Keristen Ena Orea Gunana ese Toi Tamona Hahedibana Idia Hadibalaia, A?
Kahana 2—Aposetolo Murinai Dubu Toretore Taudia ese Toi Tamona Hahedibana Idia Gadibalaia, A?
November 1, 1991 ena Gima Kohorona lalonai, inai hereva ena Kahana 1 ese ia hahedinaraia Iesu bona iena hahediba taudia be Toi Tamona hahedibana idia hadibalaia eiava lasi; unai lalohadai be Tamana, Natuna, bona lauma helaga be edia siahu ia hegeregere bona unai taunimanima toi be Dirava tamona. Bible, tanobada sivarai idia torea taudia, bona tomadiho idia stadilaia taudia danu ese idia hahedinaraia Iesu bona iena hahediba taudia be unai lalohadai idia hadibalaia lasi. To nega sisina unai nega murinai idia noho dubu gunalaia taudia be edena bamona—idia ese Toi Tamona idia hadibalaia, a?
LAGANI 100 C.E. kahirakahira neganai, unai lagani vairanai bona murinai, Keristen tomadiho ena sivarai idia torea dubu taudia idia gwauraidia “Aposetolo Murinai Dubu Toretore Taudia.” Idia haida be Roma tauna Clement, Ignatius, Polycarp, Hermas, bona Papias.
Taunimanima idia gwau aposetolo haida idia do mauri noho lalonai unai tatau idia noho. Bema unai be momokani, idia be aposetolo taudia edia hahediba herevadia idia diba namonamo. The New Encyclopædia Britannica bukana lalonai, unai tatau idia torea gaudia be inai bamona ia herevalaia, ia gwau:
“Tanobada ena sivarai dekenai mai anina bada bukadia be Taravatu Matamatana bona Aposetolo Murinai Dubu Toretore Taudia edia toretore iboudiai.”1
Bema aposetolo taudia be Toi Tamona hahedibana idia hadibalaia, namona be Aposetolo Murinai Dubu Toretore Taudia ese idia hadibalaia danu. Namona be edia hahediba herevadia dekenai unai be hereva badana, badina gau bada hereana be taunimanima idia diba Dirava be daika. Unai dainai idia ese Toi Tamona hahedibana idia hadibalaia eiava lasi?
Abidadama Gwauraia Herevana Gunana Ta
Karoa kwadogidia 16 bukana ta, ladana The Didache, eiava Aposetolo Taudia 12 Edia Hahediba Herevadia be gunaguna Keristen abidadama ena hereva ia gwauraia hedinarai Bible lasi bukana ta. Tanobada ena sivarai idia torea taudia haida idia gwau unai buka ena torea negana be 100 C.E. ia do mai lasi negana eiava unai lagani bamona negana. Idia diba lasi daika ese ia torea.2
Keristen ai idia lao gwauraia taudia be The Didache lalonai idia torea herevadia idia diba be namo. Ena karoa namba 7 lalonai, ia gwau namona be “Tamana, Natuna, bona Lauma Helaga edia ladanai” bapatiso idia abia, unai be Iesu ena hereva bamona Mataio 28:19 dekenai.3 To ia gwau lasi idia toiosi be noho hanaihanai dekenai, siahu dekenai, dagi dekenai, bona aonega dekenai idia hegeregere. Ena karoa namba 10 lalonai, The Didache be inai abidadama herevana ia gwauraia, ia be guriguri bamona, ia gwau:
“Aiemai Tamana Helagana e, oi ai tanikiu henia, badina oiemu Ladana helagana be aiemai kudou lalonai ia noho; bona oiemu Hesiai Tauna Iesu ena amo ai dekenai oi henia dibana bona abidadama bona mauri hanaihanaina dainai ai tanikiu henia. Oi ai hanamoa ela bona hanaihanai! Siahu Ibounai Biaguna e, oiemu Ladana dainai gau iboudiai oi havaraia . . . Bona mai emu hebogahisi ida ai dekenai lauma dalanai aniani bona inua gaudia oi henia, bona Iesu oiemu Hesiai Tauna ena amo mauri hanaihanai ai dekenai oi henia.”4
Unai hereva dekenai Toi Tamona be lasi. The Influence of Greek Ideas on Christianity bukana lalonai, Edwin Hatch be atai ai torea herevana ia gwauraia lou bena ia gwau:
“Guna Keristen kara ia goada gabudia ai unai hereva dekenai ma hereva haida idia atoa kau lasi. Idia gwauraia bada hahedibana be Dirava ia noho, Ia be tamona, Ia be siahu ibounai tauna bona ia noho ela bona hanaihanai, Ia ese tanobada ia havaraia, Iena hebogahisi be Iena gaukara ibounai dekenai ia hahedinaraia. Idia ura lasi aonega taudia idia lalohadailaia kava herevadia idia karaia.”5
Roma Tauna Clement
Taunimanima idia laloa Roma tauna Clement be Roma hanua ena “bisop,” bona gunaguna danu ia ese Keristen hahedibana ia torelaia. Idia laloa ia be 100 C.E. bamona ia mase. Idia gwau ia torea herevadia dekenai, ia be Toi Tamona ia gwauraia lasi. First Epistle of Clement to the Corinthians bukana lalonai, ia gwau:
“Namo bona maino bada, Iesu Keriso bagunai, Siahu Ibounai Diravana amo umui abia.”
“Aposetolo taudia be Lohiabada Iesu Keriso amo Evanelia be ita dekenai idia harorolaia; Iesu Keriso be Dirava amo unai ia karaia. Unai dainai Dirava ese Keriso ia siaia, bona Keriso ese aposetolo taudia ia siaidia.
“Gau iboudiai ia itaia Diravana, lauma iboudiai edia Lohia Tauna bona taunimanima iboudiai edia Lohiabada unai—ese iseda Lohiabada Iesu Keriso ia abia hidi bona Iena amo ita ia abia hidi bona bese idauna ai ita ia halaoa—ese Iena Ladana hairaina bona helagana dekenai idia boiboi taudia iboudiai dekenai abidadama, hemataurai, maino, haheauka, bona boga-auka ia henia be namo.”6
Clement ia gwau lasi Iesu eiava lauma helaga be Dirava ida ia hegeregere. Ia gwau Siahu Ibounai Diravana (“Tamana” sibona lasi) be Natuna amo ia idau. Dirava ena dagi badana ia gwauraia hedinarai, badina Dirava ese Keriso “ia siaia,” bona Dirava ese Keriso ia “abia hidi.” Clement ia hahedinaraia Dirava be idau bona Keriso be idau, idia ruaosi edia siahu ia hegeregere lasi, ia gwau:
“Ai be kudou amo ai guriguri bona ai noinoi gau iboudiai ia Havaraia Tauna be iena lalokau Natuna Iesu Keriso ena amo iena abia hidi taudia iboudiai tanobada ibounai dekenai do ia naridia. . . . Ai diba oi [Dirava] sibona be ‘herea taudia oi hereaia’ . . . Oi sibona be lauma ia naridia tauna bona taunimanima iboudiai edia Dirava.”
“Namona be bese iboudiai idia diba oi sibona be Dirava, bona Iesu Keriso be oiemu Natuna.”7
Clement ia gwau Dirava (“Tamana” sibona lasi) be “herea taudia [ia] hereaia,” bona ia gwau Iesu be Dirava ena “Natuna.” Danu ia be Iesu inai bamona ia gwauraia, ia gwau: “Ia be Dirava ena hairai ia hahedinaraia dainai, ia be aneru ia hereadia, iena dagi be edia dagi ia hereaia.”8 Iesu ese Dirava ena hairai ia hahedinaraia, to iena hairai be Dirava ena hairai hegeregerena lasi; unai hegeregerena, hua ese dina ena diari ia hahedinaraia to ia be dina hegeregerena lasi.
Bema Dirava ena Natuna be Dirava, guba Tamana, ida ia hegeregere, Clement do ia gwau lasi Iesu be aneru ia hereadia badina unai hereva do ia hedinarai vaitani. Bona ena hereva amo ia hahedinaraia ia diba, ena be Natuna be aneru ia hereadia, to ia be Siahu Ibounai Diravana ida ia hegeregere lasi.
Clement ena lalohadai ia hedinarai namonamo: Natuna be Tamana ida ia hegeregere lasi bona ia henunai ia noho. Clement ia laloa lasi Iesu be Tamana ida dirava dagina ia abia. Ia hahedinaraia Natuna be Tamana, Dirava, dekena amo mauri ia abia, bona ia gwau Tamana be ‘Dirava tamona sibona,’ bona Iena dagi be ma ta dekenai ia henia lasi. Bona Clement be nega ta lasi ia gwau lauma helaga be Dirava ida ia hegeregere. Unai dainai, Clement ena toretore dekenai Toi Tamona herevana be lasi.
Ignatius
Ignatius, Antioka hanuana ena bisop ta, be lagani 50 C.E. bamona ia lao 100 C.E. murinai ia noho. Ena be ita diba namonamo lasi, to bema ita laloa hegeregere idia gwauraia Ignatius ese ia torea gaudia iboudiai be momokani ia ese ia torea, to idia iboudiai amo ta lasi ia gwau Tamana, Natuna, bona lauma helaga edia siahu idia hegeregere.
Bema Ignatius ia gwau Natuna be Tamana ida ia hegeregere noho hanaihanaina dekenai, siahu dekenai, dagi dekenai, bona aonega dekenai, unai be do Toi Tamona lasi, badina ia gwau lasi lauma helaga be unai daladia ai Dirava ida ia hegeregere. To Ignatius ia gwau lasi Natuna be Tamana Dirava ida unai daladia ai eiava ma dala ta ai ia hegeregere. To, ia hahedinaraia Natuna be ena kwarana Tauna, Siahu Ibounai Diravana, henunai ia noho.
Ignatius ese Siahu Ibounai Diravana ia gwauraia “Dirava momokani tamona sibona, ia vara lasi bona ta be ia hegeregerena lasi, ia be iboudiai edia Lohiabada, ia be Natuna vara-edeana ena Tamana bona Havaraia Tauna,” bona unai ese ia hahedinaraia Dirava bona Iena Natuna be tamona lasi to idia idau.9 Ia be “Tamana Dirava bona Lohiabada Iesu Keriso” ia herevalaia.10 Bona ia gwau: “Dirava be Tamona, Siahu Ibounai Tauna, Ia Sibona ia hahedinaraia Iesu Keriso, Iena Natuna, amo.”11
Ignatius ia hahedinaraia Natuna be noho hanaihanai tauna lasi, to ta ese ia havaraia, badina ia gwau Natuna be inai bamona ia hereva, ia gwau: “Lohiabada [Siahu Ibounai Diravana] ese Lau ia havaraia, Lau be Iena kara ginigunana.”12 Unai hegeregerena, Ignatius ia gwau: “Guba bona tanobada ibounai edia Dirava be tamona, Keriso ena Tamana, ‘ia be gau iboudiai ia havaraia;’ bona Lohiabada Iesu Keriso, iseda Lohiabada, be tamona, ‘ia dainai gau iboudiai idia vara.’ ”13 Danu ia torea, ia gwau:
“Lauma Helaga be Sibona ena hereva ia gwauraia lasi, to Keriso ena hereva ia gwauraia, . . . Lohiabada be ita dekenai Tamana amo Ia abia herevadia ia gwauraia hegeregerena. Badina, Ia [Natuna] ia gwau, ‘umui kamonai herevadia be Lauegu lasi, to Tamana ena, Ia ese lau ia siaia.’ ”14
“Dirava tamona ia noho bona ia be iena Natuna Iesu Keriso amo sibona ia hahedinaraia, unai tauna be iena Hereva bona ia be regerege lasi gabuna amo ia mai bona ia ese ia siaia tauna [Dirava] be gau iboudiai dekenai ia hamoalea. . . . Iesu Keriso be Tamana ena siahu henunai ia noho.”15
Momokani, Ignatius ese Natuna ia gwauraia “Dirava bona Hereva.” To Natuna ia gwauraia “Dirava” neganai unai ese ia hahedinaraia lasi ia be Siahu Ibounai Diravana ida ia hegeregere. Bible danu be Isaia 9:6 dekenai Natuna ia gwauraia “Dirava.” Ioane 1:18 (NW) ese Natuna ia gwauraia “vara-edeana diravana tamona sibona.” Iehova Dirava, Tamana, ena amo siahu bona dagi ia abia dainai, Natuna idia gwauraia “siahu bada tauna” be ia maoro, badina “dirava” ena anina korikori be unai.—Mataio 28:18; 1 Korinto 8:6; Heberu 1:2.
To, idia gwau Ignatius ese ia torea revarevadia 15 be momokani gaudia, a? The Ante-Nicene Fathers bukana, Volume 1, lalonai, buka idia hegaegaelaia taudia Alexander Roberts bona James Donaldson idia gwau:
“Buka idia tahua taudia edia lalohadai be inai: haida idia gwau Ignatius ese ia torea revarevadia ginigunadia 8 be Ignatius ese ia torea lasi gaudia. Unai revarevadia lalonai ita daradaralaia diba lasi gaudia idia hamomokania edia hereva haida be gabeai negana ta ai idia torea . . . bona hari taunimanima momo idia dadaraia badina idia be toretore koikoidia bamona.”
“Eusebius ese ia abia dae Revarevadia 7 amo . . . , ita dekenai be Greek gado ai idia torea lou revareva bukadia rua idia noho, kwadogina ta bona latana ta. . . . Ena be kwadogina gauna . . . idia abia dae bona latana gauna idia ura lasi bamona, to diba taudia momo idia laloa unai kwadogi gauna dekenai be gabeai haida ese idia torea kau hereva haida idia noho, bona idia diba namonamo lasi daika ese ia torea.”16
Bema ita abia dae, unai buka kwadogina lalonai idia noho revarevadia iboudiai be momokani Ignatius ese ia torea gaudia sibona, ita davaria gauna be inai: Idia gwau Iesu be Dirava ena siahu henunai ia noho herevadia haida (buka latana lalonai) be buka kwadogina lalonai idia noho lasi, to danu buka kwadogina lalonai idia noho herevadia ese Toi Tamona Diravana idia gwauraia lasi. Bona herevana Ignatius ese dahaka toretore ia torea, to inai gau sibona idia hahedinaraia: Ignatius ia laloa Dirava bona iena Natuna be idia lalohadai tamona, bona idia raruosi idia noho hebou. Unai taudia rua be hegeregere lasi, badina nega ibounai ia gwau Natuna be Dirava ida ia hegeregere lasi bona Dirava ena siahu henunai ia noho. Unai dainai, herevana edena bamona ita be Ignatius ena toretore ita laloa, to unai toretore dekenai Toi Tamona hahediba herevana ita davaria lasi.
Polycarp
Smyrna tauna Polycarp be lagani 66 C.E. murinai ia vara bona 150 C.E. bamona ia mase. Idia gwau ia be aposetolo Ioane ia diba, bona idia gwau ia be Epistle of Polycarp to the Philippians revarevana ia torea.
Polycarp ena toretore lalonai hereva ta ese Toi Tamona hahedibana ia gwauraia, a? Lasi, ia gwauraia lasi. Momokani, ia hereva gauna be Iesu bona iena hahediba taudia bona aposetolo taudia ese idia hadibaia herevadia hegeregerena. Haheitalai be, iena Epistle lalonai, Polycarp ia gwau:
“Namona be iseda Lohiabada Iesu Keriso ena Dirava bona Tamana, bona Iesu Keriso Sibona, ia be Dirava ena Natuna, . . . ese abidadama bona hereva momokani dekenai umui idia hagoadaia.”17
Oi itaia, Clement bamona, Polycarp ia gwau lasi “Tamana” bona “Natuna” be Toi Tamona diravana lalonai idia noho bona edia siahu be ia hegeregere. To, ia be Iesu ena “Dirava bona Tamana” ia herevalaia, ia be ‘Iesu ena Tamana’ sibona ia gwauraia lasi. Unai dainai ia gwau Dirava be Iesu amo ia idau, Bible toretore taudia be nega momo idia hereva hegeregerena. Paulo be 2 Korinto 1:3 dekenai ia gwau: “Dirava iseda Lohiabada Iesu Keriso ena Tamana ita hanamoa.” Ia gwau lasi ‘Iesu ena Tamana ita hanamoa’ to ia gwau Iesu ena “Dirava . . . ita hanamoa.”
Danu, Polycarp ia gwau: “Siahu Ibounai Diravana ena amo bona ita ia Hamauria Tauna, Lohiabada Iesu Keriso, ena amo maino umui davaria.”18 Iniseniai danu, Iesu be Siahu Ibounai Diravana amo ia idau, ia be toi tamona Diravana ena taunimanima ta lasi.
Hermas bona Papias
Aposetolo Murinai Dubu Toretore Tauna ma ta be Hermas, ia be 100 C.E. murinai toretore ia karaia. Iena toretore Shepherd, eiava Pastor, lalonai, iena hereva ta amo ta ia gwau diba ia laloa Dirava be Toi Tamona, a? Iena hereva haida oi laloa, ia gwau:
“Taunimanima idia ura lauma ia hereva neganai Lauma Helaga ia hereva lasi, to Dirava ia ura ia hereva neganai ia hereva. . . . Dirava ese vine umana ia hadoa, anina be, Ia ese taunimanima ia havaraia, bona idia be Iena Natuna dekenai ia henia; bona Natuna ese Iena aneru ia siaia taunimanima idia gimaia totona.”19
“Dirava ena Natuna ena lagani be ia havaraia gaudia iboudiai edia lagani idia hanaia.”20
Iniseniai Hermas ia gwau Dirava (Tamana sibona lasi) ia ura lauma ia hereva neganai, ia hereva, bona unai ese ia hahedinaraia Dirava be lauma helaga ia hanaia. Bona ia gwau Dirava be iena Natuna dekenai vine umana ia henia, unai amo ia hahedinaraia Dirava be Natuna ia hereaia. Danu, ia gwau Dirava ena Natuna ena lagani be Natuna ia havaraia gaudia iboudiai edia lagani ia hanaia, unai be Dirava ena Natuna, Dirava ena Gaukara Ia Biagua Tauna unai, ese ia havaraia gaudia iboudiai, “badina be ia dekena amo Dirava ese gau ibounai ia karaia, guba dekenai bona tanobada dekenai.” (Kolose 1:15, 16) To Natuna be nega hanaihanai amo ia noho lasi. Ia vara neganai ia be dagi bada laumana ta, bona ma lauma haida eiava aneru haida idia do vara lasi neganai ia vara, ia dainai unai lauma idia vara.
Iena buka Early Christian Doctrines lalonai, J. N. D. Kelly ese Hermas ena lalohadai Dirava ena Natuna dekenai ia torea, ia gwau:
“Iena hereva momo dekenai ita duahia aneru ta be Dirava ena orea badana ta edia aneru 6 ia hereaia, bona nega momo ia gwauraia ‘namo herea tauna’, ‘helaga’, bona ‘hairai herea’. Unai aneru ena ladana be Mikael, bona ita diba Hermas ia laloa unai aneru be Dirava ena Natuna bona aneru hereana Mikael ida ia hahegeregerea.”
“Danu, hamomokania hereva ia noho . . . Keriso be aneru hereana ta bamona . . . To momokani Toi Tamona ena hahediba ia noho lasi.”21
Danu idia gwau Papias be aposetolo Ioane ia diba. Sedira ia be 100 C.E. murinai ia toretore, to iena toretore haida sibona be hari inai nega ai idia do noho. Idia lalonai ia be Toi Tamona hahedibana ia gwauraia lasi.
Hahediba Herevadia be Tamona
Dirava ena lohia herea dagina bona Iesu ida ia hebou karana dekenai, Aposetolo Murinai Dubu Toretore Taudia edia hahediba herevadia bona Iesu, hahediba taudia, bona aposetolo taudia edia hahediba herevadia idia tamona, Bible lalonai idia torea hegeregerena. Idia iboudiai be Dirava idia gwauraia lasi Toi Tamona, to idia gwau ia be idau, ia noho hanaihanai, mai ena siahu ibounai, bona gau ibounai ia diba Tauna. Bona Dirava ena Natuna idia gwauraia ia be idau, Dirava ena amo ia maragi, bona Dirava ena siahu henunai ia noho laumana; Dirava ese Ia havaraia Iena hesiai gaukara ia karaia bona Iena ura ia hagugurua totona. Bona nega ta lasi idia gwau lauma helaga be Dirava ida ia hegeregere.
Unai dainai, 100 C.E. ia do mai lasi negana ai bona 100 C.E. murina kahirakahira laganidia ai, Aposetolo Murinai Dubu Toretore Taudia edia toretore lalonai, Kerisendom edia Toi Tamona hamomokania herevana ta be lasi. Dirava, Iesu, bona lauma helaga idia herevalaia Bible ese ia herevalaidia hegeregerena. Kara 7:55, 56 ena haheitalaia herevana oi itaia:
“Stefano be Lauma Helaga dekenai ia honu, bona matana ia itaia noho guba dekenai, Dirava ena hairaina ia itaia, bona Iesu danu, Dirava ena idiba kahana dekenai ia gini noho. Bona ia gwau, ‘Inai, lau itaia guba ia kehoa, Taunimanima ena Natuna danu lau itaia, Dirava ena idiba kahanai ia gini noho.’ ”
Stefano ena matahanai lalonai ia itaia Dirava be guba dekenai ia noho bona Iesu be Ia badinai ia gini. Natuna be ia badinai ia gini tauna idia gwauraia “Tamana” sibona lasi, to danu idia gwauraia “Dirava,” unai Tauna be Iesu ena amo ia idau. Bona Stefano be taunimanima ihatoina ta ia itaia lasi. Guba dekenai Iesu bona iena Tamana ida lauma helaga ia itaia lasi.
Unai be Apokalupo 1:1 ena hereva hegeregerena, ia gwau: “Inai buka ena hereva be Iesu Keriso ese ia hahedinaraia gauna. Dirava ese Iesu dekenai ia hedinaraia.” Vadaeni, unai siri lalonai danu ia hedinarai, guba dekenai, ia toreisi lou tauna Keriso be Dirava ena amo ia idau momokani, bona unai siri ese lauma helaga ia gwauraia lasi. Bema Iesu be Toi Tamona ena taunimanima iharuana bona gau iboudiai ia diba, Dirava ese Iesu dekenai unai hereva do ia “hedinaraia” lasi, ani?
Unai bamona Bible siridia idia hahedinaraia namonamo Toi Tamona be lasi. Bona Bible ibounai lalonai siri ta lasi ia gwau Dirava be Toi Tamona. Aposetolo Murinai Dubu Toretore Taudia edia toretore be unai idia hahedinaraia. Idia be Kerisendom ena Toi Tamona hahedibana idia hadibalaia lasi.
Gabeai, Keristen kara idia herevalaia toretoredia badadia be 200 C.E. ia do mai lasi negana ai idia hedinarai. Idia be dubu edia toretore taudia bona unai taudia idia gwauraidia apologist (tomadiho kara ena anina idia gwauraia taudia). Idia be Toi Tamona idia hadibalaia, a? Gabeai magasin ta dekenai, inai hereva ena Kahana 3 ese edia hahediba hereva do ia herevalaia.
Ai gaukaralaia bukadia:
1. The New Encyclopædia Britannica, namba 15 gauna, 1985, Micropædia, Volume 1, rau 488.
2. A Dictionary of Christian Theology, Alan Richardson ese ia hegaegaelaia, 1969, rau 95; The New Encyclopædia Britannica, namba 15 gauna, 1985, Micropædia, Volume 4, rau 79.
3. The Apostolic Fathers, Volume 3, Robert A. Kraft ese ia torea, 1965, rau 163.
4. Ibid., rau 166-7.
5. The Influence of Greek Ideas on Christianity, Edwin Hatch ese ia torea, 1957, rau 252.
6. The Ante-Nicene Fathers, Alexander Roberts bona James Donaldson ese idia hegaegaelaia, American taudia haida ese Edinburgh lalonai idia karaia gauna be idia printaia lou, 1885, Volume 1, rau 5, 16, 21.
7. The Library of Christian Classics, Volume 1, Early Christian Fathers, Cyril C. Richardson ese hereva ia hahanaia bona ia hegaegaelaia, 1953, rau 70-1.
8. Ibid., rau 60.
9. The Ante-Nicene Fathers, Volume 1, rau 52.
10. Ibid., rau 58.
11. Ibid., rau 62.
12. Ibid., rau 108.
13. Ibid., rau 116.
14. Ibid., rau 53.
15. The Apostolic Fathers, Volume 4, Robert M. Grant ese ia torea, 1966, rau 63.
16. The Ante-Nicene Fathers, Volume 1, rau 46-7; Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, John McClintock bona James Strong ese idia torea, Baker Book House Co. ese ia printaia lou, 1981, Volume 4, rau 490-3; The Catholic Encyclopedia, 1910, Volume 7, rau 644-7.
17. The Ante-Nicene Fathers, Volume 1, rau 35.
18. Ibid., rau 33.
19. The Ante-Nicene Fathers, Volume 2, rau 27, 35.
20. The Apostolic Fathers (Loeb’s Classical Library) bona English gadona ai Kirsopp Lake ese ia hahanaia kahana danu, 1976, rau 249.
21. Early Christian Doctrines, J. N. D. Kelly ese ia torea, Second Edition, 1960, rau 94-5.