Famili Planin—Keristen Ena Lalohadai
LAGANI 1974 ai, World Population Conference ena hebou ginigunanai, unai hebou ai idia vareai besedia 140 idia gwau headava taudia iboudiai “be mai edia maoro, edia ura hegeregerenai, natudia hida do idia havaraia bona edena negai do idia havaraia idia abia hidi totona, bona namona be diba, edukeisini, bona mai edia dala unai idia karaia totona.”
Momo idia laloa unai be lalohadai namona. Momokani, Dirava ese Adam bona Eva, bona gabeai Noa bona ena ruma bese, ia hamaorodia, “emui bese umui havaraia, do umui hutuma. Tanobada ena gabu ibounai dekenai umui noho,” to unai taravatu be Keristen taudia dekenai ia henia lasi. (Genese 1:28; 9:1) Baibel ia gwau lasi headava taudia ese natudia do idia havaraia, bona ia gwau lasi natudia do idia havaraia lasi. Headava taudia be sibodia edia lalona do idia hadaia natudia do idia havaraia eiava lasi, bona bema natudia idia ura havaraia neganai, natuna hida do idia havaraia, bona unai natudia ta ta edena negai do idia abia be idia sibodia do idia abia hidi.
Dirava ese Ia Henia Maduna
World Population Conference herevana lalonai idia gwau namona be headava taudia be edia “maduna hegeregerenai natudia hida do idia abia bona edena negai idia ta ta do idia havaraia be sibodia do idia abia hidi, ani?” Unai hereva maduna be Baibel ena hereva danu ia hegeregere. Keristen tama bona sina idia diba natudia be harihari gauna Dirava ena amo, to unai harihari gauna be maduna gauna badana ta.
Gau ginigunana be, tauanina dalanai natuna naria maduna ia noho. Baibel ia gwau: “To bema tau ta ese iena varavara ia naria lasi, o iena ruma taudia ia ubua lasi neganai ia ese iena abidadama Keriso dekenai ia negea vadaeni. Iena dika ese ekalesia lasi murimuri tauna ena dika ia hanaia vadaeni.”—1 Timoteo 5:8.
Tauanina dalanai ruma bese naria be aniani hoia bona gau haida davana karaia sibona lasi, bona unai be gaukara badana. Edia maduna idia huaia Keristen headava taudia be edia natudia edia momo idia palanilaia neganai, idia ese sinana ena tauanina ena goada, lalona ena goada, ena lalohadai bona goada lauma dalanai idia laloa guna. Natuna naria karana be nega bada ia halusia, bona hahine ese beibi idia havaraia momo neganai, edia laga-ani, moale karaia negana, edia diba ia namo dalana, bona Keristen karadia ai idia vareai karana sibona lasi, to tauanina dalanai bona lauma dalanai sibodia idia hadikaia diba.
Edia maduna idia huaia namonamo Keristen tama bona sina ese edia natudia edia ura gaudia idia laloa danu. The State of the World’s Population 1991 buka ia gwau: “Ruma bese badana ai idia vara natudia bona edia vara padadiai idia daudau lasi natudia unai, be edia kakadia bona tadidia danu aniani, dabua bona idia ura tamana bona sinana ese idia ia laloa karana idia heiriheirilaia. Bona gorere idauidau idia abia haraga diba. Bema unai natudia dekenai gorere idauidau idia abia hanai, do idia tubu namonamo lasi, bona edia harana dekenai do idia laloa namonamo lasi danu. Unai natudia be tatau badadia ai do idia lao dalana be do ia namo momokani lasi.” Ena be ruma bese badadia iboudiai lasi ese unai hekwakwanai idia davaria, to namona be Keristen headava taudia ese unai idia laloa bema idia ura natuna idia havaraia neganai.
Keristen tama bona sina edia maduna be lauma dalanai edia natuna idia naria, Baibel ese ia haheganilaia hegeregerena, ia gwau: “Tamana bona sinana e, emui natuna do umui habadua lasi, to Lohiabada ena hadibaia hereva idia dekenai do umui hadibaia.”—Efeso 6:4.
Emeka, Keristen tauna ta, Nigeria dekenai taravatu karadia ia hahedibalaia, be lagani ta bamona ia headava vadaeni, bona ia ura lasi ruma bese badana ta ia havaraia haraga. Ia gwau: “Lauegu adavana bona lau be natudia hida do ai abia ai kikilaia hebou vadaeni. Ai ura natudia ima do ai abia, to ai gwau toi do ai abia. To gabeai ai gwau rua sibona do ai abia be namo. Baibel ena taravatu hegeregerena natudia naria karana be auka momokani. Ia be maduna badana momokani.”
Keristen headava taudia haida be edia lalona idia hadaia natudia ta do idia havaraia lasi, edia nega ibounai do idia negea Dirava idia hesiai henia totona. Africa dekenai misinari hahine ta be ena adavana ida edia lalona idia hadaia natudia do idia havaraia lasi, ia gwau: “Ena be natuna ta lau havaraia lasi to lau laloa gau ta lau reaia lasi. Ena be lau bona egu adavana be tama bona sina edia dagi ena moale ai mamia lasi, to emai mauri lalonai moale gaudia haida ai moalelaia. Haida ai durudia Baibel ena hereva momokani dekenai, lauma dalanai aiemai natudia momo be tanobada ena kahana momo dekenai idia noho. Ai lalokau henidia, bona idia ese ai idia lalokau henia. Idia bona aiemai huanai idia hatamonaia gauna idauna ta ia noho. Mai ena badina namona dainai, aposetolo Paulo be sibona ia hahegeregerea ena natudia ia naria sinana ta bamona, badina ia be lauma dalanai ia durudia taudia ia lalokau henidia dainai.”—1 Tesalonika 2:7, 8.
Rogorogo Koua Dalana
Baibel ese rogorogo koua dalana ia gwauraia dika, eiava? Lasi, ia gwauraia dika lasi. Headava taudia ta ta ese sibona sibona idia abia hidi. Bema headava taudia idia ura rogorogo idia koua, idia sibona be rogorogo koua gaudia idia abia hidi diba. To, Keristen headava taudia ese rogorogo koua dalana idia abia hidi neganai mauri idia matauraia be namo. Baibel ese ia hahedinaraia hahine ia rogorogo vadaeni neganai, ena natuna ena mauri ia matamaia vadaeni. Keristen taudia ese rogorogo koua gaudia idia abia hidi neganai, sinana boganai ia matamaia mauri hadokoa gaudia do idia gaukaralaia lasi.—Salamo 139:16; danu Esodo 21:22, 23 bona Ieremia 1:5 itaia danu.
Unai dainai headava taudia ese famili planin karana idia laloa neganai, rogorogo koua gaudia idauidau do idia abia hidi diba. Haida be reana natuna momo lasi do idia ura abia. Haida be rogorogo koua gauna ta idia gaukaralaia badina natuna ta idia ura havaraia lasi. Rogorogo koua daladia momo idia noho, idia ta ta be mai edia namo bona mai edia dika danu. Headava taudia ese rogorogo koua daladia idia abia hidi neganai, namona be idia laloatao unai koua gaudia haida idia gaukara namonamo to haida idia gaukara namonamo lasi. Namona be tauanina do ia hadikaia gaudia idia henanadailaia danu. Doketa taudia bona famili planin hosipele gaukara taudia ese headava taudia dekenai heduru idia henia diba, bena idia ese rogorogo koua gaudia idia abia hidi diba.
Headava taudia ese edia lalona idia hadaia natudia momo idia abia, natudia momo lasi idia abia, eiava natudia ta idia abia lasi be sibodia edia ura hegeregerena. Unai be lalona hadaia karana bada ta, mai ena anina bada gabeai totona. Namona be headava taudia ese aonega dalanai unai kara idia laloa namonamo bona idia gurigurilaia danu.
[Box on page 8, 9]
Idia Gaukaralaia Momo Rogorogo Koua Daladia
Sterilization
Tatau dekenai: Operesen maragina lalonai tau ena abona idia ivaia bona vesi ia dogoatao varovarona idia utua.
Hahine dekenai: Operesen maragina be hahine ena tauanina lalonai gatoi ia halasia fallopian varovaro idia kwatua, eiava idia utua bena gatoi be uterus lalonai ia vareai lasi totona.
Ena namo: Rogorogo koua daladia ibounai amo, sterilization sibona be ia gaukara namonamo.
Ena dika: Natuna ta ma oi havaraia lou diba lasi sedira. Nega haida tatau bona hahine edia varovaro idia utua gaudia idia tubu lou bena natuna idia havaraia diba, to ia vara momo lasi.a
Birth-Control Pills
Idia ta be progestin-only minipill. Hahine ena tauanina ena heau dalana ia haidaua bena sinana ena gatoi karaia dalana ia koua, bona gatoi ia halasia lasi.b
Ena namo: Nega momo rogorogo ia koua.
Ena dika: Tauanina ena kahana haida ia hahisia diba, to kuku idia ania lasi bona idia gorere lasi bona edia mauri lagani 40 idia do abia lasi hahinedia dekenai unai hisihisi ia vara momo lasi.
Diaphragm Bona Spermicide
Diaphragm be raba amo idia karaia kuboru gauna bamona, bona ia auka lasi gauna dekenai idia veria. Vesi ia koua muramura (spermicide) be unai kuboru gauna dekenai idia atoa bona hahine ena kio lalonai idia atoa, bona cervix ia koua.
Ena Namo: Bema oi gaukaralaia namonamo neganai rogorogo ia koua diba bona tauanina ia hadikaia bada lasi.
Ena Dika: Headava taudia idia ura mahuta hebou karana idia karaia neganai, namona be hanaihanai unai gau idia gaukaralaia. Hahine ese unai gau tauanina lalonai ia atoa dalana ia diba be namo, bona idia do mahuta hebou lasi neganai hahine ese ena tauanina lalonai ia atoa guna bona hora 6 ia lao 8 lalonai ena tauanina lalonai do ia noho be namo.
Cervical Cap
Plastik eiava raba kuboru bamona gauna ta, diaphragm ena bada hegeregerena lasi, ia maragi sisina. Diaphragm bamona, cervix ia koua, to ia koua namonamo dainai spermicide muramurana momo oi atoa lasi.
Ena Namo: Unai cap be diaphragm gauna ena namo bamona, bona hora 48 lalonai ia noho diba. Mahuta hebou karana be tau bona hahine idia karaia lou neganai, spermicide muramura do ia atoa lou lasi.
Ena Dika: Atoa dalana be ia auka sisina, diaphragm atoa be auka lasi, mahuta hebou karana idia do karaia lasi neganai bona idia karaia murinai, namona be ia itaia cervix ia koua namonamo eiava lasi. Bogana bona cervix dekenai toto ia vara diba. Namona be edia Pap test ia namo hahinedia sibona be unai cap idia gaukaralaia be namo.
Sponge
Kio lalonai idia atoa manoka raba bamona gauna, ia dekenai muramura idia atoa bena cervix ia koua, unai amo raba bamona gauna bona muramura ese vesi ia koua. Mahuta hebou murinai, hahine ese ia negea.
Ena Namo: Hora 24 lalonai unai manoka raba bamona gauna ia noho diba, unai nega lalonai bema idia mahuta hebou lou, ena goada ia do noho.
Ena Dika: Hisihisi haida idia abia, bona hahine haida be toxic shock syndrome gorerena idia abia.
The Intrauterine Device
Nega haida idia gwauraia IUD, loop, eiava coil. Unai be auri eiava plastik amo idia karaia bena bogana lalonai idia atoa. Ena be ia gaukara dalana dekenai idia daradara, to doketa taudia idia laloa dala idauidau ai rogorogo ia koua. Reana dala ta be vesi ia abia dae gatoi ia koua bogana dekenai ia kamokau diba lasi totona.
Ena Namo: Rogorogo ia koua dala namona ta.
Ena Dika: Nega haida rara ia diho eiava hisihisi ia havaraia, bona nega haida ena gaukara dalana dekenai beibi ia hamasea diba.c
Condoms
Ia be raba gauna, tau ena usina dekenai ia atoa bona vesi be hahine ena tauanina lalonai ia vareai lasi.
Ena namo: Rogorogo koua dalana namona ta. Mahuta hebou amo idia vara diba goreredia ia koua diba, AIDS gorerena danu ia koua sisina diba.
Ena Dika: Haida idia ura lasi idia gaukaralaia badina edia mahuta hebou karana lalonai edia kara be nega sisina ia hadokoa dainai.
Withdrawal
Vesi be tau ena usina amo ia halasia gwauraia neganai ena usina be hahine ena tauanina amo ia kokia.
Ena Namo: Moni davana be lasi, hegaegae kara be lasi, eiava gau ta oi gaukaralaia lasi.
Ena Dika: Mahuta hebou urana ia hagugurua lasi, boga-auka be gau badana, bona rogorogo ia koua momo lasi.
Rhythm Method
Hahine ena gatoi ia momo neganai headava taudia idia mahuta hebou lasi.
Ena Namo: Ia be namo, tauanina kahana ta ia hahisihisia lasi, mahuta hebou neganai gau ta idia hegaegaelaia lasi.
Ena Dika: Rogorogo ia koua namonamo lasi, to bema headava taudia idia naria namonamo bona gatoi idia noho lasi neganai sibona idia mahuta hebou unai dala be ia namo.
Hormonal Implant
Rogorogo koua dalana matamatana famili planin dekenai, silicon gau maragimaragidia be hahine ena imana kopina dekenai idia atoa. Lagani ima lalodiai, sisina sisina rara lalonai hormone sisina ia halasia. Unai nega lalonai hahine ia rogorogo lasi.
Ena Namo: Rogorogo ia koua namonamo. Unai silicon gau maragina idia kokia neganai, hahine do ia rogorogo diba.
Ena Dika: Sisina sibona. Unai be progestin-only (minipill) famili planin pil bamona. Progestin-only gaudia idia atoa neganai, sedira beibi ena gatoi hamasea karana amo rogorogo idia koua.d
[Footnotes]
a Keristen ena taravatu dekenai sterilization karana gaukaralaia be maoro eiava lasi be English gado Gima Kohorona May 1, 1985 rau 31 ai ia kikilaia.
b Gima Kohorona January 1, 1990, rau 30, ese rogorogo koua pills ia kikilaia.
c Keristen ena taravatu IUD dekenai be English gado Gima Kohorona May 15, 1979, rau 30-1 dekenai do oi davaria.
d Birth-control pills ese rogorogo ia koua sivaraina be Gima Kohorona January 1, 1990, rau 31 ai idia kikilaia.