Edukeisini Namona Idia Tahua
EDUKEISINI namona ese memero kekeni ia hahegaegaea, taunimanima bogaragidiai do idia kwalimu totona. Ia amo idia duahiduahi namonamo diba, idia toretore namonamo diba, bona namba idia hagaudia diba. Inai danu, ia ese taunimanima kara henidia dalana ia hadibalaidia, bona edia kara maoromaoro ia hagoadaia.
Inai be nega dikana, unai dainai unai bamona edukeisini henia be auka herea. Australia ena tisa ta ia gwau: “Klas lalodiai be dagedage memerodia bona kekenidia, hereva mirodia amo edia bamodia idia hereva dika henia; ma haida idia hesiku, badina be TV raraia karana dainai idia mahuta lasi; ma haida be aniani namona idia ania lasi dainai idia gorere eiava idia hitolo; ma haida be edia tamadia sinadia ese idia biagudia lasi.” Tisa idia gwau: “Gwau-edeede memerodia bona kekenidia hadibaia dalana be lasi.”
Albert Shanker, America ena Tisa Edia Orea ena presiden, ese tisa edia hekwarahi ia herevalaia, ia gwau: “Drag, kekero muramuradia, bona seks idia hahedibalaia . . . stiuden edia lalona hagoadaia karana, raskol oreadia taudia dibaia karana, . . . bona ma kara momo. Hahediba gaukarana korikorina mo be lasi. . . . Welfea taudia, sina, tama, doketa, pulisi, aniani sisibalaia taudia, helt taudia, bona medikol taudia ai idia halaodia.”
Dahaka dainai tisa be unai bamona idia gaukaralaidia? United States ena notist kahanai, siti badana ta lalonai, sikuli edia klasrum ese unai idia hahedinaraia. The New York Times ese diba momo tauna ta ena hereva ia halasia; klas ta mai ena stiuden 23 ia herevalaia, ia gwau: “Reana 8 ela bona 15 be idia ogogami; toi be drag idia ania hahinedia ese idia havaraia; 15 be edia sinadia o tamadia sibodia dekenai idia noho.”
Ia hedinarai goevagoeva, famili momo idia dika. United States ai, idia vara natudia toi toi amo ta ta edia sinadia idia headava lasi, bona headava rua rua amo ta ta idia hadokoa. To Denmark, France, Great Britain, bona Sweden ai, headava lasi taudia ese idia havaraia natudia edia momo ese unai ia hanaia. Vadaeni, unai ese sikuli lalodiai ia havaraia hekwakwanaidia be edena bamona idia hanaia toho noho?
Hanaia Daladia Idia Tahua
Dala matamatadia idia tahua lalonai, sikuli idaudia idia haginia. Idia momo be maragi—unai dainai stiuden idia biagudia namonamo diba—bona sibodia edia kosi idia karaia, memero kekeni hadibaia namonamo totona. New York City ai, lagani 1993 amo unai bamona sikuli maragidia 48 idia kehoa, bona ma 50 idia palania. The New York Times niuspepana ia gwau: “[Sikuli edia] dagedage dainai unai dala matamatana idia tahua.” Lagani 1992 ai, unai bamona sikulidia 500 be Russia ai idia hamatamaia vadaeni, mai edia stiuden 333,000.
To, The Toronto Star niuspepana ia gwau: “Taunimanima tausen momo ese edia natudia be praivete sikulidia dekenai idia siaia.” Canada ena provinsi Ontario ai, memero kekeni 75,000 bamona be praivete sikulidia dekenai idia lao. Hari inai negai unai bamona sikulidia be Russia ena kahana iboudiai dekenai idia noho, bona magasin ladana China Today ia gwau, China ai idia tubu, “medu ia diho murinai baubau ena tuhutuhu idia tubu bamona.” United States ai, buka ladana The Handbook of Private Schools lalonai unai bamona sikulidia 1,700 bamona edia ladadia idia torea; unai sikuli haida edia sikuli fi lagani ta ena be K20,000 eiava unai ataiai.
Tama sina ma haida ese edia natudia be edia ruma ai idia hadibadia. United States ai, idia gwau unai bamona idia hasikulia taudia be lagani 1970 ela bona 1995 idia momo daekau, 15,000 bamona amo ela bona milioni ta bamona.
Anina Idauidau
Tanobada hegegemadai sikuli daladia idauidau ese anina idauidau idia havaraia. July 1993 ai, Shanker ese U.S. ena tisa haida ia hamaoroa, ia gwau: “Tano idaudia ai sikuli idia haheaudia, bona unai sikuli edia anina ese iseda sikuli edia anina idia hereaia momokani.” Haheitalai ta ia gwauraia, ia gwau ia ese Russia tauna ta bona ena adavana, Russia idia rakatania bena United States ai idia noho taudia, ia hedavari henia. Ia gwau: “Idia gwau, ena be edia natuna be praivete sikuli namo hereana ai idia atoa, to greid 8 lalonai ia dibaia gaudia be ena hanua ai ia dibaia vadaeni, greid 3 lalonai.”
Guna Soviet Union ese ena sikuli dalana amo ena bese taudia kahirakahira iboudiai be duahiduahi bona toretore daladia ia hadibalaidia. To U.S. ena Edukeisini Dipatmen ia gwau, America taudia milioni 27 be dala ena saini o basi ena namba idia duahia diba lasi. Bona Australia ena Canberra Times niuspepana ia gwau: “Ena be komiuniti sikuli memerodia bona kekenidia hani hani amo ta ta idia duahiduahi diba lasi to idia lao haisikuli.”
Hari inai negai, gabu iboudiai sikuli be mai edia hekwakwanai badadia. Lagani 1994 bukana ladana Education and Society in the New Russia ia gwau: “Soviet tisa taudia idia nanadaia neganai, idia 1000 1000 amo 726 idia gwau edia sikuli dalana be mai ena hekwakwanai badadia.” Tanya, nega daudau Moscow ai tisa gaukarana ia karaia hahinena, be ia gwau, unai hekwakwanai edia badina badana be “tama sina bona stiuden danu ese edukeisini idia laloa bada lasi.” Ia gwau: “Basi draiva ta ena pei ese tisa ta ena pei ia hanaia nega rua—o unai ataiai.”
Edukeisini Namona be Gau Badana
Diba matamata gaukaralaia karana ia bada ia lao noho lalonai, edukeisini namona ena anina ia bada ia lao. Gabu momo ai, uhau idia sikuli momo be namo, gabeai do idia headava murinai edia moni gaukarana amo edia famili do idia naridia diba totona. Unai dainai, diba idia abia vadaeni taudia ese moni gaukarana idia abia haraga diba. Gaukara biagudia ese idia laloa momo gauna be inai—gaukara ia tahua tauna do ia karaia namonamo diba, eiava?
Gaukara opesina ta ena biaguna ese haisikuli ai idia sikuli vadaeni memerodia bona kekenidia momo ia gwauraia, ia gwau: “Gaukara dalana idia hadibalaidia lasi.” Ma ia gwau: “Gaukara biagudia momo ese lau idia hamaoroa loulou, taunimanima matamatadia edia hekwakwanai be idia duahiduahi namonamo diba lasi bona idia toretore namonamo diba lasi. Gaukara ena aplikeisini idia torea diba lasi.”
Momokani, tama sina idia ura edia natudia ese edukeisini namona do idia abia, bona edia natudia danu be unai idia ura be aonega dalana. To ki maorodia idia gaukaralaia be gau badana. Unai ki be dahaka dahaka, bona edena bamona idia gaukaralaidia diba?
[Blurb on page 6]
Russia ai, “basi draiva ta ena pei ese tisa ta ena pei ia hanaia nega rua”