aonega taudia idia do vara lasi neganai, Chou pavapava iduhuna be idau negai China dekenai, feudal dalana ai (anina be lohia taudia mai edia hesiai taudia idia noho), dala haida dekenai maino bona noho namo idia havaraia. To lagani 722 B.C.E. murinai, idia gwauraia Ch’un Ch’iu negana lalonai, unai feudal dalana ia manoka ia lao. Unai nega ena dokona ai, gunalaia orea matamatana ia hedinarai, unai orea lalonai guna feudal dalana dekenai idia lohia “dagi bada taudia” bona gunaguna dagi badadia taudia edia amo idia vara taudia idia noho. Unai gunalaia orea matamata taudia be gavamani ena dagi badadia idia abia. The New Encyclopœdia Britannica bukana ese ia hahedinaraia taunimanima momo idia diba China aonega tauna, Confucius, ia gwau “tau ta ia hegeregere ia lohia totona iena sene taudia be dagi bada taudia dainai lasi, to gau badana be iena diba bona iena kara namo hereadia idia hegeregere.”
To lagani tausen rua murinai, Europe dekenai, gunalaia orea taudia, taunimanima namo hereadia unai, idia lohia totona idia abia hidi neganai, tau ta ena “diba bona iena kara namo hereadia” idia laloa bada lasi. Harvard profesa Carl J. Friedrich ia gwau “lagani 1700 murinai, England dekenai, gunalaia orea ena aristocracy taudia idia abia hidi unai taudia edia sene taudia edia dagi bona edia kohu dainai. Venice dekenai unai bamona be momokani danu.” Ma danu ia gwau: “Tano haida dekenai, lagani 1700 murinai Prussia dekenai idia karaia hegeregerena, gunalaia orea taudia be edia sene taudia edia dagi dainai bona tuari lalonai idia goada dainai idia abia hidi.”
Lalohadai ta be ‘taunimanima namo hereadia’ edia kara namodia be edia natudia dekenai idia henia, unai dainai gunaguna idia noho pavapava edia headava dalana idia karaia unai lalohadai hegeregerena. Roma gavamani ena siahu ia ore murinai ia lao lagani 1500 neganai, taunimanima momo idia laloa taunimanima haida be namo herea momokani bema edia sene taudia be taunimanima namo hereadia. Bema lohia oreana tauna ta eiava hahine ta be unai lohia oreana lasi tauna ta eiava hahinena ta ia adavaia, idia laloa unai bese ena namo ia hadikaia bona Dirava ena taravatu ia utua. Pavapava taudia dekenai taravatu ia noho lohia taudia edia bese sibona taudia idia headava henia diba. Taunimanima edia lalohadai be tau ta ena sene taudia idia namo herea dainai, ia danu ia namo herea. Gabeai, lalohadai ma ta ese unai lalohadai ia hanaia bona idia laloa ia hamomokania edia kara be maoro—idia gwau tau ta ia herea bema ia karaia karadia be herea, bema iena edukeisini ia herea, bema iena diba be herea, eiava bema ia kwalimulaia karadia idia herea.
Lalohadai ta be noblesse oblige bona taunimanima idia laloa unai kara ese aristocracy dalana do ia durua. Unai hereva ena anina be “dagi idia abia taudia be mai edia maduna,” bona “dagi bada taudia eiava edia sene taudia be dagi bada taudia dainai, namona be kara namo hereadia, henia bada bona henia haraga karana, bona maduna huaia namonamo karana idia hahedinaraia be namo.” Idia be “herea” taudia dainai, dagi bada taudia edia maduna be taunimanima ma haida idia durua. Idau negai Sparta dekenai, unai lalohadai idia veria edia aristocracy gavamani dalana dekenai, edia tuari taudia edia maduna be ma haida edia ura idia tahua guna bena sibodia edia ura be gabeai idia karaia; gunaguna Japan ena tuari orea, samurai, be unai bamona idia lalohadai danu.
“Aristocracy” be Hegeregere Lasi
Aristocracy lohia dalana be ia hegeregere lasi ita haheitalaia haraga diba. Idau negai Rome dekenai, dagi bada taudia sibodia, idia gwauraidia patrician taudia, be Roma Senate [dagi badana gavamani oreana] dekenai idia lohia diba. Hanua taudia, idia gwauraidia plebeian taudia, idia lohia diba lasi. To Gavamani taudia momo edia kara dika ia bada ia lao bona dagedage taudia ai idia lao. Edia kara unai be Confucius ena hereva hegeregerena lasi, ia gwau namona be lohia taudia be “diba bona . . . kara namo hereadia” idia hahedinaraia. Edia kara dainai, taunimanima idia tuari heheni.
Ena be gavamani dalana idia hanamoa loulou, to dagi bada taudia sibona idia lohia ela bona Julius Caesar be ia sibona ia lohia gavamani dala aukana ia haginia; unai bamona ia karaia neganai lagani haida idia do noho ema bona lagani 44 B.C.E. lalonai ia idia alaia mase. Ia mase murinai, aristocracy gavamani dalana idia havaraia lou, to lagani 29 B.C.E. ia do mai lasi neganai, unai gavamani dalana idia negea vadaeni. Collier’s Encyclopedia ia gwau: “Rome ena siahu, ena taga, bona ena hanua ena bada ia bada noho neganai, aristocracy gavamani dalana be kara maoromaoro lasi oligarchy gavamani dalana ai ia lao, bona unai lohia taudia ese taunimanima idia laloa lasi dainai, momo ese idia matauraidia lasi. Unai gavamani dalana ia manoka bona ia ore murinai, pavapava tamona sibona ia lohia dalana ia kehoa.”
Unai murinai lagani 1,200 lalonai, Europe dekenai, gavamani daladia momo be aristocracy dalana ai idia karaia, herevana unai gavamani idia gwauraia monarchy gavamanidia. Gabeai, politikol lalohadai matamata, moni gaukaralaia dala matamata, bona kastom matamata dainai, unai gavamani dalana idia haidaua. To unai nega lalonai, Europe ena aristocracy taudia be siahu idia dogoatao noho, edia tano idia dogoatao noho, bona tuari orea ena dagi momo idia dogoatao noho. Unai bamona ia vara noho lalonai, idia sibodia edia gaukara dainai lasi to ma taunimanima haida edia gaukara dainai idia mauri, moni idia negea kava, idia hekokoroku, bona anina lasi gaudia idia laloa bada, bona unai kara dikadia idia habadaia noho.
Lagani 1780 murinai, aristocracy dalana ia dika momokani. France pavapavana Louis Namba 16 be moni dekenai ia hekwakwanai bada, bona ia be France ena aristocracy taudia ia noidia gavamani amo idia abia moni ahuna kahana do idia abia lasi totona. Idia durua lasi, to iena hekwarahi dainai metau idia henia, badina idia ura pavapava ena siahu idia hamanokaia bona guna idia dogoatao siahuna idia abia lou toho. Herman Ausubel, Columbia University ena histori profesa ta, be unai kara ia herevalaia, ia gwau: “Aristocracy ia durua totona pavapava ese taunimanima ia lohiaia dalana idia hesikulaia dainai, idia [aristocracy] ese aristocracy idia durua totona dala idia tahua aristocracy ese taunimanima idia lohiaia totona.” Unai lalohadai dainai, lagani 1789 lalonai, French Revolution [France ena Gavamani Negea Tuarina] ia vara.
Unai karadia France dekenai ese gau momo idia haidaua, bona tano daudau momo dekenai mamina idia abia. Aristocracy taudia be edia dagi idia haboioa, feudal gavamani dalana ia ore, Declaration of the Rights of Man and the Citizen edia taravatu idia karaia, bona gavamani karaia dalana ena taravatu idia haginia. Ma danu, dubu orea taudia edia siahu be taravatu amo idia koua.
Taunimanima momo lasi to haida sibona idia lohia dalana—herevana taunimanima idia laloa unai taunimanima be namo herea—idia tahua bona idia davaria ia hegeregere lasi.
‘Lohia Taudia Namo Hereadia’ Idia Davaria
Ia hedinarai momokani taunimanima ‘namo hereadia’ be edia dagi hegeregerena idia karaia lasi, bona unai be ‘lohia taudia namo hereadia edia gavamani dalana’ ena kerere badana ta; anina be taunimanima ‘namo hereadia’ be daidia idia gwauraia be auka. Herevana tau ta ena kohu be momo, herevana iena sene taudia be dagi bada taudia, eiava herevana ia be tuari tauna goadana ta, to unai gaudia sibona dainai tau ta ita gwauraia namo herea ia lohia totona be anina lasi.
Ita hekwarahi lasi doketa namo hereadia, nadunadu taudia namo hereadia, eiava tamaka karaia taudia namo hereadia ita davaria totona. Edia gaukara eiava idia karaia gaudia ita sekea sibona bena ita diba. Profesa Friedrich ia gwau: “To gavamani dalana dekenai unai bamona ita sekea be mai ena hekwarahi.” Hekwakwanai gauna be taunimanima idia hepapahuahu daidia be gavamani taudia ai idia lao bona dahaka idia karaia be namo. Danu, gavamani ese idia tahua gaudia dekenai edia lalohadai idia haidaua hanaihanai. Unai dainai, Friedrich ia hereva bamona: “Ita daradara noho taunimanima namo hereadia be daidia.”
‘Lohia taudia namo hereadia edia gavamani dalana’ ia namo herea momokani totona, namona be diba momo herea tauna bona kerere lasi hahemaoro henia tauna ese taunimanima namo hereadia ia abia hidi. Namona be ia abia hidi taudia be kara maoro idia karaia hanaihanai taudia bona kara dika idia karaia lasi, edia gavamani ese ia tahua gaudia dekenai edia lalohadai idia haidaua lasi, bona mai goada ibounai danu idia tahua. Namona be unai gavamani taudia ese taunimanima ma haida edia namo idia tahua guna bena sibodia edia ura idia tahua gabeai.
Bible ia hahedinaraia Iehova Dirava be unai bamona taudia edia orea ta ia abia hidi—idia be iena Natuna Iesu Keriso bona ia murinai idia raka abidadama taudia haida—bona ia ese gaukara ia henidia tanobada be lagani tausen lalonai idia lohiaia totona. (Luka 9:35; 2 Tesalonika 2:13, 14; Apokalupo 20:6) Keriso bona ia danu idia lohia taudia be kerere karaia diba tanobada taudia lasi to idia be kerere diba lasi, mase diba lasi lauma taudia. Tanobada dekenai maino, noho namo, bona moale hanaihanai ena hahenamo idia henia, bona taunimanima be goevadae taudia dekenai idia halaoa. Tanobada gavamanina ta—‘lohia taudia namo hereadia’ edia gavamani ta danu—be unai bamona do ia karaia diba, a?
[Box on page 22]
Hari Inai Negai Oligarchy Karadia
“Idia davaria nega daudau lalonai idia noho politikol gavamani daladia ai, gavamani orea haheaua opesi gaukara dekenai . . . be oligarchy karadia idia noho. Hari inai negai, taunimanima edia noho hebou dalana bona taunimanima lohiaia dalana dekenai hekwakwanai be momo dainai, gavamani haheaua opesi taudia bona diba momo komiti taudia edia siahu ia bada ia lao. Herevana unai gavamani ese gavamani haheaua dalana dekenai taravatu idia torea, to dala ia noho lasi unai gavamani opesi taudia idia kota henidia sibodia edia lalohadai hegeregerena idia karaia neganai, eiava unai taudia idia koua edia siahu ibounai ida idia lohia neganai. Nega momo unai bamona idia karaia toho neganai, taravatu karaia dalana idia hadikaia bona taravatu be anina lasi gauna ai idia halaoa bamona.”—The New Encyclopœdia Britannica.
[Picture on page 21]
Aristotle ia laloa aristocracy bona democracy dalana idia karaia nega tamona neganai gavamani dala namo hereana do ia vara
[Credit Line]
National Archaeological Museum, Athens